Масала, Малсаганаькъан АртагIа Оарцхос язъяьча «Салихьат» яхача пьеса тIа дукхагIа хестадер дешар да. ЙиIий да, воккхагIвола воша цунга дешийта лаьрхIа бац, из маьре дIа а енна, шортта ахча хьаэца лерхI цар. Салихьатага-м хаттац цар, из никъ тIаэца раьза я е яц. ЗIамагIвола воша Мурад кердача заман саг ва. Цо тохк из дош: маьре яха ловш йий из. Йоацилга хайча, ялхайтта шу даьннача ший йиший ираз ший караэц цо, къайлагIа араяьккхе, шийца деша дIаюг. Юххера, пьеса чакхйоалаш, вайна гу дийша яьнна, лор хинна цIаена йоI, из болх бе йолалу шоай юрта хьайийллача больнице. Цо хержача наькъа раьза воацаш, цхьа саг вац, юртахой гIадбаха ба цо баьккхача толама. Укхаза вайна гу, вахара никъ харжар боккхача лоархIаме хIама хилар. Нагахьа санна дас Элбердеи вошас Лорсаи яхар даьдаларе, елхаш-екаш лела езар цун, дегагIоз йоацаш. Дешар, Янданаькъан Жамалдас ший «Деша гIо, яхаш мо» яхача байта тIа аьннача тайпара, «вахара ираз, дунен сердало я». Из дика кхетадеш я аьнна хет сона Озанаькъан Ахьмада язъяьча «ЙиIиг» яхача стихотворене керттера турпал а. Дешархо я из, таханара эзараш вай къамах бола йиIигаш санна. Амма из йоазув Iодийшача вайна хов, вахар мишта эргадаьннад тахан. Iуйрийна Магасе а Сурхо тIа а деша болха йиIигаш гу сона, бакъда царна тIехьара тIа яппараш еш, уж футтарбеш, саг хазац сона. Хувцаеннай зама, цар дийшача дика хеташ ба дукхагIбола дай, цудухьа школашка, университете машинашца шоаш дIакхувл цар уж. Озанаькъан Ахьмад ваьхача шерашка кхувш баьхкача йиIигашта дуккха халагIа хиннад; мехка, наха, шийна накъавала безам болча сага деша дезилга боккхагIбараш дIакхетабе. Цудухьа хоз вайна деша йодача йиIига тIехьакхайкаш, цар деш дола тоам боаца къамаьл:

«Мел эргаяьлар хьо, зама, дIахьажал:

ЙиIигаш яхача деша кхыметтел!»

ЙиIиг, яхаш, бела а белаш, дIакхайкаш,

ПхьегIанхоша тIехьара тIаю яппараш...»

Цу заман чухьа а хиннаб, дешарца мара къаман сийле яккха йиш йоацилга кхетадеш бола нах. Нагахьа санна къаман ший хьехархой, лораш, Iилманхой, журналисташ, гIишлонхой, хьаькъалаш дола ахархой ца хуле; мишта, сенца яккха еза из сийле? Цу хIамах дика кхеташ хиннав аьнна хет сона поэт. Цудухьа аьннад цо бухсоццаш ше аьнна дешаш:

«...Совца, совца, ма чувхае из йиIиг!

Сом беркате лургболаш да из зизилг;

Ший йижарашта лелае хьалхале

Ма йодий из цу сердалон школе».

Вайна хеталу, карарча хана йиIигаша дийшача дика ца хеташ, саг хургвац аьнна. Укхаза а сел геттара тоаденна латташ дац вай къаман гIулакх. Цхьабола дай нийслу, шоай бер школе ца ухийташ. Цига доде, цун сий Iодожаргдолаш санна. Иштта вар Ведажанаькъан Ахьмада «Шелбенна кхуврч» яхача романа керттера турпал Сардал. Iа гале чу йолле а, во оамал йола йоI шийдар ца кхостадича Iергьяц. Иштта хила а хул цу романа тIа, цIагIара ара ца йоалаш ягIа Мадина. Дас аьннар деш, айхье йоI я аьле хеталу из. Бакъда дIахора цун гIулакхаш дайзача, из кегаенна саг йолга гучадоал. Вешта, цу тайпара ца хилча йиш а яцар цун. Хьаькъал, де дезар фуд хар, де цадезар фуд хар дешарца Iомаду. Из дешарах хIама ховш яцар. Цудухьа атта Iехаелар, маьре яхалехь йоI йоацаш йисар. Цудухьа укхаза ала безам ба са: саг ше хьаваьнначара хул. Цун да а вацар воча хIамах къахкаш, дулх дохкаш ше латташ, цхьа кхалсаг хоз а енна, из йолча вахача шийна еттийтар цо. Нагахьа санна эздийча даьца-наьнаца кхийна йоI из яле, деша йоде а балха йоде а, цо шийх гIалат доаккхийтаргдац. Соца дешаш хиннаб дуккхача тайпаех хьабаьнна мехкарий, бакъда ларал тIехдаьнна хIама цар даь бIаргадайнадац сона университете даьккхача пхе шера. Уж тхоца юртбоахама балхашка (комсаш чуэцаш) хилар массехк шера; Жайрахьа багахбувцам гулбеш а хилар бIарчча кIира, общежите бахаш а хилар пхе шера. Царгара гIалат долаш хIама довнзар тхона, цу тайпара хIама дайча, тхона цох йоккха вас а хургьяр. Цудухьа дай-ноаной кхера безаш, хIама дац, йиIигаш деша гIерташ хилар. ЦIагIа Iомадаьр мара леладергдац цар, арахьа дIабахача а. Школа яьккха боаллаше а, уж маьре бахийта гIертар сов нийса а хетац сона. Цкъа-дале, наьха цIагIа дIачуйодача йоIа ха ма дезий ший фу леладе деза, мала леладе деза. Сел зIамига йолаш маьре йодача йиIига фу ховргда? Сога хаьттача, цу кIалхарча фусаме цхьаькха дезалхо тIакхетар мо хIама хул цох, шоайбараш санна кхаба, лелаве, хьехам бала безаш хул керда тIавеначун а. Цудухьа ший йоI сихагIа цIагIара «араяккха» гIертар а нийса дац.

Иштта маьре ухийтачарна юкъе нийслу, кIоарга хьаькъал дола дешархой, дIахо а царга дешийтача йоккха говзал йола лораш, хьехархой, паччахьалкхен болхлой, артисташ хила тарлу царех. Цу тайпарча берага цадешийтар зулам да. Цкъаза нийслу деша дагIача нускалга, дешара хьадала, яхаш бала бахьаш йола моттигаш. Дешар дIахо ца дешийташ а хул, маьре яхачул тIехьагIа. Дукха хиннай вай къаман вахаре цу тайпара моттигаш. Сона йовзар цхьа йоI, цун тайпан цIи йоаккхаргьяц аз, цунна шийна а маьр-цIаьшта а вас хила тарлу цох. Медколледже дешаш, цу гIулакхах дика лоархIаеш яр из, хIана аьлча школе а дика дешаш чакхъяларах. Маьре дIаюгача хана, даьша аьннад, йиIиг дешаш я, дийша яллалца сабарде. Бакъда вокхар уж тешабаьб, цунга дIахо дешийтаргхиларах. Юххера а цох хиннар: дешара хьа а яьккха, цIагIа Iохоаяьй. Дас-нанас итт шера къахьийгад, цунга дешийта гIерташ, цох бухсоццаш хьахиннар вайна гуш да. Иштта кхел цун хургйий хайнадаларе-м, вIалла школе ца ухийташ, цIагIа йоагIае мара мича езар; ноанал, шанта леладе Iомаеш. Къаьстта цу тайпара къовсам лоаттабе болалу маьр-цIай артиста никъ хержача нахаца: иллиалархо, театра актёр хила гIертарашца. Нагахьа санна йиIий цу лостамагIа йоккха говзал яле, къаман сий доаккхаш дIагIорг ма йий из, фуд цига водар. Дика иллиалархо йоI йолча хана гуш хул, наха салоIам беш, сапаргIатадоаккхаш хул. Маьре ма яххинге, яй дIайоал, мича яхар ца ховш. Сога хаьттача, ийрча гIулакх да цу тайпарча наха сунт деттар. Иштта моттигаш а нийсъеннай вай къаман юкъе. Москве консерваторе деша ягIа йоI маьре йигай, тIаккха из дешар хьаяьлча бакъахьа хеташ хиннаб маьрцIай. Хьаяьккхай. Кастта къона дезал бох. ШозлагIа цига деша отта езаш хул иллиалархо. Хьовзам ба-кх из, боккха хьовзам.

Цкъа телеперадачага хьежаш вагIаш, «Зокх» яхача цхьанкхетара актрисайга Кхоартой Зарайга ладийгIар аз. Маьре яхачул тIехьагIа дийшад цо. Зарас яхачох, цун дешарах а вахарах а кегар хургболаш хиннаб, нагахьа санна цун фусам-да а цунца цхьана деша вагIаш хиннавецаре. Кхыча дешашца аьлча, уж цхьана хиннабецаре, е дешара хьаяла езар цун, е дезал бохаргбар. Ийрча хIама да. Йоккха говзал, начIал йолча мехкарашта из хIама гуш хила деза, шоаш маьре дIабахале. ДIахо хургдар гуш а цунга хьежжа шоай вахара никъ нийсбеш а хила беза уж.

Аз 22 шу даьлча саг йоалаяьй. Сол цхьа шу зIамагIа яр сона йийха йоI. Из деша ягIар, цхьа шу совгIа ха йисаяр цунна ашарий училище яккха. ВIалла новкъа доацаш, ший дешар дIачакхдаккхийтар аз цунга, маьре еначул тIехьагIа. Цул совгIа заочно университет а яьккхар цо, тхо цхьана дахача юкъа. Цига дешаш из йолаш а сайна могаш дола гIо-новкъостал дир аз. Дешар хьаькъал да, яьхад вай даьша, из Iомаде гIертача сага духьале е мегаргьяц. М. Ломоносовс аьннача дешашта юкъе да, деша ловш вола саг, кхыметтел даьна а духьалвала мегаргва, яхараш. Уж мишта кхетаде деза аьлча, да дIакхетаве веза е ше кхета веза, деша гIерташ хиларца зуламах хIама доацилга. Из хьалхадоах вайна халкъа кицаша: «Дийша саг цIаккха вовргвавц», «Дешаро хьаькъал совдоаккх».

Цхьабола мехкарий-м шоаш а хул, шецца хьалбалале, маьре баха раьза. Цкъа урок луш воаллаш, хIама ца Iомадеш, хьаенаяр са цхьа дешархо.

— Деша хIана дешац Iа, яха ма езий хьа, болх бе ма безий. Фу дергда Iа йоккха хилча? —аьлар аз цунга.

— Со-м гIоргьяц балха, — дар сона хеза жоп.

— Мича гIоргья хьо? Школа яьккхача пенсе яха-м яллац хьо? — хаьттар аз.

—Яллац, -аьнна, из дош, кхы дашха ца доашхаш, дитар цо, аз айса кхетадергдолаш. Вешта аьлча, ше маьре гIоргхиларах а мара ше кхаба езаш хиларах а со кхетавир цо. Цу тайпара мехкарий а кIезига бац вай къаман.

Укхаза дагадох сона, Наьсарен района цхьан юрта хиннад яхаш, сайна дийца хIама. Цхьа дешархо хиннай, школе хьа ца йоагIаш, цIагIа ягIаш. Хьехархо наIарга яхача, тIаювха хIама яц, аьле, юхаяйташ хиннай. ТIаккха цунна барзкъа а кога тIа ювха маьчи а ийца, кечъяьй из хьехархочо. Ше дика кеч ма йинггехь, вож едда маьре яхай. Кхыча дешашца аьлча, Iа фуннагIа дой а, дешарца уйла хиннаяц цун, маьрелца мара.

Маьре-м яха еза, бакъда шедар ший ханнахьа де деза. ТIехьадисача маьрелах фу хул дика хьахайтад Патанаькъан Султана ший цхьан дувцар тIа. Деш вай, «Кхо ха» яхаш да из:

МаIача сагага кхо ха йоагIа.

Хьалхара: «Мала я сога йоагIаргйоацар?»

ШоллагIа: «Мала я сога йоагIаргьяр?»

КхоалагIа: «МоллагIа а бе-башха яц».

Кхалсагага а йоагIа иштта кхо ха.

Хьалхара: «Миштав из?»

ШоллагIа: «Малав из?»

КхоалагIа: «Мичав из?»

Цудухьа, цу тIеххьарча йиста тIа дIатIаоттале, де деза маьрел а.

Цхьаболча мехкараша, наха яхачох, дикагIа маьре бахар духьа деш. Уж бегаш ба е цIенхаш ба сона хац, бакъда сона хезад университета къаман отделени (гIалгIай мотт, литература) яьккха мехкарий вогI кхувл маьре, доазол арахьарча халкъий меттай факультет яьккхарел. Бегаш бале а, цIенхий юхьигаш-м я царца. Цудухьа гIалгIай мотт, литература хьехаш бола хьехархой хила гIертараш кIезига хул йоах, цу факультете вIалла конкурс а хилац. ХIанз миштад хац сона, со цига деша оттача шера цхьан моттиге пхи саг волаш, йоккха конкурс яр. ДукхагIбараш мехкарий а бар, сона ховчох, уж берригаш маьре а бахаб. Наьна мотт ховш нускал хилар-м ираз ма дий, наьна мотт хойя, наьха мотт а ховргба цунна. Из нийса дац. ЙоI дукха езаш вола саг хьежа везац, цо фу дешар дийшад, из фу болх беш я. Безами дешари цкъаза тарлуш а ца тарлуш а хул. Сона вовзача цхьан зIамигача сага, кхыметтел школа а яккханза йоI йоалаяьяр. ХIана? Шийна езандаь. Безам, цкъа дIабоале, юха хьахургбац; хIаьта дешар-м мичча хана а деша йиш йолаш да, эрсий кицо ма аллара. Цу зIамигача сага, машенаца кхыча гIалий тIа дIа а кхувлаш, дешийтар ший фусам-наьнага. Цар дезала хIама из бахьан долаш мелдаланзар, кхы тIа а чIоагIделар. Цхьайолча хана, хаза тарлу, «бусалба дешар», «кераста дешар» яха дешаш. Бусалба дешар яхилга фуд хов вайна. Кераста дешар харцахьа кхетаду цхьаболчар. Кераста дешар малагIа да? Нагахьа санна хьо мозгIар хила безам болаш, киназа чу болх бе уйла йолаш хуле, из кераста дешар да. Цига денз дIаийккхачох, дунен дешар да ала деза. Эрсий мотт хар, колледже е университете дешар сагах кераста хьавеш дац. Цун вахар аттача доаккхаш да, цул совгIа дика дийша, говза болхло хуле, цох пайда бала тарлу дуккхача моттигашка а дуккхача наха а. Вай Пайхамара, (Даьлера салам-моаршал хилда цунна) моллагIа а дешар деша яьхад, хIана аьлча цунга гIолла Iомаду хьаькъал. Цудухьа саг деша гIертар бусалба е кераста динца дувзаде гIерташ бола нах нийса бац. Сона дика дагавоагIа Наьсар-Керте ваьха Iарчакханаькъан ИбрахIим-молла. Из бIаргаго а ираз хиннад са. Цун шаккха воI, лакхара дешараш дийша а Шолжа-ГIалий тIа хьакимаш болаш къахьегаш а, хилар. Из харцахьа даларе, дас могадергдацар царна дешар а гIулакхаш тIа хилар а. Цун къонгех хьабаьннараш а ба дийша, шо-шоай моттигаш бакъахьарча тайпара лелаеш. Цу хьакъехьа аз шийга деннача хаттара жоп луш, Сурхо тIарча кертерча маьждига имама Баркинхой Iаддал-Хьамида аьлар, бусалба ди кагий нахи мехкарийи Iилмаш Iомадара тIахьехаш а из могадеш а ба, аьнна.

Нагахьа санна цхьайтта класс яккхале беррига вай йиIигаш маьре дIателаре, дукха хIама эшаденна хургдар вай къаман. Вай хургьяцар профессор, филологически Iилмай доктор Оздой ГIайре Фирюза, тахан мехка столице Магасе ба цун цIи лелаеш бола урам. Иштта вай хургьяцар Россе заcлуженни артистка Янданаькъан Тамара, Россе заслуженни лор МутаIаланаькъан Зурихан, ГIалгIай а нохчий а республикай заслуженни артистка-иллиалархо ГетагIазанаькъан Iайна, Москвера консерватори яьккха йола оперни иллиалархо Янданаькъан Хьава, Россе унахцIенон министерствон академика Е. И. Чазова цIерагIча ФГБУ НМИЦК керттера Iилман болхло, кардиореабилитацех йолча отделене кулгалхо, медицински Iилмай кандидат Овшанаькъан Аза, журналист, «Сердало» газета керттера редактор Курскенаькъан Хади, филологически Iилмай доктор, Iоахарганаькъан ЧхьагIа цIерагIча Iилма-тохкама института кулгалхо БIарахой Нина, кхыбараш. Вай къаман ба эзараш хьехархой-кхалнах, лораш, инженераш, Iилманхой. Дийша нах ба уж, атта долаш дийшадац цар, шоай яхь йоландаь дийшад. Цудухьа тахан цхьанна мотте цIийдала, эхь хета дезаш дац вай къам, дийша а хьаькъал дола а кхалнах кIезига хиларах. Аз-м доаккхал ду цох. ХIаьта маьрел де-м кхувргда, дийшачул тIехьагIа а.

ХIаьта а вайна хеттача тайпара дика латтац укхаза дувцаш дола гIулакх. Лакхе хьоахаваьча Баркинхой Iаддал-Хьамидага хаьттар аз:

— Фу аьннад бусалба дин чухь, йиIигаш йизза школа яккхале маьре ахийтарах лаьца?

— ШарIий бокъонах йиIиг пхийттара яьлча маьре яхийта бокъо лу. Бакъда сона сайна а бакъахьа хетаргдар цар дIахо дийшача...

Дийша а болаш, балха а болаш, хьакхелла дезал а чIоагIагIа хургба аьнна хет сона, хIана аьлча сагагара деха ца дезаш, шоашка хургда царга шоаш Iалашбергбола хIама. Из а лоархIаме да цхьа дезал а хинна вIашагIкхетача маIача сагеи кхалсагеи вахаре. ХIаьта а оалаш хоз, кхалсаг декхарийла яц болх бе, маIа саг ва напагIа тIада дезар, массадолча хIаманца фусам-нана Iалашъе езар. Цу тайпара таронаш массайолча фусамашка я аьнна хетац сона. Министрий истий а райкома секретарий истий а хиннаб, сона дагадоагIаш, къахьегаш. Вахаре дукха эш, хьаmнала къахьегаш йоалла кхалсаг а сий долаш хиннай, ширача хана денз.