ЗIамигача сага хоза а хьаькъал долаш а саг йоалаяьй, ма доккха ираз да из. Иштта лакхлуш, сагаца цхьана дегIадоагIаш хьадоагIа ираз. Цох вахарера лоархIаме моттиг хеташ хиннаб вай хьалха дIабаха дай. Цудухьа каст-каста кицашка, кIоанолгашка хьоахадеш хиннад цар из дош. Тахан а да цу хьакъехьа дукха кицаш: «Ираз долаш ва наьха декхар цадоаллар», «Ираз долаш ва цIагIа унахо а веце, набахта дезалхо а веце», «Ираз а доакъазал а цхьатарр ахчах доалл», «Ираз а хул мекъа — хьинар долчоа тIехьаада кIорда а дийя, мекъачох хьарчаш», иштта кхы дIахо а.

ГIалгIай багахбувцама юкъе цхьацца фаьлгаш а да цу лоархIамерча моттига хетадаь. ИйслагIча классе Iомабеш ба «Хьаькъали ирази» яха фаьлг. Цо яхачох, ираз хилар тоъам бац, нагахьа санна цунца хьаькъал ца хуле. Нийса да из-м, лела ца дича хулаш дац ираз. Из леладе, оалаш ма хиллара, корта беза, вешта аьлча, — хьаькъал. Рузкъа хилча цунна доал де хац, ираз а долаш, хьаькъал доацача цу фаьлга турпала, паччахьа цIен саг маьре йоагIаш хилча, цунца фу дувца деза хац, шийга кхаьчача иразах кхеравеле, вод. Хьаькъал мичад керта чу. Бакъда хьаькъали ирази шиъ вIашагIкхийтача, тоавеле дIавода из. Цудухьа Дала даькъалаваьча сагаца хила дезаш да уж ши хIама.

Тахан гIалий тIагIолла волавелча, тайп-тайпара нах гу сона. Гой, дIа бер доагIа, даьл-наьнал тIехьадиса, мерза хIама яа гIерташ. Кхы фу эш цу бера иразе хила, да-нана хьалхашка хилча, яа мерза хIама хилча? Из да-кх цун ираз. Дукха гаьнавалале, барт бетташ латтача зIамигача сага хьалхашка елхаш латт къона кхалсаг, ираз гоалдоалаш латтачох тара да. Воккхо саг ва новкъа сеца латташ, дог дIалувц, дIаваха магац.

— Лор веха аз хьона? — ях аз.

— Ма веха, кIеззига са даьккха, дIагIоргва со.

Дукха ха ялале, шортта гIа боаккхаш, волалу сеца лаьттар. Ираз да-кх больнице а ца водаш, ший цIагIа чуваха йиш йолча цу сага.
Наьсарерча мемориала хьалхашка гулбеннаб кагирхой: мехкарий а кагий нах а. Халхараш, детташ тIоараш. Нускал да мотт сона чокхи дувхар. Шийло-м я ара, хIаьта а иразо йIовхал лу, шелал хоаялийтац. Да-м да из ираз, дукха веза ши саг вIашагIкхетар, нагахьа санна кхоана къастаргбеце, бокъонца болча безамо вIашагIтехабале, хIилла юкъе а йоацаш.

ХIаране ший да ираз, цаI вокхох тара доацаш. Бакъда ираз долаш, тIаккха из дайнараш а дукха хиннаб хьалха, болаш ба хIанз а. Александр Сергеевич Пушкин ираз долаш хиннав аьнна хет сона, поэта йоккха говзал хиннадаь, хоза фусам-нана а виъ дезалхо: ши воI, ши йоI — хиннадаь. Из ираз цунгара даьккхад латтача заман лостамо, веннача хана дукха ахча доаллаш хиннав из, цун дезала юкъегIийртача наха, цун сий лохде гIийртараша, из вийнараша ираз долаш хила витавац из. Михаил Юрьевич Лермонтов а хургвар ираз долаш, тIемашка чухийхкавецаре, паччахьа замо, кIийленна ца хувшаш, витаваларе.

Сергей Есенин а хургвар ираз долаш, Iаьдала болхлоша кертах хIама теха вийнавецаре, Владимир Маяковске ираз доадаьр хиннай из тешаш а цунна езаш а хинна актриса, из я цунна тепча техар, цун ираз доадаьр. Кедрин Дмитрий гIоза вахаргвар, уркаша цхьан поезда чура вокх поезда кIалкхессавецаре. ХIаьта Малсаганаькъан Кураза Зоврбика «Пхьа» яхача пьесан керттерча турпала Мусий ираз доаду цун говр лочкъаяьчо. Мусас ший сесагага Забратага хоам бу, говр йига хиларах, цунна духьала вокхо оал: «Вададай са! ХIанз ираз ма дайрий вай!» Къеча ахархочун деррига вахар говраца дувзаденна хиннад, из йоацаш соцаш хиннад цун мел дола гIулакх.

Гой шоана, мелб цIихезача наха юкъе ираз дайнараш, нийсагIа аьлча, воча наха ираз лочкъадаьраш. МугIарерча наха юкъе мел хургба мотт шоана ираз доацараш? Дукха хургба. ХIаьта а вай паччахьалкхе наьха вахар хозде, аттача даккха гIерт. Дахча, кIор доагаде ца дезаш, юрташка газ чуйиллай. НапагIа доацаш саг вусаргвоацаш, бIаьш балха говзалаш Iомаю, къабеннарашта пенсеш тел, берашта, уж малхадаьлча денз, йоакхо еш, тайп-тайпарча наькъашца доккхий ахчаш тел. Хьалха новкъа водаш Iодежа уллаш ахча гургдацар, хIанз каст-каста гу, наха хьа ца эцаш, лаьтта улла цIаста, дото, каьхата ахча. Нах меца бац, яькха бац.

Ираза цхьа дакъа да из а. Наха дукхагIа уйла ю цу деша, цудухьа укх тIехьарча хана дукхагIа техка баьннаб шоай йиIигех Ириза яха цIи. Ишколе деша дагIача берашта фу хет иразах лаьца, хьож вай цар фу язду. Сурхо тIарча ийс шера дешача ишколе 8-ча классе ягIа Муцолганаькъан Хади, цигарча дикагIболча дешархоех цаI я из.

Деш вай цун йоазув: «Сона ираз хет; сай даи, нанеи, вежарийи, йижарийи могаш-маьрша хилча. Ираз да-кх шоайла барт болаш, шоайла дукха безаш, хало нийсъелча новкъостал дергдолаш дезал хилча. Чува дIайха цIа, даа дика хIама хилча ираз да. Маьре яхача кхалсага, из йигача маIача сага юкъе барт цаI хилча да ираз.

Нагахьа санна цар тIехье эхь, эздел, гIулакх долаш, къабеннарашта уллув оттаргйолаш яле а, ираз да боккха хинначар. Ираз да нагахьа санна сага дика болх нийсбеннабале, из болх цунна товш бале. Нагахьа санна бераш, ишколе дахача дика а дешаш, боккхагIчарга ладувгIаш хуле, даьи наьнеи ираз да. Къабеннача наьха ираз да беркате вахар, во хIама хьацахазар, иман дола дезал. Уж дезал боккхача нахага хьожаш хилар а ираз да».

Цунца цхьан классе ягIача дешархочо Овшанаькъан Анисас дийца цхьадараш а, Хаде дийцарех таралесташ да. Цхьадараш царех тара доацаш а да. Масала, Анисайна хет: «...Ираз да, наха шоай къаманна доал деш хилча, шоай мотт ховш хилча. Къаман дIадаха вахар, вай даьша лайна халонаш йиццаяр...»

Дукха йоазош даьд иразах лаьца вай поэташа. Ший нана ца йовзача бера ираз хила йиш яц, йоах поэта Чахкенаькъан СаIида «Ираз» яхача байта тIа. Са даь-нана еча хана, енна хиннай цун нана, Янданаькъан Жамалда ши-кхо шу даьннача хана висав нана йоацаш, йоазанхо йола Iахилганаькъан Заретайна а дагаягIац ший нана. Царна даим а дагабоаллам хургбола хIама да из. Цудухьа дег тIа хьувзача цу саготача уйлаша юхатетт цар ираз. Иштта ала йиш я да воацача берех а. Мел боабаьб вай кагий нах республика хьайича денз тайп-тайпарча къовсамашка, тIемашка, хатарашка. Цар бераш бойла дисад. Цу хьакъехьа поэта дика аьлча санна хет сона. Еш вай ювцаш йола стихотворени:

«Ший нана ца йовзача бера ираз -
Цох ираз да мишта оал?
ТIем тIа да венна дисача бера ираз -
Цох ираз да мишта оал?

Йиша, воша доацача бера ираз -
Цох ираз да мишта оал?
Мохк а цIа а доацача бера ираз -
Цох ираз да мишта оал?

Бакъда ираз доаца нах
лаьтта дуккха болаш ба.
Шийца ираз дола саг, ше а
доккха ираз да».

Къаьстта а ираз доацаш ва аьнна хет сона цхьаь саг. Халкъо нийса аьннад цу тайпарча сагах: «Ираз дайна борз я из», — яха дешаш. Дунен чу ба цхьаккха гаргара е ший сих хьадаьнна хIама доаца нах. Цар денош хозде, дог теде, оагIув хьаллаца уллув саг цахилар йоккха доакъазал я. Цудухьа яьхад вай даьша «цхьоал хала я». Мел Iа цунна дикахетар дарах, совгIат даларах, хIаьта а догьийша хул из. Дашаш латтача лайх тара да цун вахар, лаьттан IокIалдаьле, лар йоацаш, дайя дIадоал цох хьахинна хий. Иштта тIехьа хIама ца дусаш, дIавода цхьаь саг а. Из дагадоаллаш, дег тIа латташ, мел вах гIайгIане хул цу тайпара саг. Дунен чугIолла ираз лехаш, кора ца деш, из лелаш санна хеталу. Цудухьа «ГIайгIане йиш» яхача халкъа илле тIа цхьаь йисача йоIа йоах:

«...Дай тIабола мехкарий
Шоай сакъердаш ма лелий,
Дала йоаяьр со я-те,
Со сакъувлаш ма ягIий.

Ноаной бола мехкарий
Шоай сакъердаш ма лелий,
Дала йоаяьр со я-те,
Со сакъувлаш ма ягIий...»

ДукхагIча даькъе, цу йоIа мо, ираз дувзаду наьнаца. Масала, Гаьгенаькъан Гирихана ший цхьан стихотворене тIа аьннад укх тайпара дешаш: «Нанна везар ираз долаш хул, аьттув болаш хургда цо мел дер...» Цу тайпара да аьнна хеташ ва ираз Вешкаранаькъан Мухьмад а. Мел гаьнара цIавоагIаш хуле, е арахьа лела дIаводаш хуле, даим а дега кIалха леладу сага ший наьна куц-сибат, цунцара безам а йIовхал а. «Ираз» яхаш я поэта цхьа байт. Еш вай из:

«Йоккхача Iаькъа чу -
Сигален чу — улл
КIайча жуврах
Мухь теха яь,
Безаме етта
Сискал — бутт.

Со нана йолча
ЦIакхача воалл».

Цхьаболча поэташта хетачох, иразо саг толхаве а тарлу, нагахьа санна цу тIагIолла сонта-кура воале. Масала, хоза фусам хилар, куц-сибат, хьаькъал долаш нускал хилар, тIавагIаш дикагIйола машен хилар — уж хIамаш шийга кхачарах саг куравоале, из телха саг ва. Иразо толхаваьв из. Е дукха рузкъа дола саг, нах бIарга ца гуш, царна тIагIолла дIахьежаш, нахацара хадаш, хийравоалаш хул. Из а ва иразо толхаваь саг. Цу тайпарча нахах лоацца байт язъяьй Хамхой Дауда,«Ираз» яхаш я из а:
«Иразо
Толхаву,
Къело
Iомаву».

Ираз яха дош даим вайца да, тайп-тайпарча моттигашка вайна гIо-новкъостал деш. Нагахьа санна воашка:

— Хий маргдий оаш?- оале, жоп дала сихлу вай:
— Ираз хилда.
Нагахьа санна кердача цIагIа чуваьннача ловца баккха безаш хуле:
— Ираз долаш, гIоза фусам хийла, — оал вай.

Керда барзкъа е кога тIа цIена маьчий тIайийхачунга:

— Ираз долаш, дага мел латтар кхоачаш хинна, лелайойла, — оал.

Кхы а дукха да из хоза, дIайха, беркате дош шоашца дола ловцаш .

Тайп-тайпарча наьха, бе-беча хIамашца дувзаденна хул ираз: ахархочун — хьувкъамца, дешархочун — хьаькъалца, унахочун — дарбанца, поэта — байташца, йиIий — хозалца, къонахчун — эзделца, кагирхой — гIулакхаца, иштта кхы дIахо а.

Ираз дола саг велхаш хургвац, велаш хургва. Даиман делаш дахалда вай укх лаьтта. Иштта вай даьхача дика хеташ хиннав поэт Гаьгенаькъан Гирихан а, ший «Ираз» яхача байта тIа:

«...Ма ираз да бела ховш
Гонахьарчарна!
Сона а
Вела ховргдацар вIалла,
Бела ца ховре царна...» 

Хамхой Дауд

Муцолганаькъан Хади