Со зӀамига волаш, сел дукха ха яц из, вай республике цхьаккха тайпара музей яцар. Из кхетаде хала а дацар, хӀана аьлча къам Сибре 13 шу даьккха цӀадена дукха ха яцар, къаман мел хинна мах бола хӀама, тайп-тайпара дездараш, сурташ, каьхаташ дайна дӀадаьннадар, вай мохк бохабеча хана. Цудухьа музей хьае, цу чу хила дезаш дола хӀамаш вӀашагӀтоха атта дацар. ХӀаьта а корабир, бӀа ца къожабеш, шоай къаман истори вӀашагӀтохаш къахьега безам бола нах. Наьсаре а, цул тӀехьагӀа МагӀалбике а хьайир, гӀалгӀай вахара оагӀонаш ма хулла йизагӀа хьахьокхаргйола музейш. Царна керте айттараш бар вахар, нах, шоай мохк бовзаш а безаш а бола нах. Иштта ца хилча, царна карагӀдаргдацар цу тайпара къаман вахар гойташ йола фусамаш хьае.

1972-ча шера партийни балхаш тӀа хиннача, тӀема доакъашхочо Малсаганаькъан Хьажамоахий Тухана, Наьсарерча нефтебаза директора болх бешшехь, Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема музей хьаелла лоархӀ. Цу гӀулакха эша хӀамаш гулъе, нахагара, тайп-тайпарча архивашкара гӀо деха, царца бувзамаш увттаде волалу из. Дуккха нах цох дош хургда аьнна хеташ хиннабеце а, оалаш ма хиллара, водар гаьнавоал, бетташ-бетташ кхера а батӀ. Наьсарерча къаьнарча культуран цӀагӀа хьаелл цо музей. Шергара шу мел доал шерлуш, дегӀаухаш хьаенача цунна тахан геттара готта я къаьнара фусам. Таханарча дийнахьа музея тхов кӀалха я 15 эзар совгӀа йола сий де деза, лорае а лархӀа а еза хӀамаш: каьхаташ, сурташ, къаман истореца а культураца а дувзаденна гӀирсаш. ГӀалгӀай къаман паччахьалкхен музей хинна дӀаэттай из карарча заман чухь. Цунна чуйоагӀаш я кхоъ филиал: МагӀалбикера «ТӀема а къахьегама а сийлен музей», ЖӀайрахьа-Кхалерча Фуртогера Ӏоахарганаькъан ГӀапура цӀерагӀа музей, Мужечара Орджоникидзе Сергой цӀерагӀа музей.

МагӀалбикера музей а, шаьрача, яьссача моттиге хьаяьй, Насарера музей мо мара кӀал кӀийле йоацаш. Из хьае йолаяьр а хиннав цу гӀулакхаца цӀенхашта уйла йолаш вола саг. Из вар МагӀалбика керттерча газета корреспондент хинна Чербажанаькъан Башир. Нахаца болх бе ховш, каьхаташ, сурташ гулдеш, къахьийгар цо йӀаьххача хана, ше а вар из сурташ дахар дика карадерзадаь. Массехказа Башираца вӀашагӀкхетар хилар са Нохч-ГӀалгӀай телестуде. Къаьстта а дицлуц сона царех цаӀ. 80-ча шерашка дар из. Телевиденера телефон а теха, сога аьлар:

— Коталон денна хетаяь передача хьога дӀаяхьийта ловра тхона, хьо раьза хуларе.

— Малаш хургба цунна юкъе дакъа лоацаш? — хаьттар аз.

— МагӀалбикера баьхка тӀема доакъашхой: гӀазкхе, нохчо, гӀалгӀа. Цул совгӀа, музей хьаяь вола Чербажанаькъан Башир а хургва, — аьлар сога.

Со раьза хилар из передача дӀаяхьа. Из дӀайолаялале даьха сурташ дисад, цох бола дагалоацам дийна лоаттабеш. Цу сурта тӀа ба МагӀалбикера тӀема доакъашхой Чередниченко (гӀазкхе), Коттоев (нохчо), Йовлойвар (гӀалгӀа). Иштта сурта тӀа ва Чербажанаькъан Башир, со, телепередача кийчъеш йола режиссёр ГӀаьнтамаранаькъан Тамара.

Йоккха моттиг дӀалоац вай къаман вахаре суртанчий музейс. Илдарха-ГӀалий тӀа из хьайийллача хана денз, шерра довза йиш я вай дикагӀболча художникий кхолламаш. Сона дагадоагӀа цун фусаме бе-беча суртанчий гойтамаш хинна. Цу чу гойташ хилар Эсамарзанаькъан Заьлмахий балхаш, Оздой Дауда сурташ, Овшанаькъан Ӏийсай, Хьоашаланаькъан Ӏаьлий, Поаланкой Мурада, Имагожанаькъан Хож-Ахьмда, Доврбиканаькъан Ӏашата кхолламаш. Вешта аьлча, духхьал суртанчий говзал дегӀакхувлача гӀо даь ца Ӏеш, цо наха довзийт тайп-тайпарча лостамагӀа кхелла сурташ а кхыдола, кулг говза долча наха хьадаь хӀамаш а.

Ала деза, музейш хьаяр вай мехка даржаш, дегӀаухаш латт, аьнна. ХӀанз дуккхача ишколашка а я шоай музейш, уж а я бе-бе чулоацам болаш. Масала, Пхьилекъонгий-Юртарча юкъерча ишколе хьаяьй юртхочоа Осканаькъан Сулумбика хетаяь музей. Цо дувц лётчика вахарах-леларах, балхах, тӀема гулакха тӀа волаш цо яьхача лакхаленех. Цу чу да сурташ, турпала лелаяь хӀамаш, каьхаташ, цун самолётий моделаш, иштта кхы дӀахо а. Цу музейс дешархой Ӏомабу, шоай мехкахо санна майра, денал долаш, мохк лорабе кийча хила.

Аз а яьяр 2004-ча шера айса болх баьча Сурхо тӀарча ООШ оалача ишколе литературно-исбахьален музей. Из латтар кхаь даькъах: театраш довзийтача оагӀонах; къаман йоазанхой литература довзийтача оагӀонах; къонача а профессиональни а художникий балхаш довзийтарах.

Цхьа дика оамал а вай мехкарча наьха: дика хӀама де воаллача сага, шоашта могаш дола новкъостал дар. Цу тайпара гӀо сона а дир. Суртанчий музея директор хннача Гаьгенаькъан Наташас къонача художникий балхаш делар сона, музея фонде хиннарех. ГӀорбаьннача суртанчаша Овшанаькъан Ӏийсас, Барханой Ӏийсас, Имагожанаькъан Хож-Ахьмада, Доврбиканаькъан Башира, Эсамарзанаькъан Заьлмахас, кхычар зӀамига а доккха а сурташ делар музейна совгӀата. Иштта литература гулдир, книжкаш яздаьча наьха кулгаш тӀадолаш. Масала, музейна совгӀата книжкаш деннадар йоазанхоша Чахкенаькъан СаӀида, Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀида, Гаьгенаькъан Гирихана, Хамченаькъан Султана, Малсаганаькъан Абос, кхы а дуккхачар.

Ишколе хьа мел баьхка хьаьший музей дӀахьокха чубугар оаха. Из чуйола цӀа зӀамига дале а, хӀаьта наха езалора из. Эггара хьалха из хьайийллача хана, цунга хьажа аьнна чуера ишколе болх беш хинна эрсий мотти литературеи хьехаш хинна белоруссий къамах йола Хилько Любовь Сергеевна. ЧугӀолла хьожаш а лийнна, Любовь Сергеевнас аьлар:

— Укх чура дӀаяха безам багӀац са-м.

Ишколерча музее хиннав Чахкенаькъан СаӀид. Цу чу латта ший сурт бӀаргадайча ( со вар из берий журнала юбилей йолаш даьккхар):

— Сали, — аьлар СаӀида, — сона дал из сурт!

— Из дá ма ала, из морг хьа а даьккха, хьо вахача дӀадахьаргда аз, — ала дийзар са.

Тхона лацар цу тайпарча хозача экспонатацара къаста. ЛаьрххӀа цунга хоза товргбола гом тӀабоаллаш дар из. Цхьа кӀира далале, плёнка тӀара из санна дола сурт хьа а даккхийта, СаӀид вахача вахар со, дӀаделар аз цо сайгара дийхар мо дола сурт.

Цул совгӀа, тха музее хиннавар дешара министр Тенканаькъан Аюпа ИсмаӀал, дешара Наьсарен урхаллен кулгалхо Зурабанаькъан Ӏаьлий Люба, йоазанхой Гаьгенаькъан Гирихан, Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀид, Шаденаькъан Султан, Горчхананаькъан Бадрудин, Угурчанаькъан Азматгири, Мерешканаькъан Султан, Хамхой Дауд, езача атлетиках вола Олимпийски чемпион Арсмаканаькъан Исраил кхеваь Коазой ИбрахӀим, Олимпийски чемпион Манкенаькъан Назир, кхыбараш.

Музейш дукхагӀа мел хул, дикагӀа довзаргда къонача ноахалашта даьй Ӏадаташ, цар хьадена наькъаш, вахаре лелаяь хӀамаш, герзаш, тӀабувхабаь гӀирс. Кхы а массагӀа да уж. ЗӀамигача а йоккхача а музейшка къа мел хьегаш бола нах цар цӀайца даькъалабувца лов.

Ишколерча музее ва, езача атлетиках вола СССР гӀорваьнна тренер Коазой ИбрахӀим