Тахан маIача наха нийса дIаэтта, тайп-тайпарча балха моттигашка къахьегаш, вай республикан сий даккха гIерташ, хьабоагIа итташ а бIаьш а бола кхалнах. Уж ба мехка кулгал деча наха юкъе, лорий, йоазанхой, хьехархой, ахархой, болхлой мугIарашка.

Къахьегама доккхагIдола дакъа царга кхоач аьле хеталу, цхьайолча балха моттигашка чувахача. Масала, хьехархошта юкъе геттара кIезига бисаб маIа нах, лорашта, зIамагIболча унахцIенон болхлошта юкъе а кIезига гу вайна уж, иштта кхы дIахо а.

ГIалгIай къаман юкъе хиннаб, хIанз а ба Iилманца хьоашал дола, доккхача хьаькъалашка кхаьча кхалнах. Царех цаI яр бIаьш, эзараш хьехархой кхебаь Оздой ГIайре Фирюза. Из яьр 1929 шера оагIой (декабрь) бетта 31 дийнахьа Мочкъий-Юрта.

Юкъера школа чакх а яьккхе, из деша отт Киргизе паччахьалкхен университета доазол арахьарча халкъий метташ Iомадеча факультете. 1954 шера цо из чакх а йоаккх. Ингалсий мотти литературеи хьеха кийчлуш яр из. Дешар карадерзадаь яьлча, из болх бе ют ше дийшача университета ингалсий метта кафедре. Цунца болх беча наха дика тIаийцар къона болхло, эшаш дола моллагIа гIо дора вахара никъ дIаболабеш йолча къонача кхалсага.

КIеззига кхы а ха яьлча, Фирюза аспирантуре деша яха кийчлуш яр, амма из уйла кхоачашхилац цун. Вайнах, цIабахка мукъа бенначул тIехьагIа, ма хулла сихагIа шоай дай баьхача лаьтта кхача гIерташ бар. ЦIая а ший мохк бIаргаго а безам хилар цун. Из кхетаде хала а дацар, дIаьхача кхойтта шера хьийга лоамаш юха а бIаргаго таро яр хIанз. Цул боккхагIа кхаъ хургбацар моллагIча мехкахваьккха лелача сага: къоначоа, къаьначоа, бера.

Даьймехкацара безам массайолча кхыча уйлаел котбаьлар. ЦIадаьхкачул тIехьагIа, 1960 шера, из балха отт Нохч-ГIалгIай Iилма-тохкама институте. Цу хана денз, меттаца дувзаденна тохкамаш деш, хул из йIаьххача хана. Тахка хIамаш шортта дар, хIаьта а духхьашха из болх дIаболабеш йолча йоIа цIенхаштта гIо-новкъостал эшар. Цу тайпара гIо цунна дергдола нах а гучабоал. Царех цаI вар вайна массанена дика вовзаш вола Малсаганаькъан Дошлакъа. Фирюзай дезалца хьоашал долаш, вахар-вар долаш хиннав из. Цун гIонца лоаццача хана язде а цул тIехьагIа ше яздаьр чIоагIдаь чакхдаккха а вIаштIехьадоал йиIий, Iилманхочун даржага а кхоачаш.

Дошалкъанна ший йоI мо езаш, цо лоархIаш хиннай Фирюза. Цунна хетар теркалдеш, ладувгIаш а хиннав из, ший ханарча сагага санна.

Дика а во а оамалаш зувш, уж белгалйоахаш, цар хьакъехьа дувца ховш саг хиннав Дошлакъа. Сабарца а хьаькъалца а деш хиннад из дукха хIама дайна волча хьехамчас, йоIа хала хетаргдоацача тайпара.

Ювцаш йолча заман чухьа кхыдола дика хIамаш, эргалонаш хул ГIайре Фирюзай вахаре. Царех лархIа мегаргболаш ба Малсаганаькъан Зоврбика даьча йоазошта таржамаш деш цо баь болх, язъяь массехк тохкам беш йола статья. Геттара белгала хилар къонача Iилманхочун вахаре 1962 шу.

Цу шера цунна лу, диссертаци язъяр бахьан долаш, филологически Iилмай кандидат яха сийдола цIи. ДIахо дIайодаш йола ший вахара ха цо дукхагIча даькъе ювзаю хьехархочун наькъаца. Институте а университете а болх баро, А. Генкой, Ю. Дешериева, Н. Яковлева, Х. Ошаева, Д. Имнашвиле, Т. Гониашвиле даьча йоазоша дикка лакхду Iилман даькъе дола, къона йоазош долча меттаех дола цунна довзараш-ховраш. Iилманхо санна из дегIаахара юкъе доккха дакъа лаьца вар академик А. Чикобава, цунгара духхьал Iилма Iомадаь ца Iеш, нах беза, лархIа, царга ладувгIа Iомаелар Фирюза. Вешта аьлча, Iилманхочун сий лакха леладе ховш саг хиннав Чикобава. ГIалгIай кхалсага даь Iилман тохкамаш, кхычарех тийша ца дуташ, ше дешаш а довзаш а ха йоаккхаш хиннай цо. Фирюза яр университета профессор, филологически Iилмай доктор.

Янданаькъан Лида

Наха геттара дукхаезаеннарех яр са ноахала дика йовзаш хинна Янданаькъан ИсмаIала Лида. Зама сиха йода, дунен тIара хьал, адамаш хувцалу. Дуккхадар дицлу, вIалла дунен тIа хиннадий ца ховш.

Бакъда заман а низ кхачац сага дунен чу йитача дикача ларий низ эшабе. Наха накъавоалаш, царна ший еррига дега йIовхал дIалуш ваьха саг вицлуш хилац.

Цу тайпарча нахах яр ИсмаIала Лида. Са ханара а сол боккхагIа а болча наха из дика дагайоагIа аьнна хет сона. Ткъаь итт шу гаргга йолча хана, ше Нохч-ГIалгIай телевидене диктора болх беш, хIара сарахьа яхар санна, ший мехкахой фусамашка дегагIоз, хозал, йIовхал лоаттаяь саг яр из. Уж дика хIамаш доахкар цун кIаьдача, дег чу южаш хиннача оазах. Сона Лида яйзар 70-гIа шераш юкъекхаьчача хана. Итт класс яьккха, Шолжа-ГIалий тIарча университета филологически факультете дешаш вар со цу хана. Пхьилекъонгий Махьмад-СаIида цхьан литературни передачанна юкъе дакъа лаца, керда стихотворенеш еша хьийхар со.

Телевидене тхов кIалха эггара хьалха сона бIаргабайнача нахах цаI яр Лида. Цул тIехьагIа со каст-каста хулар гIалгIай меттала кийчъеш хиннача передачашка дакъа лоацаш, царех яр «Заманхо», «Литературни гIалгIайче» яха а кхыйола а передачаш.

Лида бIарга ца гуш, чакхъялацар цу тайпара моттиг. Цхьайолча хана цо дIахьош хулар аз дакъа лоаца вIашагIкхетар, цхьайолча хана оаха шинне цхьана дIахьош передачаш а нийслора. Белггала дагадоагIа сона, Эккажкъонгий-Юртарча школан коа дIаязъяь хинна МутаIаланаькъан Шовхала Хьажбикар ваьча денна хетаяь передача, цхьа дакъа Лидас, цхьа дакъа аз дIахьош, дIаязйир из. Цкъа, из малагIа шу дар хац сона, кердача шера хетаяьча передачанна юкъе а хилар тхо, иштта доакъошта дийкъа а дийкъа, хьаьший бовзийташ дола къамаьл деш. Цу тайпара вIашагIкхетараш Шолжа-ГIалий тIа аз даьккхача пхийтта шера тха дуккха а хилар.

Овшанаькъан Лейлихан

Тахан дага ца ехача Iелуц со дуккхача хана Нохч-ГIалгIай телевидене болх беш хинна Мержой (Овшанаькъан) Iумара Лейлихан. Из эздий гIалгIай кхалсаг яь хиннай 1940 шера. 1973 шера денз, СССР журналистий Союза доакъашхо яр из.

Ростовера паччахьалкхен университет яьккхачул тIехьагIа, 1965 шера саькура бетта (февраль) балха йоагIа из Нохч-ГIалгIай телевидене, цига къахьегаш 30 шу а доаккх. Редактора балха тIа йолаш, тайп-тайпара балхаш даьд цо, хоамий редакцен зIамагIйолча редакторгара дIайолаенна керттерча редактора дарже кхаччалца. 1973 шера тележурналистий болх дегIакхувларах, цунна еннаяр «Къахьегама сийлен» орден. 1976 шера, кепайоазон денга, «Нохч-ГIалгIай культуран гIоръяьнна болхло» яха цIи еннаяр Лейлихана, 1978 шера цо чакхъяьккхаяр лакхара партийни ишкол, 1986 шера цох къахьегама ветеран хул. 1993 шера денз 1998 шерга кхаччалца, Iумара Лейлихан Нохч-ГIалгIай паччахьалкхен университета журналистий факультете телевидене журналистикан курс хьехаш хул, доцента дарже йолаш. Шолжа-ГIалий тIара Наьсаре хьалъеча, укхаза а журналиста болх бу цо.

Иштта къахьег ГIалгIай Республикан кепайоазон а хоамий а паччахьалкхен комитета керттера болхло йолаш, паччахьалкхен кепайоазон отдела керттера болхло йолаш. Лейлихан яр РФ журналистий ялхлагIча съезда доакъашхо.

Тенканаькъан Лида

Магасерча Iилма-тохкама института литературан даькъца къахьегаш хилар дуккхача шерашка Тенканаькъан (ЦIечой) Хьусена Лида. Из профессор, филологически Iилмай кандидат я. ХIаьта, сона ховчох, дика поэтесса а я. Хетаргахьа, 70-ча шерашка арадаьннача «Лоаман Iуйре» яхача альманаха тIа цо язбаь «Вошилги йишилги» яха фаьлг бийшаб аз, из цо байтий кеп йолаш язбаьбар, Поэташта дика хов, цу тайпара фаьлг язбе атта доацилга а йоккха говзал езилга. Айса вай гIорваьннача иллиалархочунна Хамхой Элмарзий Ахьмада из фаьлг цу журнала тIа болга дIахайта, цун чулоацамах дийца дагадоагIа сона. Цул совгIа, Лидас къахьийгад вай багахбувцам дIаязбеш, цу лостамагIа цо арадаьха книжкаш а да. Масала, царех цаI да «ГIалгIай багахбувцам» яхаш. Цунна юкъедахад тайп-тайпара ханаш йолча наха дезаденна фаьлгаш. Иштта Лидас техкад вай йоазанхой, поэтий кхолламаш. Масала, «ХIанзара гIалгIай литература» яхача массехк книжках латтача балха юкъе я цо язъяь очеркаш. Царех цаI цо хетаяьй гIалгIай халкъа йоазанхо хиннача поэта, прозаика, драматурга Чахкенаькъан Идриса СаIида. Ала деза, Идриса СаIиди Хьусена Лидаи шучий хиннаб, аьнна, уж шаккхе а йоазонхочун МутаIаланаькъан Хьажбикара йижараша баь хиннаб. ШоллагIча очерка тIа вувц цо поэт, журналист хинна, кхаь книжка автор Iарчакханаькъан Микаила Тухан. Цудухьа Хьусена Лида майрра юкъеяхьа мегаргьяр Патанаькъан Йоакъапа яздаьча «ГIалгIай 100 йоазанхо» яхача книжканна, хIана аьлча из поэтесса хинна ца Iеш, литературни критик а яр. Цох лаьца доккхагIа йоазув де безам болаш вар со, бакъда цу хана из могаш йоацаш а хинна, дисар са из. Кхы а ха хургья аьнна хет сона из язде мегаргдолаш. Ала деза, Хьусена Лидас дукха къахьийгад лакхе хьохадаь «ХIанзара гIалгIай литература» яха массехк том арайоаккхаш, цар Iилман редактор хиннай из.

Дударанаькъан Макка

Укх тIехьарча хана, вай литературанна юкъебаьхкаб дукха къона кхалнах. Таханарча дийнахьа уж маIача нахал а дукхагIа ба, аьнна, хет сона. Царна юкъе ший дувцарашца къаьстта белгала я Дударнаькъан Макка. Из кхувш ена юрт дукха хьаькъалаш дола, дош говза ала ховш бола нах баьха а баха а моттиг я, цудухьа цецвоалилга дац Дударовас йоазонхочун никъ харжарах. ТIой-Юртара № 1 йола юкъера ишкол чакхъяьккхачул тIехьагIа, Башира Макка деша эттай Л. Н. Толстой цIерагIча Нохч-ГIалгIай паччахьалкхен университете.

Цо чакхъяьккхай филологически факультета къаман отделени. Кхыча дешашца аьлча, цун бокъо я ишколе эрсий мотт, литература; гIалгIай мотт, литература хьеха. Язде из дIайолаеннай зIамига йолаш, хьалхара цо даь йоазош школе яьгIача ханаца нийсделар. ХIаьта царна кепа етта из 1979 шера денз йолаеннай. Цхьан хана доладеннад ала мегаргда тхо язде а кепа етта а, хIана аьлча са хьалхарча байташта кепа техаяр 1976 шера. Маккас даь йоазош тIадолаш арадаьннад кхоъ книжка: «Дошо гIала» (2015), «Седкъан лир» (2018), «Камоаршала сердал» (2019). Цул совгIа, цо кепа йийттай газеташ тIа, журналаш тIа, юкъаяхай юкъарча книжкашта. Карарча хана цо дукхагIа бувзамаш лоаттадер «СелаIад» яха берий журнал да, аьнна, хет сона. Каст-каста йоагIа йоазонхо цун редакце, ший байташ е дувцараш дахьаш.

Царех дукхагIдола йоазош ара а дувл, берий журнала оагIонаш тIа. Ше еча, массанега Iимерза къамаьл дийя, эздел, сабар, гIулакх гойте, дIайода из. Иштта хила а еза хьехархо. Дуккхача шерашка берашта наьна мотт, литература хьехаш йолча цун оамал дикача сага хила еззача тайпара чIоагIъенна дIаэтта дукха ха я.

ДукхагIйолча моттигашка Башира Макка ювц поэтесса санна. Наггахьа саг хилац, цун дувцараш хьоахадеш. Сона хеташ, из нийса дац. Прозаца къахьега цун дикагIа вIаштIехьадоал, аьнна, хет сона, цудухьа цо кхелла дикагIдола йоазош дувца вай доахке, эггара хьалха цох прозаик ала деза. Берашта лаьрхIа цо яздаь массехк дувцар дийшад аз. Царех да «Боалех диза тIакхилг», «Шоршала кIориг», «Зизаш», «Барт болча, беркат соц», кхыдараш.

Берашта меттел, боккхагIчарна а дезалургдолаш да уж, шоаш дувцача хIаманга диллача. ДукхагIдараш нанна хетадаь е нана хьехаеш а да. Ший тайпара из тема яшха, хIанзалца вай литературе ца аьннача тайпара ноаноех дош ала карагIдаьннад йоазанхочоа. Цудухьа цунга ала лов, дукхагIа хьоашал леладе прозаца.

Из дика вIаштIехьайоал хьа. Лакхе аз хьоахадаьча дувцарашта юкъе дац ер вогI да, аьнна, юхакъоастаде йиш яр, цхьатарра дика да уж шедар. Цар дувцаш дола хIама вахаре боккха лоархIам болаш да, хоза оттаяь композици я, хIаьта меттага диллача, цу дувцарий меттах хьага мегаргва, иштта шаьра а говза а ба цар мотт. Дийшачун дег тIа цхьа ший тайпара йIовхал а сердал а юташ да къаьстта «Дото гургал» яха дувцар.

Галай Лида

Дуккхача хана денз Наьсарен района газете къахьегаш хилар Галай Лида. Цунга кхаьча хиннар, сога хаьттача, эггара халагIбола болх бар. Корректор яхар фу саг ва вайна ховш да, кепа тоха кийчдеш дола йоазув гIалатех цIенду саг ва из.

Вешта аьлча, «Iаьржа» болх беш вола къахьегамхо ва. Из болх итташ шерашка беш хьаенай из, кIаьдъялар доацаш йола кхалсаг. Аз айса а баьб корректора болх Нохч-ГIалгIай книжни издательстве, цудухьа сона дика хов, мел хала болх ба из. Iохайначара хьал ца гIотташ, деррига гIалаташ тоадеш, вагIа веза корректора, беррига болх бийша баллалца. Вешта аьлча, сатем, сабар чIоагIа долаш хила веза цу дарже латта саг. Редакторах, отдела кулгалхочох, яздаьча авторах чакхдаьнна гIалаташ хьалувца дезаш вола болхло ва из. Лидай дика вIаштIехьадоалар из болх бе. Цу балха тIа из йолаш массехказа хувцабелар газета керттера редактораш. Цо болх баьбар Доврбиканаькъан Закречунца, Зангенаькъан Микаилаца, Дидиганаькъан Борисаца, Колой Халатаца. Цо бIарглакхар бахьан долаш, дуккха хила тарлу гIалаташ доацаш арадувлар наьсархой газет.

Карарча хана цу тайпара корректораш лаха хала а да, хIана аьлча берригаш хьакимаш хила ловш ба, корректор хила безам болаш саг вац; шозлагIа-дале, алапи геттара лоха да вайцигарча корректора. Интернета чу язду, дикача корректора алапи 40 эзарга а дIакхача тарлу, эггара кIезигагIа дале а, 17 эзар эца деза цо.

Бакъда вайцига корректора эцар МРОТ я, из кIезига дар е дацар аьнна хьакимашта е шийла а е йIайха а яц. ХIаьта а цар болх гуш хул, нагахьа санна корректор дика вале. Цу тайпара къахьегаш чакхъяьннарех я Галай Лида а.

Укх йоазонца аз бийцараш вай эздийча, къахьегамах бизза болча кхалнахах эзарлагIа дакъа а дацар. Уж берригаш кхалнаьха цIайца даькъалабувца а, могаш-маьрша болаш йIаьххача хана бахар а лов сона.