Цудухьа сай декхар да аьнна хет сона, из ваьча дийнахьа лоацца аьнна а цох дош алар, из наха юха а дагавохийтар. Цун биографи ювцаш, ха йоаергьяц аз, хӀана аьлча вайна массанена а (литература дезача наха) довзаш да цун вахар, цо дийша дешараш, цо даь балхаш. Лоаццача мугӀарца аргда вай, из 1952 шера сентябрь бетта 11-ча дийнахьа ваь хиннав аьнна. Гуйран хьалхарча бетта ваь хиннав из, хетаргахьа, цудухьа ше а вар из ше ваь шера ха санна беркате, наха тоам беш, царна дикахетар фуд хьожаш а хьаде гӀерташ а. Духхьал сона хийтта ца Ӏеш, из мел вовзача сага а хетар из иштта. Царех массехк масал доаладергда вай. Ваха 2014 шера 15-ча феврале кхелхачул тӀехьагӀа, цун таьзета эттача наьха дукхал а гойташ, цхьачар цига даь къамаьлаш юкъе а долаш, кинофильм даьккхадар. Цун дас Висангире (цу хана дийна вар из) аьлар укх тайпара дешаш: «...Из дӀа мел кхаьчача везаш вар-кх из... Берригача гӀалгӀай воӀ вар из». Вахий фусам-нанас Котаганаькъан Ӏайшета аьнна дешаш да: «ЦӀенхашта а эздий а саг вар». Дукха ха йоацаш вайцара къаьстача Ӏилманхочо-историка, йоазанхочо (Дала къахетам болба цох) Коазой Нурдина аьннад: «Цкъаза кӀира диазза а водар со из волча. Дийнахьа хиннача халахетарех салоӀар аз, из волча вагӀача хана». Юххера политолога, йоазанхочо, журналиста Патанаькъан Йоакъапа аьнна дешаш доаладергда аз: «Нах хьаухар цун таьзета, цунца Ӏадика ювцар сагаца, йоазанхочунца, гражданинаца, бокъонца волча гӀалгӀачунца санна». Цу наха даьча тешал тӀа соцаде мегаргдар ер йоазув, бакъда цо кхеллача байтех, пьесаех, дувцарех вӀалла дош ца оалаш Ӏийча нийса хургдацар.

Ше дийна волаш, цхьа книжка мара арадаккха кхийнадацар цун. Из дар «Къонахий» аьнна цӀи йолаш. Бе-беча шерашка яздаь дувцараш дар цунна юкъедахараш. ХӀана тиллаяр цох иштта цӀи? Цу тайпара цӀи йолаш, цхьа дувцар да цу тӀа. Из керттера а хийтта, цун цӀи я автора мужалта тӀа дӀаязъяьр. Хьалхарча заман чухь, кхыметтел со зӀамига волаш а, къонах яха дош касташха хаза йиш яр наьха къамаьла юкъе, вувцача сага оамалий а гӀулакхий а мах беш. Карарча хана бетта а шера а ца хаза тарлу из. ХӀана дола из иштта? Къонахий дӀабаьннилга да из, е цар мах бе вайна ца ховлга да? Сай цӀерах цу хаттарашта жоп долалургдац сона. Бакъда аз укхаза доаладергда университета филологически факультета декана Къулбажанаькъан Мухьмада дас Ӏаббаса аьннад яха дешаш. Да цхьа сагота хеташ:

— Фу даьд, хӀанав хьо сел гӀайгӀане? Даа да, мала да, кхыметтел бананаш а тӀехьа? — хаьттад воӀа.

— Из дац са саготдер. Къонахий дӀабоалаш латт, — жоп деннад воккхача сага.

Классе урок луш воаллаш, нохчий литературан лард елларех цаӀ волча БадувгӀар СаӀида «ГӀув» яха дувцар хьоахадир аз. Даьца тхов туллаш ваьллав воӀ. Лохе, гӀувна юхе, кхесташ дола бер хьадаккха, аьнна, сесагага дӀакхайка даьх эхь хийттад цунна. Цхьан дешархочо (йиӀига):

— Он что, больной что ли? — аьлар.

Цо кхетадаьдацар аьнна хет сона цу дувцара керттера маӀан, уйла. Ший бер гӀув чу дахача дика хеташ малагӀа да е нана хургда? Цхьаккха хургдац. Хьалха эздел чӀоагӀа леладеш хиннилга хьахайта гӀийртав йоазанхо, «больной» хиннавац из, эздий саг хиннав. Цундар санна дегӀаца эздел долаш хийтар сона Вахий дувцар тӀа вувцаш вола ши къонах: Зайпали Эскеи. Зайпала виӀий-воӀ вийнав Эский воӀа. Из хьан вийнав ца ховш, цига кодаме нийслу маьречун да. Таьзета хоам боагӀа из Эский воӀа вийнав аьле. ХӀаьта а Зайпала маьрша дӀавохийт воккха саг ший коара, дуккхача хана денз дика-во декъаш, гоамалах хӀама доацаш шоаш баьхандаь; цул совгӀа, мишта, хьан бехк болаш из нийсденнад шийна ца ховндаь. ВоӀа юртхо вер ла ца могаш, массехк ди даьлча ла Эска, «цхьачар дог даьттӀа веннав из, йоахар». Иштта ба уж къонахий, Ӏа юккъегӀолла ахбоахе а, эзделах, гӀулакхах ца бохаш. Из вай мехкахочун кхолламе лоархӀаме, тӀехьа тӀабоагӀарашта яйзача бакъахьа йола моттиг я.

Дош говза оалаш, вахаре даим вай дагалоаттае еза моттигаш хьехаш, язъяьй Хамхой Вахас ший дуккха байташ. Цкъа Ӏойийшача, кхерий тӀа даь йоазув мо мара йицлуш хилац царех цхьаяраш. Иштта я «Заьзганаькъан Идрис дагалаьца», «ГӀалгӀай» яхараш. ХьалхагӀа а айса царех дийцандаь, тахан кхыча цун байташ тӀа соцаргва со. «Наьна мотт» цӀи йолаш да цун цхьа йоазув. Массадолча къамех болча поэташа дукха яздаьд шо-шоай къамий метта дозалах а хозалах а лаьца. ГӀалгӀаех хьабаьннараша а хестабаьб наьна мотт, хӀаране хӀана хестабаьбац аьнна. ХӀаьта а цаӀ вокхох тара доацаш, да цар кхелла сурташ. Къаман меттах дош ца аьнна поэташ дагабоха дуккха аттагӀа да, дош аьннараш дагабохачул, сов дукха уж болаш. ХӀаьта а Вахас ший тайпара хьоахабаьб из:

«ХьоашалгӀа болаш е салоӀаче,

Къоаной тайжа лувча хана —

Сийле, хьаькъал да хьо.

Ага тӀа боахкаш е кхуврче,

Ноаной гӀозалца лувча хана —

Сатем беркат да хьо.

Арен гота е довна-пхьегӀе,

КӀантий багара эза хозаш, —

Денал, эздел да хьо.

Ловзарга е хьаста керте

Мехкараша бекабеш, —

Безам, тешам ба хьо.

Кагийргаша чоаллелхаш,

Хьо цар духхьашха лебеш, —

Ираз, вахар да хьо».

Къаман политически вахара юстара латташ, Ӏаьдал дацар Висангире Вахий. Масала, Байсаранаькъан Идрисаца, из Ӏаьдало къоабалвеш воацача хана, хьоашл леладора цо. ТаӀазар тӀалоаттадаь къамаш бакъдарах дола закон тӀаэцийта гӀерташ, лийннарашца вар, ГӀалгӀай Республика кхоллаелча дика хеташ къахьегарий мугӀарашка латтар. Кхы а дукха да, къам паргӀатадаьлча дика хеташ, цо даь а леладаь а гӀулакхаш. Паччахьалкхен гимн хьакхоллар а ба ший тайпара политически болам. Республика вӀашагӀъелла дукха ха ялале, йоазонхошта юкъе яхь дӀакхайкаяьяр, гимна дешаш язде, аьнна. Цу гӀулакха вӀашагӀъелла комисси а яр (жюри ала мегаргда цох), Малсаганаькъан Руслан керте а латташ. Сона дагадоагӀаш, дуккхачар язъяьяр цу гӀулакха лаьрхӀа байташ. Белггала хов сона, Чахкинаькъан СаӀида, Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀида, Вешкаранаькъан Мухьмада, Чуранаькъан Рамзана язъяь хиннилга. Аз а язъяьяр. Сона ца ховш язъяьраш а хинна хургба. Ваха Ӏелургвацар аьнна хет сона, цу тайпарча гӀулакха юкъе дакъа ца лоацаш. ХӀаране, шийна хеттача тайпара, вай къаман никъ, уйлаш, нигаташ хьахьекхадар царга гӀолла. Вешта аьлча, гимн — из паччахьалкхен е белггаларча къаман керттера илли да. Из Ӏодийшача атта ховш хул, мишта даха лерхӀаш къам да из кхеллар: машар лехаш да, тӀема бий эгабеш да, къахьегаш даха лов, и. кх. дӀ. 2004 шера 26 мае даьча цу тайпарча ший йоазонах «Тха зӀамига Даьхе. ГӀалгӀай Республикан паччахьалкхен гимна вариант», аьнна, цӀи тиллай поэта. Фуд цу тӀа дукхагӀа хьехадер? Эггара хьалха вай мохк ше хьегаш мел хиннача хӀамах кхийна хилар белгалдоаккх цо. Шоай кулгашца хьадаьд цун наха дуккхадар, арахьара чударга са а ца тувсаш. ТӀош тӀа ялаташ кхедеш баьхаб. Къахьегаш, гаьннарча замашкара уж хьабоагӀилга белгалдоах цо. Лоамашка латташ йола вай гӀалаш бӀаргаяйча кхоачам ба, балхах къехкаш вай дай хиннабоацилга кхетаде. Цу тайпара гӀала е вӀов хьалъе тахан а дац хеттача тайпара атта. Из атта даларе, хьогге меттаоттаяь хургьяр ширача заман юрташка мел латта гӀалаш а, вӀовнаш а, малхара кашамаш а, кхыдола элгацаш а. Россега хоза тов, йоах цо, вай зӀамига мохк. Из нийса а да. Россех вай дӀакхийттача хана денз, цунцара ийгӀа, цунца тӀом бе дага болаш, цунна юкъера юхаарабовла гӀерташ, хиннабац гӀалгӀай цӀаккха. Дерригача къамашца барт-машар болаш, дӀа-юха гӀо-новкъостал деш, хьабоагӀа. Иштта дӀахо а дӀабаха дага ба. Ха дӀа мел йода, вай мохк хозбелча бакъахьа хеташ ва поэт, тӀаккха кӀеззига денна а дуне тоалургда цох. Кхыча дешашца аьлча, гӀалгӀай къаман никъ нийса, дикаш кхоллаш хилар да цо ший гимна тӀа белгалдаьккхар. Доацар дагалаьца, е хургдоацачунга сатувсаш яздаь дешаш дац уж. Хиннар, дар, хургдар да цо мехка керттерча илле тӀа хьехадер. Из дикагӀа гуш хургда вайна, нагахьа санна гимн Ӏоеше. Цхьайола гимнаш санна сов йӀаьха а кхеллаяц из автора:

«Заман йӀоахалла хьегачох кхийна,

Селханера боагӀа вай лоамий мохк.

Нийсоний бухь билла, болара тайна,

Кхоаненга бода вай хьамсара мохк.

Доккхача дунен тӀа боча кӀаьд хинна,

Хьа массе къамашта Хьо лепар лов.

Йоккхача Россенга, хьеракӀиг санна,

Тха зӀамига даьхе, Хьо хоза тов.

Массе къамашца Ӏиморзал екае,

Хьа эздий дезал хилба камаьрша!

Массе мехкашца эр-машар лелабе,

Хьа байракх даим лестийла маьрша!

Ди-дене мел доал овсаре хиле,

Боахама тоале хьо, тха фаьра Мохк!

Шу-шере мел доал Хье канабаьле,

Ер Дуне хозде Ӏа, ва ГӀалгӀай Мохк!»

Вай къаман гимн хургья цох е хургьяц — из дац аьнна хет сона вай мехкахочоа дукхагӀа дагадаьллар, гимн язъе дӀакхайкаяь яхь чакхъяьнначул дуккха тӀехьагӀа язъяьй из. ГӀалгӀай никъ шийна гуча тайпара хьахьокхар духьа кхеллача санна хеталу байт. Цул совгӀа, массаза керда темаш, кепаш, уйлаш лехаш хьавенав из, ше йоазош мел деча хана. Укхаза а шийна гимна кеп кхоллалой хьажа гӀийртача санна хеталу Хамхой Ваха. ДӀауйла йича хоза мугӀараш, хьаькъал дола дешаш, кӀоарга уйлаш я цо гӀеттаераш, къаьстта лоархӀаме да, уж уйлаш царга товш йолча кепа чу цо чӀоагӀъяь хилар. Кердадар лохаш из хиннилга хьахайташ я «Малсаганаькъан Абойна ловца» яха цун байт а. Из гӀалгӀаша геттара кӀезига кхеллача акростихаца язъяьй цо. Цхьачарна ца ха а тарлу, из фу кеп я. ХӀара мугӀара хьалха латта алапаш хьавӀашагӀтехача, царех белггалара маӀан дола дош хул. Цох оал акростих. Дикка къахьега деза из нийса а хоза а кхоллара.

Деррига йоазош дешархошка дӀакхоачаш хилац. Цхьадараш довш хул, доагаш хул, кулга цӀена боацача наха лочкъадеш хул. Масала, Николай Васильевич Гогала ший «Дайна синош» яхача книжках цхьа дакъа доагадаьд йоах, Зощенко Михаил яхача йоазонхочун кхолламах дукхагӀдола дакъа Граждански тӀом болча хана дайнад, Шолжа-ГӀалий тӀа квартире лаьтта тӀеххьарча пхе шера (1987-1992) аз мел кхелла байташ, зӀамига дувцараш, романа дакъа лочкъадаь дӀадихьад. Уж масалаш кхы а дукха доаладе йиш я. Хамхоев Вахас язъяь «Вайнах» яха поэма а, дукха хӀама ца дусаш яйнай. Мишта яйнай, хӀана яйнай хӀанз вайна гучадоаккхалой тамаш а я, из йихьача сага, хьа а вена, ше хьа ца дувце.

ГӀалгӀай йоазонхой Союз, 2000-гӀа шераш долалуш, дӀакъовлача кхаьчаяр. Цунна лаьрхӀа хьалуш, хьадеш цӀа дацар; цун кулгалхо волча сагá, литконсультанта луш алапи дацар, цудухьа, из болх бе ловш, саг вацар. Ӏаьдал а дукха сагота дацар, из яр е яцар аьнна. Духхьал Висангире Ваха бахьан йисар из цу хана, дӀа ца къовлаш. «Асса» яхача гостиннице деннача цӀалга чу ше вагӀаргва, из дӀа ца къовлийта, ше пенсионер ва, аьлар цо. Яхь йолча сага къамаьл дар из. ГӀалгӀай бӀарчча республике йоазанхой Союз яц яхар, эхь хетийташ хӀама хургдар. Шийна из новкъа хургдоландаь, массехк шера из болх лелабир цо, хьатӀадоагӀаш рузкъа а доацаш, ший пенси мара. Иштта хул яхь йола нах, деррига хӀама дац укх дунен тӀа ахчанца диста йиш йолаш, из хьа а хайтар Вахас. Цо оттаяь йоазанххой керда Устав тӀаэца кийчлуш, из ешаш, тоадараш деш, бар вай къаман деша говзанчаш. Бакъда цхьаннена дагадоацача тайпара нийсделар цун валар. Авари хинначара больнице Ӏочувигача вешийна тӀехьаваха араваьнна из, лагӀаш тӀа Ӏокхийтта, корта лозабаь, ше а дарбанче кхаьчав. Цига яьча човнах, кхы сакхетам чу ца воагӀаш, 4-5 ди даьлча кхелхавар ГӀалгӀай халкъа йоазанхо. Вай декхар да цун йоазош дешар, из виц ца веш, дагавоагӀаш хилар. «Сага вахар» яхаш я цун цхьа байт. Цунца чакхдаккха лов сона ер йоазув. Дунен тӀа мишта ваха веза, ше велча, шийна тӀехьа фу дита деза, дика белгалдаьккхад цо. Байто яххача беса вахаш чакх а ваьлар из ше:

«Сага вахар-валар — лоацца ши дош,

Бакъда чулоацамга диллача — кӀоарга.

Хул сага вахар цхьаволчун эргаш,

Валар а наггахьдар — хала, аьрга.

Алхха «шийна» яхаш вахар дале,

БӀаь шу доаккхе а из вахар дац.

Адамий йоакхонга ше цакховеш хуле,

Цхьа моллагӀдар санна, из валар дац.

Цо даьчун хам беш, хургья Даьхе,

ТӀехьено цун цӀи безамца йоахаргья.

Цун турпала никъ къулбанца лаьрхӀе,

БӀубенна кхоаненга гӀа боахаргба».