Кхетам балара доазонаш

Вай республикан кулгалхой шоашта могар деш ба, берий вахар хила дезача боарамга кхоачаде а дегагӀоз яхьаш хилийта а гӀерташ. Бойла дисача берашта, уж ара дусаргдоацаш хӀара шера телаш квартираш я, иштта уж яла лаьрхӀад укх шера а, цох ший бувзама оагӀонашка дийцад мехкадас Келаматанаькъан Махьмуд-Ӏаьлас. Укх шера царна лаьрхӀа хьалъергья 24 квартира. Цу лостамагӀа вайцига бу болх хоастабаь цӀаяхар, дукха ха йоацаш республике ена хинна Россе бера бокъонех йола викал Мария Алексеевна Львова-Белова.

Тахан укх йоазонца са дувца безам ба цхьацца болча даьша-ноаноша шоай берашта, цар бокъонаш телхаеш, етташ хиларах, хьехархоша а берий бешамашкарча кхетам луча наха а берашта кулгаш тӀакхахьарах, бераш шоайла леташ хиларах. Цу тайпара моттигаш дукха а массанахьа а нийслуш я, цу даькъе вайцига а.

Эггара хьалха хьожаргда вай хӀана етт даьша-ноаноша шоай берашта. Ховш ма хиллара, вай къаман кица да, «Нанас теха тӀоара, бер лозадар кхераш тох» яхаш. Иштта дале, вӀалла ца тохаш дита мегаций из, цо бер лозадеш а ца хилча? Дукха наькъаш ма дий, кхыча тайпара хи тӀоара миссел мара доаца бер дӀакхетаде йиш йолаш. ХӀаьта вайна ховш да, хийла нанас е дас ший бера еттилга. Бахьанаш укхаза тайп-тайпара хул. Масала, зӀамигача бераца тика чу чуйода нана, цу чу шийна деза мел деннар хьада йоах беро: машин, морожни, конфеташ, бургацаш, и. кх. дӀ. Цун дехараш кхоачашдилла ахча доаца нана эгӀазъюг, корзагӀйоаккх цу тайпарча бера, нагахьа санна нана сабар доацаш яле. Сабар долчо, бер дӀакхетаду тахан эца дезараш кхыдола хӀамаш долга. Уж эцача хана берага шийга хоржийт маькх, шекар, нахча, колбаса, ахча кассе берага дӀадолийт. Цу хӀамаша Ӏехаду бер, соцаду еррига тика хьаэца яха къамаьл. Бакъда, сога хаьттача, цу бера хьашташ кхоачашде таро еце, иштта оамал йола бер тиканна чу ца дигача дикагӀа да, хӀана аьлча из шийдар доацаш Ӏергдац. ТӀаккха берригача ноаноша сатохац ший бера; тӀоараца, таӀазарца кхетам бала отт наха юккъе. Бер-м бер да, цун ший сатувсамаш, оамалаш хул, уж йовзаш а теркалъеш а, вояраш цо гойтаргйоацаш а фийла хила беза дай-ноаной, тӀаккха царна етта а Ӏетта а езаргьяц.

Дукха ха йоацаш да из. Магасе йодача автобуса чу хьалчухайра бер мархӀадоалла къона кхалсаг. Моттиг енна, воккхалгахьа лестача къонахчунна юххе Ӏохоайир из. Бакъда бер сабар фуд ца ховш, цӀогӀа хьокхаш, ерригача автобусо шийга ладийгӀача бакъахьа хеташ дар. Делхацар из, амма цӀогӀа-м хьекхар, ше фу дувц ца ховш, еррига автобус ийеш. Цул совгӀа, гонахьа багӀачарна дӀатӀа-хьатӀа кхувдар, цар керта тӀа тӀехкаду йовлакхаш, шляпаш увзайора. Цхьанне аьлар:

- Фу ях Ӏа, иллиалархо ва хьо? Ма чӀоагӀа цӀогӀа хьекх Ӏа!

ТӀехьашка ягӀача кхалсага хьакховдайир шоколада конфет.

- Ма лелахь, дӀа-юха хьекхаргья цо из! - йоах нанас.

Воккхача сага, хьокха пӀелг оагабу, бер кхерадар духьа. ХӀама хилац. ЦӀогӀа соцаш дац. Цунна юхе воагӀа ца венна воккха саг, кхыча гӀанда тӀа дӀахайра:

- Магасе хьалкхаччалца укхунга ладувгӀа дезилга деций хала хӀама.

Нана йистхилац бер човхадаь а саца аьнна а, хетаргахьа ший къона тӀехье йовзаш яр из кхалсаг, цох гӀулакх хургдоацандаь, хӀама ца оалаш яьгӀар из «Фабрика» яхача базар тӀара Эккажкъонгий-Юрта кхаччалца. Из а йоацаш, кхыяр хиннаяларе, тхьоврре а лета хургьяр ший берах, цунах доккха гӀалат а хургдар. ТӀаккха бер, цӀогӀа хьийкха ца Ӏеш, делха а долалургдар, кхы а чӀоагӀагӀа корзагӀдаьнна. Тамашийна, дика, сабаре кхалсаг яр цу бера нана. Цхьа хӀама дар со цецвоаккхаш хиннар - ишттал сабареча кхалсага, селлара сатем боацаш бер хилар. Авобуса чу гӀар еча бера наха юкъе е нах боацача чукхаьчача етта мегаргьяц. Цхьаболча кхалнаха шоай берага оалаш хезад сона хийла:

- Сабарде Ӏа, чукхача везаций хьа, аз дергда хьона доагӀар-м.

ТӀоараца де йиш яц цунна доагӀар, етта йиш яц цунна, дукха моттигаш я теха хӀама харцахьа кхийтта берах заӀапхо даь. Иштта техача хӀамо бӀарг боаккх е лерг доаккх сенах хов? Эггара дикагӀдар хьехамца дика оамалаш Ӏомаяр да. Со зӀамига волаш, аьннар ца деш моттиг нийсъелча, тха нанас воккхача сагага дӀаоалар. ТӀаккха даь-дас, дӀачу а вийхе, хьехам бора. Цунна духьала дош ца ала моллагӀа хало ловргьяр аз, тхона дукха везаш воккха саг вар тхавар. Цигара цӀийвеле, эхь хийте, из мо хӀама кхы ца де дош деле, аравоалар со а кхыдола тха дезалера бераш а.

ХӀаьта а етташ ноаной а хул вайна. Тхоца ишколе балха вар БӀ. Н. яхаш саг. Ше зӀамига волаш, ишколе деша вагӀаш, геттара аьрдагӀа а дешарца цхьаккха тайпара чам боацаш а вар ше, оалар цо. Нана каст-каста хьалъехаш хиннай хьехархоша, воӀ лоткъавар духьа.

- Цигара чуеча, со кӀордаваь, ӀотӀахайя ӀотӀаеттар сона тха нанас, - яхаш дувцар цо. - ХӀаьта а шоллагӀча дийннахьа эргавалар фуд хацар сона, се хьалха хиннар хулар. ХӀанз чӀоагӀа дехкеваьннав со тхоай нанна иштта бохам айса бахарах.

Бера етта тарлора нанас гӀаьле озарах, во дешарах, харцахьа леларах, аьннар цадарах, и. кх. дӀ. ХӀаьта вай литературанна юкъе долаш да нийса никъ хоржаш бола ноаной бувца йоазош. Масала, Чахкенаькъан Мухьмада яздаьд «Аслана дош» яха дувцар. Цу тӀа вувцар ва мугӀарера дешархо. ГӀаьле увза волалу из зӀамига волаш, хьаж дӀа ца кхетийта саьмарсаькх буъ, Ӏай шийла лоа дуъ. Вешта аьлча, гӀаьле увза долалуча дерригача бераша дер хиннад-кх цо даьр. БӀайха гӀаьлен кӀур чу а ийзе, тӀаккха шийла лоа ӀотӀа а диэ, цамогаш хулар бераш. Из лазар хиннадар Аслана а, цо шийна хиннар, къайла ца хьош, наьнага дӀадувц. Ше гӀалатваьннилга хов цунна, наьнага бехк цабккхар дех. Нана йодац цунна етта гӀадж е саьрг ба, Аслана шийна денна дош кхоачашдарга сатувс цо, кхы гӀаьле ца озаш. Цо мел чӀоагӀа цу ший воӀа йийттаяр аьнна, хӀанз хӀама хувцалургдацар, хиннар хинна даьннадар. Дикача чаккхенга сатувсар мара хӀама дисадацар. Из ховш йолча кӀаьнка нанас, бера кулгаш тӀа ца кхухьаш, дӀадерзаду из гӀулакх. Хетаргахьа, цудухьа дика оамалаш Ӏомайийя, нанна товр хургдолча тайпара хувцалу кӀаьнк.

Бера ираз да нана хилар, из дӀаяьлча, зӀамгача бера вахарцара дегагӀоз дӀайоал. Цудухьа оалаш да гӀалгӀаша, «Нана елча, дег тӀара зиза Ӏодож». Даь-сесаг мел дика яле, цо нана хувцаргьяц, аьнна, хеталу сона. Цудухьа, дукхагӀа йолча хана, багахбувцам тӀа а говзамеча литература тӀа а, даь-сесаг берашца во, леташ, сардамаш доахаш хул. Массехк йоазув дагалоацаргда вай. Берашта бовзаш ба 5-ча классе Ӏомабу «Маьр-йиӀиг» яха фаьлг. Цу тӀа ЗагӀ-МагӀли яхача маьр-йиӀигага бала бахь даь-сесага: хала балхаш дайт, лерттӀа кхача баийтац, сардамаш доах. Иштта пхелагӀча классе Ӏомаду Осменаькъан Хьамзата «ХӀана йийттар сона?» яха дувцар. Цига Хьуси яхача кӀаьнка тӀехкар детт даь-сесага; помидораш лочкъаяйтай, аьнна, ше гучаяккхарах. Грочхананаькъан Бадрудина «Гуржий боалаш» яхача дувцар тӀа, Анзор цӀагӀара аравоаккх даь-сесага, из бахьан долаш из кӀаьнк леш моттиг нийслу. Уж хӀамаш вахаре а дац ала йиш яц вайга. Цудухьа даь-сесаг во яле бераца, из етташ леладойя, цу тайпара хӀама гуш хила веза эггара хьалха да, лоалахой, берашка хьожаш бола Ӏаьдала болхлой. Цар сунт тоха деза цу тайпарча берий бокъонаш телхаеш долча хӀамашта.

Цкъаза бер дешаш долча ишколе а нийслу кагийбарий бокъонаш телхаеш, берашта етташ. Из хӀама а гаьннара денз хьадоагӀаш да, хӀана аьлча вай къаьнагӀа болча йоазонхоша гӀеттадаьд уж дешаш, шоай говзамеча литературан йоазош тӀа. Масала, вӀалла гӀалгӀай йоазув хьахилале, вай къаман эггара хьалхарча ишколе дешаш хиннав йоазонхо хургвола Гойганаькъан Ӏаддал-Хьамид. Ший «Сомавалар» яхача автобиографически повеста тӀа цо яздаьд; ше дас дунен дешар дешача ишколе дӀавеннавар, яхаш. Цига йоккхагӀча классе вагӀача кӀаьнка етт цунна, цӀий хьалтассалца. Шийна еттарах латкъа вода из хьехархо волча, цо кхы а ӀотӀаетт, латкъа варах. Берашта хьехархоша етташ моттигаш вай заман чухьа нийсъенна а нийслуш а я. Айса йоаккхача хана, са хаза йийзай хьехархочо указка теха бера корта боаттӀабаьб, линейка техай, керта юккъе книжка дийттад яхаш йола моттигаш.

Бераш, харц ца лийча, цхьадараш геттара хала хул; хӀаьта а царна етта йиш яц. Укхаза дагадох сона бокъонца вахаре хинна цхьа-ши хӀама. Хьалхардар сона хьадийцар ва дас йийтта хинна дешархо. ХӀанз-м ше а къоаналгахьа лестав из. Наьсарерча №1 йолча ишколе деша вагӀаш хиннав из сона дийцар. Цу дийнахьа ишколе харцахьа лийнна, чувенача цунна хьанаӀарга венав директор Малсаганаькъан Йоакъапа Ювсап. Ишколан юхе вахаш хиннав во оамал гойтар. Хьаараваьннав да, хьавийхав кӀаьнк. Директора деррига дӀадийцача, тӀоара диллад кӀаьнка дас, дӀахо кхы а еттаргйолаш хиннай, тӀакхийттача директора цун карара из хьаваьккхавецаре.

- Иштта леташ хилац берах, аьнна, бехк баьккхар тха даьх Малсаганаькъан Ювсапа, - яхаш дийцар сона цу сага.

Цхьаькха моттиг яр, аз болх беча ишколе нийсъелар из. Да-нана доацаш вола кӀаьнк геттара чураваьнна, цу ерригача ишколен доал деш вар, хьехархошка лерг хьа ца хьокхаш. ХӀара кӀира Ӏовехар цун даь-воша, шоаш цунна фу дергда ца ховча хьехархоша. Кхы цо аьннар де а ца тига, цхьан дийнахьа цу кӀаьнках учительске летар даь-воша. Цига хьехархой юкъебаьхка, чакхдаьлар из дов.

Укхаза хьоаха ца дича Ӏелуц со цхьаькха масал а. Бераш леткъадеш бола хьехархой болча дӀавийха шоай да чувале, цу шоай коа мел йола гӀадж хьагулйийя дӀайоаккхаш хиннай аьннар тӀа доацача бераша, хӀана аьлча ишколера чувоагӀаш коа чувоаллашехь, сомагӀа йола гӀадж лохаш хиннай цо харцахьа лелача, деша ца тугача берашта етта. Из а кхетам балара нийса никъ бац. Нагахьа санна бер бехке дале моллагӀча хӀаманна, цунна гӀод тоха деза кхыча тайпара. Ӏатта Ӏунал де, кхо даха оттаве мегаргва бӀарчча бетта; коа нув хьакха, беш ахка, боалаш е Ӏажаш хьабаха оттаве мегаргва; машин йила оттавар а гӀод тохар санна хӀама да; цӀена барзкъаш Ӏодахийта, тӀолхаш тӀайийха деша ахийта мегаргва. Шахьар тӀа дахаш дале, телефон, велосипед, самокат, компьютер йоацаш дита мегаргда бер кӀира а шин кӀира а; телевизорах къоаставаь ха яккхийта мегаргья. МассагӀа никъ ба бер кхетам чу доаладе гӀо деш?! Бакъда дегӀа тӀа цӀе кӀаьдаш тӀадувллалца еттар нийса а цхьаккха тайпара доагӀаш а дац.

Цхьайолча хана нийслу бераш шоайла вӀашагӀлеташ а. Геттара къиза хӀамаш а нийслу царна юкъе. Аз тхоай ишколерча берашкара хьадаьхад дукха урсаш, цар ишколе енаяр чхьонкар, кхыметтел Брюс Ли лелаяь нунчакаш. АстагӀфируллахӀ, аьнна, хетар сона, уж нунчакаш хьаеча юкъа бӀарчча дийнахьа дӀаювццал урокаш Ӏомаергьяр-кх цар! Вай театра гӀорваьннача актёра Зангенаькъан Руслана дийца хӀама дицлуц сона. Руслан Наьсар-Керте вахаш хиннав, зӀамига волаш. Цигара ваьле, Наьсарерча ашарий ишколе ухаш хиннав из гӀаш. Кирпишкаш ю завод йолча Ӏокхаьчача, цига гулденна латтача бераша цкъаза ше кхераве къамаьлаш дора, шийх лата оттар, аьлар актёра. Вешта аьлча, деш-дуташ хӀама доацаш, бӀарчча дийнахьа ара лелача берашта везавенна хиннавац Наьсар-Кертера вундеркинд. ХӀаьта а ашарий ишколе ухаргвоацаш, из соцаве мегадац бӀарччача кӀаьнкий тоабанна.

Ишколерча йиӀигаша дувцачох, уж а цкъаза латаш нийслу. ЙиӀигаша, шоаш латача хана, бийнаш е нунчакаш еттац, дукхагӀа мосаш увзаю. Цар шоаш яхачох, йиӀигаш вӀашагӀлетача, догӀа делх оал. Гой, кхыметтел сигале елххал хӀама да нах вӀашагӀлатар.

Юххера, сай къамаьл чакхдоалаш, наха хьехар де отта лац сона, йоазув Ӏодийшача цар шоаш кхетадергда нийсадар фуд, харцахьардар фуд, со фу ала гӀерт.