Къаман яхь йолаш, цун сий хьаллоаттадеш чакхваьннав из, ше мел вахача хана. Деррига ше даьккхараш 40 мара деце а, бӀаьра ваьнначоа а де атта хургдоаца гӀулакхаш да цо даьраш. Зоврбик ваь хиннав 1894 шера маьтсела бетта 3-ча дийнахьа Темирхан-Шуре яхача Селий мехкарча шахьаре, карарча хана Буйнакск оал цох. Деша из Гаьнарча Малхбоалехьарча Благовещенск яхача гӀалий тӀа ваьгӀав. Да тӀема гӀулакха тӀа хилар бахьан долаш, мехка тайп-тайпарча моттигашка ваха а нах бовза а бийзаб цун, ше сакхетарг хилча денз; дешарца, Ӏилманца вувзавенна хиннав из а цунца цхьана цар дезале кхувш хинна вежарий ИбрахӀим, ГӀайрбик; йижарий Фатима, Зинаида. ДукхагӀча даькъе цун бахьан хиннад, Кураз ше паччахьа эскара полковник волаш, наха юкъе лелаш, нах бовзаш, ший дезалга дешийта гӀерташ хиларах. Зоврбика нана хьан тайпах хиннай дукхача шерашка лийхар аз, цхьа йоазув дацар из хьоахаяь. Юххера, «ЦӀихеза гӀалгӀай» яхача книжкан шоллагӀча тома тӀара, Малсаганаькъан Кураз вувцача хьоахадаь корадир сона, из Ужахьанаькъан Аькхтамара Лоли хиннай, аьнна. Ишколашка болх беча хьехархошта накъаяргья аьнна хет сона из моттиг.

Нагахьа санна Зоврбика даьча йоазошка вай хьоже, царна юкъе я Ӏилман статьяш, исбахьален кхолламаш, публицистикан статьяш а очеркаш а, литературанца ювзаенна статьяш, рецензеш, багахбувцама йоазош.

Вайна массанена дика ховш да, эггара хьалха гӀалгӀай йоазув кхеллара Зоврбик хиннилга. Из болх цо дӀаболабаь хиннаб 1921 шера, бокъонца из чакхбаьккха хилара белгало хиннай 1923 шера маьтсела бетта хьалхарча дийнахьа арадаьнна хинна «Сердало» газет. Цудухьа цу денах лоархӀ гӀалгӀай къаман вахаре лоархӀаме ши моттиг нийсъенна ди: къаман йоазув хьахилари газет арадалари. Газета балхах лаьца цунна фу хетар, цо из мишта бора дика дийцад, «Малсаганаькъан Кураза Зоврбика общественни а литературан а болх» яхача ший йоазон тӀа, Малсаганаькъан АртагӀа Оарцхос. Цу хьакъехьа цо яздаьд: «...Кураза Зоврбик массаза а вар «Сердало» газетацара бувзам ца хоадабеш, из дезаш, цун болх дика хилча гӀозвоалаш. Къаьстта теркалдора цо – газета мотт, переводий дикал, дешараша кхетадеш из хилийтар. «Сердало» газета мотт бувцаш, цо яь белгалонаш корайоагӀа вайна 1929 шерарча цун блокнота тӀара. «Юкъ-юкъе арадувлача кепайоазон декхараш техкача корадоагӀа вайна цун кертера оамал кхетам наха юкъе боаржабар йолга, иштта керда дешаш кхетадайтилга и. кх. дӀа. Цудухьа къаьстта а теркалбе беза газета тӀа бувца мотт».

Ховш ма хиллара, газета оагӀонаш тӀа дукха йоазош хиннад, тахан а да таржама наькъаца гӀалгӀай меттала даьха. Сона дагадоагӀаш, из болх газета редакце беш а, цох дика лоархӀабеш а бар Лаьнанаькъан Керам-хьажий Мустафа, Пхьилекъонгий Аьдалгире Ахьмад, Котанаькъан СаӀадала Султангири, Чахкенаькъан ТӀегала Ювсап, Хамхой Мусе Мустафа, Тебой Ӏабазбика Тухан, кхыбараш. Тахан газета оагӀонаш тӀа кепа етта йоазош гӀалгӀай меттала доахараш ба Батайнаькъан Хьаваи Кхузанаькъан Ингаи. Таржам деча нахах а лоархӀаме дешаш аьнна хиннад Зоврбика. Деш вай уж: «...Переводчикашта тӀалаттар а дац атта хӀама: царна нийслу вӀалла вай метта юкъе доаца, эрсашта оалаш а дувцаш а атта дола, шаьрдаь эрсий дешаш, къамаьл. Переводчик йоаггӀача беса перевод е декхарийла ма вий. Сихха болх беш воаллаш, цун е ха а яц, е говзал а тоъац меттаца йоагӀа керда формаши терминаши увттае, хӀана аьлча из хӀама вӀаштӀехьадаккха говзал йолаш а вац, е къаьстта метта хьакъехьара говзал а яц цун...» Лоацца аьлча, Кураза Зоврбика лоархӀаме хеташ болх хиннаб таржамхочунбар, бакъда цунга кийча, мотт дика ховш, моллагӀа чоалхане уйла наьна меттал яккха говзал йолаш хила веза таржамхо – иштта хиннай цун таржамхочох йола уйла. Мотт ца ховш волча сага цӀаккха наха дезалургдола таржам дергдац.

Зоврбика даь цхьадола йоазош тахан шерра довзаш дац къаман юкъе. Царех дукхагӀа дувцараш ши-кхоъ мара дац. Масала, латиний метта ларда тӀа цо хьакхелла алфавит, оттадаь грамматика а цунцара дошлорг а, цун пьесаш. Бакъда чӀоаггӀа эшаш а долаш, тахан а шоай лоархӀам бовнза кхыдола йоазош а даь хиннад цо. Царех цаӀ да «Газета хӀама» яхаш. Тахан а вай теркалде дезаш хӀамаш да цу тӀа дувцараш. Карарча хана вайцига хьалъеш латт массе тайпара хьалаш дола йоккхий, дукха мах бола ишколаш. Бакъда деша безам болаш бац цига деша ухарех дукхагӀбараш. Хьа а ух, чу а ух, деш-Ӏомадеш хӀама дац. Хьалха, паччахьа заман чухьа, лоамарошка дешийташ хиннадац, яхаш, дувц вай даим. ХӀанз малав вайга цадешийтар? Вай-воаш да-кх. Цу хьакъехьа дика яздаьд Зоврбика, лакхе хьоахаяьча публицистиканна чуйоагӀача дукха йоккха йоацача статья тӀа. Деш вай цунна юкъера цхьа дакъилг: «Дешара гӀулакха массадолча къамал гӀалгӀай къам тӀехьадиса хилар бакъда. Хьалхарча замалахь, паччахь волча хана, иштта дар, хӀанз а иштта да. Хьалха-ма къаьнача Ӏаьдала бехк тӀатетта йиш йолаш дар вай, нах сердалонга баьлча, ший моттиг талхар кхерача; хӀанз укх сахьата-ма, Ӏаьдало а замано а «деша» йоах вайга, сердалга довла йоах. Мехка уйланца, мехка кхелаца, мехка бартаца мара чӀоагӀлургдац цхьаккха а хӀама. Цудухьа, мехкага дӀа ца кхайкадеш, хьалхагӀа цунга дӀа ца хойташ, цхьаккха хӀама оттадац хӀанз латташ долча Советий Ӏаьдало; цудухьа, болх беш болча наьха массане а дакъа хила деза йоах, цу паччахьалкхе лелаярца, цунна эшаш долча хӀамашта еш йолча кхела юкъе.

Цу деша дакъа мишта лоацаргда болх беш вахача сага, дийша из ца хилча, дунен хьисапаш кӀезига-дукха цунна дайза ца хилча?

Хьуна юкъе висача, гӀа массаза боаккх, хенех дӀаветталуш волча, бӀаргаш дайнача сага тара ва ца дийша саг...»

Тахан а вай ишколашка даггара дӀадувцаш латташ да из хӀама, бакъда мел дувце а хувцалур, эргадоалар кӀезига да. БӀарчча классе урок Ӏомаяь вена 2-3 саг мара хилац, цунга хьежжа да кхы мел дар а.

ГӀалгӀай багах дӀабувца мотт геттара къаьна ба, вай йоазув хьахинна а даьннад бӀаь шу, бакъда тахан а лерттӀа из мотт Ӏомабе магац вайна, гӀалат доацаш йоазув де а магац. Дукха гаьна ваха везац, цунна дола тешал лаха. Тикаш тӀа, аптекаш тӀа, кафеш тӀа хьалдийтта доахкача улгаш тӀа гӀалаташ долаш язъяьй цар цӀераш. Диктант е сочинени язъе саг Ӏохайча, цкъаза унзарваргволаш дола сурт гу, хӀана аьлча къаман метта сий деш, из Ӏомабеш бац гӀалгӀай. Цу хьакъехьа дукха дийцад, дукха яздаьд, вӀашагӀйийхкай комиссеш, чакхъяьхай кхетаченаш, аттача даьхад ишколера мотт Ӏомабу книжкаш... Амма наьна меттаца чам бараш кӀезига ба. Цу хьакъехьа «Наьна мотт» яха очерк язъяь хиннай Кураза Зоврбика. Тахан из язйича санна да, цо цу тӀа гӀеттадеш дола дешаш. Царех цхьачарга вай юха а хьежача бакъахьа хетар сона. Масала, Зоврбика йоах: «ХӀанз школашка эрсий меттал хьехаш мел дола гӀалгӀай меттал даха вӀалла а хала дац. Из деш латташ да хӀанз. Хьаштдолчои йиш йолчои кӀоаргачара дешар Ӏомаде, из йистедаккха, эрсий мотт Ӏоморгба, юртара школа йистеяьккхачул тӀехьа кхычахьа гӀоргва, бакъда юрта ваха вусаргволча, юртарча боахамах вахар деш волча сага ший наьна меттал дешар Ӏомадар массанел пайданегӀа а аттагӀа а да. Цу тайпара нах нонагӀбараш ба-кх. Цар шоаш лебеш болча меттал хьехаргда царна арадаргдолаш долча книжкаша а газеташа а цар боахамца эшаш мел дола хараш, хьисапаш... Яз мел ду протокол, постановлени, долла хӀама а къама ший меттал даккха дезаш да...»

ХӀанз а геттара эсала латт вай мотт Ӏомабара гӀулакх. «ЮНЕСКОС» белгалдаьчох, вай мотт а деррига Кавказерча къамий метташ а леш латтача меттаех да, хӀана аьлча хӀара шу мел доал кӀезиглуш латт уж Ӏомадеш бола нах. Иштта хьал эттача хана, паччахьалкхен болхлошта а мугӀарерча наха а юха дагадоха дезар аьнна хет сона, Зоврбика метта хьакъехьа аьнна дешаш.

Вайнаьха къамашта юкъе эггара хьалха наьна метта алфавит оттадаьр из хиннав. Ӏилманхоша яздеча беса, цун алфавитагара масал эцаш, оттадаь хиннад нохчий алфавит. ГӀалгӀаштеи нохчаштеи юкъе эггара хьалха драматически хьисапе йоазош даьр Зоврбик хиннав. Вай деношка а боккха пайда эц, кхувш йолча тӀехьенна кхетам луча даькъе, цун шин пьесах, уж я «ЙоӀ йодаяри» «Пхьаи». Цар чулоацам бувца безац аьнна хет сона, хӀана аьлча вай Сибрера цӀадаьхкача денз, ара мел дийннача а арадувлача а ишколашта лаьрхӀача дешара книжкашта юкъейихьай уж пьесаш. ХӀанз 9-ча классашка Ӏомаю уж шаккхе.

ГӀалгӀай метта бокъонаш йовзийташ, из нийса лелабергбола кӀийле кийчъяьр а Малсаганаькъан Зоврбик хиннав. Цу гӀулакха, шийца гӀалгӀай-эрсий дошлорг а долаш, грамматика яз а даь, кепа теха хиннад цо 1925 шера. Цун дошлорга юкъе да, тахан а вай кӀезига леладу дешаш, царех да: ЦӀибдар – пиявка, дуруз – ровно, в меру; элакхест – бродяга, проходимец; йовла – бездомный, калам – предложение, фраза; керасти дар – отрицание, керза – пропасть без пользы, безвременно; кӀалла – затычка бочки, кран; култ – связка, кипа, охапка; лоадам – помощь, моака – барда, мулк – богатство, казна; государственное имущество, хозяйство; рафӀаш – кавычки, худар – кисель, хулла – глашатай; хьисаб – арифметика, математика, иштта кхыдараш.

Оалаш ма хиллара, дешар цӀаккха а тӀехьа дац. Шийна ховр кӀоаргдеш, дешаш, хьавенав Зоврбик дикка воккха хинначул тӀехьагӀа. Из деша этта хиннав Ленинградерча паччахьалкхен университете, метташ а хӀамашца ювзаенна культура а Ӏомаергйолаш. Тайп-тайпарча балхаш тӀа хиннав из. Масала, Лоаман республика йолча шерашка, цо къахьийгад дешара комиссариата керте латташ. ГӀалгӀай къаьстта область хьайича, ший къаман дешара кулгал даьд цо. ДӀахо Ӏилма-тохкама институте къахьегаш хиннав. Дикка беркат даьннад цох йоазанхошта а журналисташ хила ловш болча а наха. Йоазанхой цхьанкхетара кулгал деш а «Сердало» газета керттерча редактора декхараш кхоачашдеш а, хиннав из хьинар дола саг.

Лоацца аьлча, къаман хьалхалаттача нахах а волаш, цун дешара боарам, культура дегӀакхувла гӀерташ хьавенав из. Цо дакъа лаьцад вай мехка ишколаш хьаеллача, Буро тӀа хьехархой техникум болх бе йолайолийтача гӀулакха юкъе. Цох мел пайда баьннаб вайна ховш да, къаман дикагӀа мел бола нах деша баьгӀаб цига, царна юкъе хиннаб хьехархой, партийни болхлой, йоазанхой, журналисташ хургбараш. Вешта аьлча, къаман еррига цу ханара интеллигенци цу техникумера араяьнна хиннай. Ишколаш йоахкача Зоврбика лаьцача даькъах дувцаш, профессора, филологически Ӏилмай кандидата Дахкилганаькъан ИбрахӀима яздаьд: «...1923-1926 шерашка Зоврбика шер-шера вӀашагӀъехкар хьехархой курсаш. Масала, 1925 шера духхьал гӀалгӀай мотт хьеха кийчваь 32 хьехархо вар, 40 саг вар курсашка дешаш. Зоврбика хьинарца хӀара шера массехк керда школа хьаеллар (Хамха, Галашка, Аьхки-Юрта, ГӀалгӀай-Юрта...). Школаш яхкар, царна хьехархой кийчбар – уж шиъ санна лоархӀаме дар кхоалагӀдар – дешара литература хилийтар. Атта дацар из. ГӀалгӀай мотти литературеи хинна ца Ӏеш, арифметика, географи, истори... гӀалгӀай меттала хьеха дезаш дар. Вай берашта хӀаьта а ховш бацар эрсий мотт. Зоврбика яздир берашта а кхийначарна а дола «дешара книжкаш», буквараш...»

Зоврбика, ше кхо ца веш, къахьегаш хиннад аьнна хеталу, цунна карагӀдийнна гӀулакхаш довза, дагарде эттача. Из хиннав литературни критик, цунна тешал деш я цо язъяь рецензеш; эрсий классикий стихашта таржамаш даь хиннад цо, дӀаязбаь хиннаб багахбувцам. Царех дуккхадараш дайнад, тахан вайга хьа ца кхоачаш. ХӀаьта а вай къаман вахара кердача заман лостам бенна, керда таронаш, дешарга бода никъ хьабийлла саг ва из.