Дерригача вахара гӀулакх
Поэтессах ТӀумхой Хьавайхи цун кхолламахи дола дош
Цхьацца болчарна поэзи шоашта е Ӏоткъам е гӀозале хиннача хана чухь, цар яздеш дар да; амма кхычарна дерригача вахара гӀулакх да из, атта боаца къахьегама никъ ба из, саг кхоллаш Дала Ше бенна. Цу Далла ловча наха мара еннаяц из, дешархой дегаш тӀаозаш йола литературни говзал. ХӀаьта, цу халача литературни наькъ тӀа яьнна, толамаш а доахаш хинначарех я ТӀумхой - Джиминаькъан Вахий Хьава.
«АллахӀ, Ӏомае со уйла е», «Ахархочо хьакхац баьццара канаш» яхача поэтессай мугӀарий чулоацамо хьахьокх вайна, Хьавас дукха а кӀоарга а къахьегаш хиннилга. Дешархоша начӀалца тӀаэцаргйолча тайпара, язъе ховш хиларца къесталуш а ба Хьавай поззен кхоллам. Дег чу ювшаш, кӀоарга кхетам болаш йола поэтессай стихаш дешархошта еза ца луш юсаргьяц, хӀана аьлча уж йиза я сийрдача уйлаех, кӀоаргача син хоамех. Цудухьа ала йиш я поэтессай кхолламах; из уйлаех диза дола тӀоргац да, аьнна. Цу чура сона довзача, аз дийшача книжкаех да ТӀумхой Хьавас яздаь «Са илле мукъам», «Са дега уйлаш», «Иразе ха», «Вай зӀамига доттагӀий» яха книжкаш. БӀаьшерашка къамо Ӏояь метта говзамеча деша ганз я, аьнна, хеталу поэтессас яздаь мугӀараш дийшача. Цун ховхача дего, цун вахарца болча мерзача безамо юхевуг дешашвар; вай даьй исторена, гӀалгӀай метта, иштта хӀара денна къаман сийле кхоллаш болча наха.
«Са илле мукъам» - «Мелодия моей песни» яхача сборника тӀа (2006 ш.) автора хьамсарча Даьхен хетадаьча даькъца дӀаболабу ший литературни кхоллам. ХӀаьта цун цӀи «ГӀалгӀайче – са дегагӀоз» яхаш я. Иштта дӀахо - «Сийле йолча наха» яха, къаман къонгаш, мехкарий бувцаш дола дакъа. Мел деш а Ӏабаргвоацаш, хоза язду Россе турпалхочох - Осканаькъан С. С., цӀихезача халкъа поэтех, прозаикех: Боазаркъанаькъан М.И., Озанаькъан И. С. , Янданаькъан Х. Дж., иштта кх. дӀ. ХӀаьта «ГӀалгӀай мотт – халкъа куц» яхача даькъ тӀа поэтессас хоза, кӀаьда бувц стихашка ший наьна гӀалгӀай мотт. Ший цхьан стихотворене тӀа, вай метта куцаш Ӏалаьмате хоза гойт цо:
«Хоза дош аьле, гойта метта хозал,
Эздий дош аьле, хьокха цун эздел.
Яхь совъяьле, дӀахьокха бӀаьхий хилар,
ШакӀа ше санна, из цӀена хилар».
«Хьамсарча нахах дола мугӀараш» яха дакъа Хьавас доладу ший хьамсарча даьна хетадаьча мугӀарашца. (Къаьстта даьна хетаяь пхиъ стихотворени я Хьавай.) Еш вай «Са дика да»:
«…Юрта хьай вар хьо дика юртхо,
Хьа дикал цунна йицъеннаяц.
Хьехаву хӀанз а сийленца хьо цо,
Заманца хьо цо вицваьвац…»
Иштта кӀоарга уйлаш яйташ, сакхетам лакхбеш, дег тӀара шод боасташ я «Безам – дега хоам» яхача даькъа стихотворенеш а. «Цахиннар ма дувца» яхача байтаца йоах:
«Кура хиннай, яхаш, цахиннар ма дувца,
Ма дувца, ма е из даьра чов.
Дог эттӀадеш, доацар ма ала,
Са дег чу йоагаш яр безама тов…»
Иштта лирически мукъам болаш да, 2007 шера арадаьнна стихай сборник «Са дега уйлаш» а («Мысли моей души» ). Ер книжка поэтессай вахара а, иштта цун кхоллама а никъ гойташ да. Кхеллача мугӀараша дешачун бӀарг буз, са айду, уйлаш цӀенъю. ХӀаьта, автора мел дувцачун тешал деш да, аьнна, хет сона цо кхелла сурт-сибаташ. Книжкаш тӀа поэтессай кхоллам шин даькъа бекъалу. Лакхе белгалдаьча книжкаш тӀа боккхагӀчарна язду цо, хӀаьта тӀехьагӀо вай хьамсарча берашта лаьрхӀа а йоазош даьд Хьавас.
Къаьстта аргдар аз; «Иразе ха», «Вай зӀамига доттагӀий» яхача цун сборникех.
БӀарчча хьаийцача, укх сборникий чулоацамо тешал ду, къаман вахара философех автор дика кхеташ хилар; цунна хов, бераш, керда ноахалаш вай кхоане йолга.
Берий Ӏаламцара, хьамсарча Даьхенцара, дезалцара безам совбоаккхаш ба кхоллам; иштта берий бӀайха безам а гойт автора, цар Ӏаламца, къаьстта «Дийнатий дуненца» болча бувзамга гӀолла.
Ший «БоргӀилг», «КӀоригаш», «ГӀаж» яхача стихаш тӀа; поэтессас ше ма дарра сурт-сибат дулл вай коа тӀарча оалхазарий. Хоза язду хьун дийнатех - «БӀарашдуарг», «КӀормац»; хин дийнатах - «Чкъаьрилг». Лоацца аьлча, берий безам тӀаозаш да автора царех мел дувцар, иштта боккхача лоархӀаме даьхка да сурташ а.
Ваццалца дешаргдолаш да хьайбаех яздаь мугӀараш, дехка сурташ. Ма дарра аьлча, берий сакхетам лакхбу цу дешо. «Маня», «Тха етт», «Говр», «УстагӀан тха» яхача стихаша берашта кӀоарга кхетам лу вай даьй вахарах, дӀадахача ноахалий исторех, вай берий Даьймехкара Ӏаламца бола безам совбоаккх.
2019 шера арадаьннача берий шоллагӀча книжка тӀа,«Вай зӀамига доттагӀий» яхача сборника оагӀонаш тӀа ТӀумхой Хьавас, берий шоай зӀамагӀча доттагӀашца бола безам хьахьокх. Стихай тематика цаӀ яле а, хӀара стихотворени ший тайпара эргашха йолаш кхеллай поэтессас. Берий вахаре цхьаккха оагӀув йий-хьогӀ, аьнна, хет; Хьавас чу ца лоацаш. Белгалъе ловргдар «КӀазилг», «Ӏаьхарг», «Газилг», «Божилг» яха стихаш. Цар чу ший «турпалхой» сурт-сибаташ, дегӀа оамалаш шоаш ма ярра кхеллай автора. Масала, еш вай «КӀазилг»:
«Воте дера сона кӀазилг,
Аьлар аз цох: «Са гургилг».
Дулха чӀегилг аз цунна елар.
Са доттагӀа цунах хилар».
ЙиӀигаи кӀазилгаи юкъера бувзам, безам чӀоагӀа лоархӀаме ба, тахан адамий къизал совъяьннача хана.
… Зарба тоханза а кхоллам ба ТӀумхой Хьавай:
Паччахьалкхен дезадарех я цун «Герб» яха стихотворени. Цо чулоац къамо бӀаьшерашка хьабена лоаман вахаре сийрда бола никъ.
«…ГӀулакх, оамал гойт бесашца.
Кортамукъале, яхь, зиракал.
Иштта вайна хьагу царца,
Ислам, тешам, эздел, цӀенал…», -
йоах поэтессас цу стихотворене тӀа. Къаьстта латт Хьавай кхолламца таханарча заман лира йола тӀема тематика. Цу темах я стихаш: «ТӀом», «ДӀабала хьо, тӀом», «Даьхен турпал». ТӀеххьарчун мугӀараша йоах:
«…Ма сийлахь, ма веза ва вай из,
Массанена а цун сийле йовзаш.
Гойт цо къаман хьинар, чӀоагӀал, низ,
Харцо къехкаш, гаьнаювргйолаш…»
ТӀема духьала язъяь я стихотворенеш. Автора дика довзачох тара да, вай даьй кица: «ТӀемо воӀ ваьвац, тӀемо воӀ вийнав».
Геттара хоза гойт Хьавас «Еза сона…» яхача ший стихотворене тӀа, ше яьча а яьхача а ТӀой - Юрта куцаш.
«Сийна ГӀалми деза сона,
Хоза, тайжа дода из.
Сихлу из цхьайолча хана,
Хьахьокха ловш мо, ший низ.
Еза, деза хӀама санна,
Из ха дӀаяха сай ТӀой-Юрт.
Ялсмале из йолаш санна,
Хеташ йола эздий юрт».
Мел яздаьр наьна меттала яздаьд поэтессас. Наьна мотт къаман са хилар, тешал деш я наьна-гӀалгӀай метта хетаяь стихотворенеш а, хӀаьта вайна ший тайпара бола тӀахьехам а ба из. «Корта ба из» яхача стихотворенеца да укх тайпара дешаш:
«МаӀача наьха, цунца ба вай низ,
Кхалнаьха, вай кхоане – из я
ЗӀамагӀчун - къаман лард,
ВоккхагӀчун – йоагаш йола ерд.
Дерригане яхь совъяьле,
Вай къаман кхетам хиле,
Корта ба из - бувца вай мотт,
ГӀалгӀай мотт. Боахаш из кот!»
Сигаларча дукхача седкъашта юкъе, бӀарго зийча, гаьннара гучабоал цхьа ший тайпара лир доага седкъа. Цу лир доагача седкъаца тарбергбар аз поэтессай лирически кхоллам. Цо хьест дешачун бӀарг, са, уйлаш; уйла-нигат а цӀенду.
Айса укх йоазон тӀа аьннар чудерзадеш, хьоахаде безам ба са цхьан зирака доаладаь дешаш: «Глаз никогда не увидел бы солнца, если бы не был солнцеподобным. И только человек, просветлённый душой может увидеть красоту окружающего мира». ГӀалгӀай меттала кхы а хозагӀа а хоз из:
«Сага бӀарга малх гургбацар, нагахьа санна из маьлха тара кхеллабецаре. Иштта ший сица хозал йолчунна мара гургьяц гонахьарча вахара а Ӏалама а хозал». ХӀаьта Хьава, ше ма ярра из хозал шийца йолаш хиннилга тешал ду цун беркате болча лирически кхолламо. Шеко яц цо лоархӀаме йола моттиг дӀалоацаргхиларах, вай исбахьален литературе.
Гаьгенаьнъан Къурейш,
Россе халкъа дешара тӀехдика болхло, ГӀалгӀай Республикан гӀорваьнна хьехархо
