Декаш хинна поэта дог

Азмат-Гирена мотт цӏена а дика а харах цецвоалилга а дац. 1945 шера тов бетта 26 дийнахьа ше Казахстана Акмолински областе ваьвале а, наьна мотт ӏомабе таро хиннай цун дай баьхача Эккажкъонгий-Юрта. 11-12 шу даьнна кӏаьнк хиннав из вай цӏадоагӏаш. Да воацаш виса уж ши кӏаьнк кхоабаш яьгӏай цар нана. Воккхагӏволча ӏамарханах гӏорваьнна коартолаш кхею звеньевой хиннавар. «Экажевски» совхозе къахьегаш хилар из йӏаьххача хана. Азмат-Гири зӏамагӏа вар, цу юртара №1 йола юкъера ишкол яьккхача, гӏалгӏай радио диктор хиллал дика ӏомабаь хиннаб цо къаман мотт. Из мотт атта хилар е хала хилар дувцаргдац вай. Из безаш хиннав зӏамига саг, цудухьа ӏома а баьб. Аз массахана оалаш да, ший наьна мотт дика ховш вола, кӏоаргга из ӏомабаь вола саг цӏаккха а кӏалвусаргвац. Из бакъда. Азмат-Гирена а, из дунен чу мел вах, гӏо деш, оагӏув хьаллоацаш хиннаб наьна мотт. Цу меттала радио къахьега дӏаволавале, унииверситет а яьккхе, «Сердало» газета эггара лохерча балхагара денз эггара лакхагӏча балхага кхаччалца кхъахьийгар цо. Керттера редактор хила кхензар цун, цунгара дӏа мел ийккха балхаш цо газете дир. Азмат-Гиреца, ши кабинет мара юкъе йоацаш, кхаь шера къахьийгар аз «Сердало» газзета редакци Шолжа-Гӏалий тӏа хиннача 1981-1983 шерашка. Сол кхойтта шу воккхагӏа вар из, амма шийл зӏамагӏвар лоархӏаш, цун юхь еш, цо аьннача нийсача дешага ладувгӏаш саг вар журналист. Сабарга диллача, цул сабарех саг цо баьча балха тӏа хургвоацаш, сел сабаре вар. Дукхача моттигашка цхьана нийсделар тхо цу шерашка, оамал, эздел, яхь, денал довзийташ яр царех нонагӏъяраш. Шийх цхьа гӏалат ца доаккхийташ, боккхагӏча а зӏамагӏча а новкъосташта везаволийташ, чакхваьлар из ше мел вах. Ше газете баь болх цунна мел безар-м дувца а дезац. Из балха вале, цхьа ший тайпара сапаргӏато, сабар, газет ший ханнахьа а гӏалат доацаш а арадаргхиларах бола тешам боссар редакце тхов кӏалха. Хӏаьта коррректора, корреспондента балхах, промышленни а транспорта а отделах чакхваьннача цунна керттерча редактора заместитела гӏулакх атта лелалора. Цхьайолча хана, из газет арадаьлча, типографера из хьада а ше водар. Куралах а сонталах а хӏама доацаш саг вар редактора заместитель. Цун йиш яр цига моллагӏа корреспондент е кхывола болхло вахийта. Хӏаьта а ше водар из, газетаца дувзаденна мел дола зӏамига а доккха а хӏама шийна лоархӏаме доландаь.

Тахан цун байтех, цар кхайкаеш хиннача уйлаех дукхагӏа дувца безам ба са. Цу лостамагӏа къахьегаш цо арадаьхадар «Стихаш», «Дега уйлаш», «Нана-Даькъасте», «Са дега безам-Гӏалгӏайче», «Дега мерзаш» яха книжкаш. Цул совгӏа, Азмат-Гире байташ ӏомаю ишколе, 8 класса лаьрхӏача книжканна юкъеяхай цун массехк байт. Цун кхолламах «Хӏанзара гӏалгӏай литература» яхача книжка тӏа ше яздеш, Соллсанаькъан ӏийсай Азас массехк даькъа бийкъаб поэта кхоллам: «Литературни кхоллам», «Даьхенах а ӏаламах а йола стихаш», «Наьнах йола стихаш», «Безамах йола стихаш», «Вахарах йола уйлаш», «Поэмаш». Царех моллагӏа дакъа вай хьаэце а, из айхха дувзаденна хургда вахарца, гӏалгӏай къаман кхелаца, наьнаца, новкъосташца, лоамашцарча безамца, езача йоӏаца. Цо оалаш дола хӏара дош хӏиллан, деша доаккхала кӏийлен тӏа кхелладац, цӏенача дег тӏара доагӏаш а шийх тешавеш а да. Цул совгӏа, из а цун йоазув а цӏаккха тувладе йиш яцар кхыча байтанча кхолламца, хӏана аьлча кхычарех тара боаца ший мотт болаш, ший оаз а никъ а болаш дар цун къоалама кӏалхара хьаарадоалаш мел хинна йоазув. Метта кӏаьдалах, уйлай кӏоаргалах, сабарерча оамалах цу сахьате йовзар цо язъяь байт. Лоамашкара поэт волга хьахайташ декар, цо ше ма аллара, цун дулха «дега мерзаш».

Моллагӏча поэта лоархӏаме да ший къаман оамал йовзийтар, цунна хетадаь дикагӏа дола дешаш яздар, из хоастаяр. Цох доацар а ца дувцаш, бокъонца йола ший къаман оамалаш ювцар Азмат-Гире ший йоазошца. ӏалбаканаькъан Жабраила Гӏалгӏайче езаш хиннай «воӏа нана» санна, Гаьгенаькъан Гирихана ший мохк безаш хиннаб вахар, рузкъа, ше мел дар санна; Янданаькъан Джамалданна ше кхийна моттиг езаш хиннай йиӏий бӏарг санна, наьна дог санна, иштта кхы дӏахо а. Хӏаьта Угурчанаькъан Азмат-Гире ший къам, Гӏалгӏайче ювцача хана, цар дизза сурт оттадаьд, вахарера цхьа оагӏув хьаийца ца ӏеш. Гӏалгӏай яхача ший байта тӏа цо дувц, ший къаман эзделах, деналах, цхьоагӏонах, хьаьша лархӏарах, сабарах. Царех хӏара хӏама чӏоагӏдеш масал кхувл цо. Уж деррига хӏамаш, оамалаш вӏашагӏкхийтача мара хьахилац вай къаман дизза сурт, царех цаӏ дӏакъаьстача, из сурт йист яьккхача санна а дизза доацаш а хетаргдар вайна. Ювцаш йола байт ишколе ӏомаеш а, дешархошта езалуш а я. Эггара хьалха белгалдаккха деза, из атта ешалуш хилар; чоалхане а кхетаде хала а хӏама корадергдац цун мугӏарашта юкъера. Цул совгӏа, къаман исторех хьокхалуш, дӏадахар дика довзийташ, даьй гӏулакхаш дувцаш я из байт. Цудухьа из ешаш массехк дикахетар хул дега, хӏама харца дувзаденна хул хӏама довзар. Бешаргба вай цу байтацара массехк мугӏ:

«Гӏалгӏай массаза хиннаб эздел долаш,

Царгара из даьккха моттиг яц.

Аз-м доаккхал ду се гӏалгӏа волаш,

Духхьал деша тоама яхаш дац.

Гӏалгӏай массаза хиннаб денал долаш,

Цунна тешал вайга шортта да.

Цхьаккха низ из цунгара доаккхаргдолаш

Лаьттан букъ тӏа бале тамаш я.

Гӏалгӏай массаза хиннаб цхьоагӏо йолаш,

Кӏалха кӏийле йоацаш яхаш дац.

Бала кхаьчар, цӏаккха «ак» ца оалаш,

Хьал ца лоацаш вита моттиг яц...»

Дуккхача поэташта санна, боча я Азмат-Гирена хьамсара нана. Цхьа байт язъяь ӏийнавац из ше малхаваьккхача, дийнахьа-бус ший уйла еш, воча хӏамах ше лоравеш яьхача сагах. Хӏара поэта ший да наьна сурт. Масала, Янданаькъан Жамалдас наьнага дех, арахьа лелаш волча ший сагот цадар; Осменаькъан Хьамзата хеталу нана даим цхьа бала дег тӏа болаш яхаш мо; Гаьгенаькъан Гирихан чӏоагӏа лоралу тхьайса улла нана ше сомаяккхар кхераш; ӏалбаканаькъан Жабраила хетачох, наьна кулгаш кхелладац воӏа мерчий тега, уж кхеллад виӏий бераш ага дехка. Из мугӏ геттара дӏабӏаьхбе йиш йолаш ба. Азмат-Гире ший никъ лехаб наьна сурт-сибат кхолла, нана воӏ цӏаварга хьежаш я, бакъда ха яхача хана, из кхы цӏа ца вена, дӏатхьайсай. Мичча хана воагӏе а, нанна доккха совгӏат да ший бер бӏаргагор. Мел воккха из вале а, нанна цо ӏодаь бер да из, шовзткъа шу даьлча а да, кховзткъа шу даьлча а да. Нанас массаза гешт дергда ший бера, елаенна тӏаэцаргда, цун дог, цун уйлаш кхетаергья. Укхаза дагадох сона, шийна геттара доккха халахетар даьча воӏага нанас аьннад яха дешаш. Наьна дог детта, из пешка чура хьадаккха дӏачукхайдача ший воӏага: «Кулг доагор ӏа, са кӏаьнк!» - аьннад йоах цун кӏаьдача оазо. Тӏаккха мел къахетаме хила еза нана ший бераца?! Цо тохаш дола тӏоара а (нагахьа санна тохаш хуле а), ший бер лозадар кхераш тох, оал. Зӏамига волча хана, каст-каста гора сона цхьаннахьа яха аьнна араяьннача нанна тӏехьаделхаш, цуннца даха гӏерташ дола бераш: кӏаьнкаш а йиӏигаш а. Наьнацара къаста безам боацаш, из ца гуш лоаца ха яккха ца ловш делхар уж. Цу хана аз кхетадацар уж хӏана делх, уж соцаде а теде а оарцагӏбоагӏар кхыметтел новкъа болха нах, лоалахой. Уж хӏана делх аз бокъонца кхетаданзар воккха хинна, нана йоацаш се висача мара. Из дӏаяьнначул тӏехьагӏа ши-кхо ди даьнна, нах дӏа-юха къаьстача кхетадир аз, бераш нанна тӏехьа хӏанна делхаш хиннад. Кхы цӏаккха из гургйоацилга дагадехача, цун оаз хозаргйоацилга хайча, бера оамал тӏа ваха безам хулар са . Нана елча бӏаргах бежа тӏадам мохк оагабилла йоккха гӏайгӏа шийца йолаш, беза ба аьнна хет сона. Да венна, юххера нана йоацаш а виса лелача вовзаш волча зӏамигача сагага цкъа тхоай нанас хоатташ хезар сона:

- Фу деш ва хьо, миштад хьа вахар?

- Нана дӏаяьнначул тӏехьагӏа, ер деррига дуне даьсса хет сона, - аьлар цу зӏамигача сага.

Цкъа дайна ираз а кораде тарлу, деха дог а тоадала мег, байна боахам-рузкъа а меттаоттаргда, амма нана цкъа мара хулаш яц, из хувцаргйолаш а цуннца нийслургдолаш а хӏама лаьттан букъ тӏа хиннадац е хург а дац. Массехк мугӏ бешаргба вай Азмат-Гире нанна хетаяьча байтацара:

«Со цӏакхаьчав, сайна дагадоацаш,

Хьо догдилла ӏойижача хана.

Хье аз гӏоттаярах, сел ха йоацаш,

ӏа сох бехк ма баккхалахь, са нана.

Хьона мара довзац са дог, нана,

Са когий тата гаьннара лораду.

Ховш ва шаьра, хьа дог массахана,

Воӏа яхаш даим детталу…»

Тӏехьарча шерашка, вай республика кхоллаенначул тӏехьагӏа, ше ваха лаьрхӏача моттигех байташ язъяьяр поэта. Цкъа цо яздаьдар, ше Магасе ваха безам болаш хиларах. Бакъда ваха-м Наьсаре ваьхар из, ше валлалца йолча хана, КамазЦентр оалача моттиге. «Со-м вай лоаме хьалгӏоргва ваха» яхаш я цун цхьаькха стихотворени. Хетаргахьа, кӏордадаь хиннад цунна гӏалий тӏара вахар, машиний тата, сатем байна, даим цхьа хӏама лохаш лелаш дола адам... Азмат-Гири ше юртара хьаваьнна хиларал совгӏа, из кхы а ахархой дезалера вар. Цун воша ӏамархан Эккажкъонгий-Юрта вахаш чакхваьлар, лаьттанцарча къахьегамца ший къаман сий доаккхаш. Иштта ваха ловш вар зӏамагӏвола Азмат-Гири а, къаьстта ший тӏехьарча шерашка. Колой Кӏант санна лоамашка жа доажадеш, уж дебаш лела ловш вар из. Цудухьа яздаьд цо укх тайпара мугӏараш:

«Кӏордадаьд ер городера вахар,

Со-м вай лоаме ваха хьалгӏоргва.

Сихха ийца массехк устагӏа-ӏаьхар,

Царех дуккха жа де хьожаргва.

Хӏара ӏурра царца аравоалаш,

Лоаман цӏена фо аз дуаргда.

Жа делкъийна маша кхувлаш,

Хьеӏа доагӏа шовда аз мергда...»

Укхаза дагадох сона, юрта венача хана, Шолжа-Гӏалий тӏа вахаш хиннача Азмат-Гиреца хиннад, яхаш, из бӏаргадайнача сага дийца хӏама. Вешийгара ӏамарханагара «Белорусь» яха трактор хьа а ийца, шийна Шолжа-Гӏалий тӏа цӏахьоргйолаш коартолаш я вахав поэт кхай тӏа. Хетаргахьа, тӏехьа тележка йоацаш хиннай трактор. Цудухьа массехк коартола гали кабина чу хьачуоттадаьд цо. Из веший коа хьалкхаьча вала воаллаш, царех цхьа гали газа педала тӏа ӏотӏадежад, из геттара ӏо а тоӏаеш. Берригача урам тӏа «мухь» бетташ йоагӏаш хиннай трактор, коанаӏараш хьаелла езилга хоам беш. Коарча цхьанне хьайийллай наӏараш, трактор-м беша яьнначул тӏехьагӏа, цига латтача чан аргӏо мара соцаяьяц. Ший новкъа нийсъенна цхьайола хӏамаш йохаяь, кагьяь хиннай трактора чархаша. Вешта аьлча, ахархо хинна вала воаллаш хиннав Азмат-Гирех.

Шийца редакце болх беча наьха сий деш, уж лоархӏаш, царцара эздел-гӏулакх доха ца деш, чакхваьлар редактора заместитель. Из бахьан долаш дукха везар из балха новъосташта. Из хьоахавича, велар отт карарча хана редактора заместитель волча, цунца болх беш хиннача Султиганаькъан Йоакъапа юхь тӏа:

- Азмат-Гири дика саг вар, - оал цо лоацца. Диррига чудоагӏа цу дешашта, кхы хӏама тӏатоха ца дезаш.