Къонахий боврца, мехка хӀама кӀалдус
Укх деношка вайцара къаьстар Малсаганаькъан Арсмака Арсмак
ГӀорваьннача гӀалгӀай Ӏилманхочо Дахкилганаькъан ИбрахӀима каст-каста хьоахадеш дар, «къонахий мехка бӀоагӀий да» аьле. Цун маӀан кхетаде хала дацар, хӀана аьлча цар хьаькъало, эздело, денало, камоаршало, дегӀацарча гӀулакхо хьалкхоабаш, царца низ болаш латт моллагӀа мохк. Цу тайпарча къонахех цаӀ вар укх деношка гӀалгӀай къаманнцара къаьста, цун визза воӀ хинна 93-ча шера чухьа сеца Малсаганаькъан Арсмака Арсмак. Бера хана денз из гуш, цо кулгал деча заводах хьадувла беркат довзаш хьалкхийнав со. Цудухьа къаьстта хала да из вайна юкъера дӀавахар. Цу тайпара нах, сога хаьттача, Ӏоажал йоацаш ба, хӀана аьлча ГӀалгӀай мохк мел латтача хана, цун цӀи йицлургьяц, къаман атта йоацача хана мохк кхаьбача сага цӀи санна хьехаергья из къахьегама класс хьахилар, мехка истори довзаш болча наха.
ХӀетта вай Сибрера цӀадахкийтача хана, болх бе, дезалаш кхаба моттиг йоацача заман чухьа эзар совгӀа сага къахьегаргдола йоккха завод хьалъе йолайир Наьсарен малхбузен оагӀорахьа, 1959 шера болх бе волавелар цун тхов кӀалха къахьегаргдола, кулгал дергдола саг, из вар къахьегама пхьоаллен хьалхара директор а хинна дӀаоттаргвола Малсаганаькъан Арсмак. ДӀахо дӀайодача хана, дуненна йовзаш хургья массийтта километр мара йоацача Наьсарера «Электроинструмент» оала завод. ТӀехьагӀо цунна лургья гӀалгӀай гӀорваьннача революционера Ӏоахарганаькъан ГӀапура цӀи. Къонача директора шийна гонахьа гулбир хӀанззе а хьаькъалца белгалбаьнна къаман дикагӀа бола нах. Сона дагадоагӀаш, цига къахьегаш хилар моллагӀча йоккхача моттига доал дулургдолаш хинна нах: Албохчанаькъан Ахьмад, Ӏарчакханаькъан Къамбулат, Гаьгенаькъан Бахьаудин, Таймасханаькъан Хаьжмурд, Местой Хьасан, Тиймарзанаькъан Башир, кхы дуккхабараш. Завод хьалъеча а чӀоагӀъенна дӀаоттача а хьинаре дакъа лоацаш хиннабар Москвера, Ленинградера, Дона-тӀарча-Ростовера, Вильнюсера, Выборгера, Ярославлера, кхыча шахьарашкара нах.
1962 шера тов бетта 30 дийнахьа хьалъяь яьлар эггара хьалхара машинаш хьаеш йола къаман пхьоалле. Токаца болх беш, цу хана дунено къердаш дола бурош дар цига хьадеш хиннараш.
Тахан мо дагайоагӀа завода наӀарга хинна стенд, цу тӀа белгалбаьккхабар, карта тӀа белгалбоаккхача тайпара, гӀалгӀаша хьадаь бурош дӀакхухьийташ бола дунен 33 мохк. Царна юкъе яр геттара дегӀадаьхкача доккхача мехкий цӀераш: Германе Демократически Республика, Венгри, Болгари, Польша, Вьетнам, Канада, Франци, Норвеги, Финлянди, Монголи, царех тарра кхыяраш.
ХӀара Ӏуйрийна тоттаденна къахьегаш йолча моттигагахьа додаш хулар Наьсарера адам. Из цу хана юрт яр, кхы а пхи шу даьлча мара хилац цох шахьар. Цунна из цӀи ялара керттера бахьан дар аьнна хет сона укхаза болх беш хинна йоккха пхьоалле. Шахьар тӀарча наха сискал яа моттиг хинна ца Ӏеш, дуккхача юрташкара нах тӀакхувлар укхаза болх бе йоккхача а зӀамигача а автобусашца. Вешта аьлча, хьаькъал долча сага кулгал а деш, дегӀаухаш яр завод, цун къахьегама класс, цунца цхьана хьахулаш йоагӀар Наьсаре эггара хозагӀа йола заводской кхале оала моттиг.
ГӀалгӀай къахьегама класс дегӀайоагӀача хьинаре дакъа лаьца саг вар Малсаганаькъан Арсмак, цо нийса кулгал деш хьабоагӀача наха хетадаь доккхий а зӀамига а литературан йоазош кхолладеннадар. Къаьстта а укхаза хьоахае лов воккхача журналиста а говзача йоазонхочо а Малсаганаькъан Шимоахий Ахьмада язъяь «Даим хало ловш вола саг» яха роман. Духхьал къа мишта хьега деза Ӏема Ӏацар болхлой шоай хьакимгара, цунгара Ӏомаде йиш яр эздел, наьха мотт ховш хилар, гӀулакхаца хилар, иштта кхы дуккхадараш.
Цо кулгал а деш, дукха дика хьалаш хьакхеллар къахьегача наьсархошта а вӀалла заводе болх беш боацача наха а. Хьахила йолаелар тикаш. ВӀаший юххе цхьан тхов кӀалха яр кхача бохка, боахаме эшараш, цӀагӀа леладу хиланза даргдоаца товараш дохкаш йола кхоъ тика. Болхлой берашта лаьрхӀа хьайир берий беш, Наьсарера профилакторий, Ӏарамхера дача яр къахьегамхой салаӀа баха йиш йолаш, ший хана цига салоӀаш хиннавар Калинин Михаил Иванович - СССР ВЦИКа, ЦИКа, СССР Лакхехьарча Совета Президиума председаль. Завода чотах а цун къахьегамхошта а хьалдир тахан нах бахаш дола вӀаштӀара даь 5 гӀат дола цӀенош, завода подвала чура дӀайолаелар ала мегаргда къаман спорт, деррига дийца варгвац. Завод низ кхоачаш яр Сухумерча «Сухумприбор», Нальчикерча «Севкавэлектроприбор», Буро тӀарча ОЗАТЭ, Шолжа-ГӀалий тӀарча «Электроприбор» яхача къахьегама пхьоалленашца яхь лелае. Цо ден-бус арахецар юххьанца 2 эзар бурув, 120 гӀишлонхой балхаш ду машин. Сага шийна тӀехьа йита лар я из, Малсаганаькъан Арсмака ший къаманна йитар йоккха тӀехьале яр.
БӀаьш бола нах деша ихар, балха говзалаш Ӏомае, царех цхьабарех хьакимаш а хилар тӀехьа тӀайоагӀача хана. Масала, завода болхлочох Дзармотанаькъан Мусайх СССР Лакхехьарча Совета депутат хилар, Халгуев (Хьулахой) ТӀахӀира делар ВЛКСМ ЦК «Пхьар-дошо кулгаш» яха хьарак, цул тӀехьагӀа цох а хилар СССР Лакхехьарча Совета депутат. ВЛКСМ ХӀХ съезде дакъа лаьцар Торенаькъан Бахьаудина, Къахьегама ЦӀеча Байракха орден енна вар НГӀАССР Лакхехьарча Совета депутат, республикан гӀорваьнна машинашъер яха цӀи лелаяь слесарь-лекальщик Котанаькъан Ахьмад, НГӀАССР Лакхехьарча Совета депутат, СССР профсоюзий ХVӀӀ съезда балха юкъе дакъа лаьца яр Султиганаькъан Насапхан, кхыбараш.
Малсаганаькъан Арсмак цунна керте мел латтача хана, завод даим тоалора, хьаеллар керда цехаш, караерзайора керда хӀамаш, арахецача гӀирсий дукхал дегӀаухар.
Массехк дош ала ловргдар цу тайпара эздий а къаман накъаваьнна а саг хьаваьннача цӀенах лаьца. Арсмака даь-да хиннав Малсаганаькъан АртагӀа. Эрсий-туркий тӀом болча хана Балканашка майрал гойтарах, цунна денна хиннад милице прапорщик яха чин. АртагӀа къонгаш хиннаб, сона ховш, Оарцхо, Сосаркъа, Арсмак. Хьалхарвар Воронежера тӀема училище яьккха, артиллерист хиннав, паччахьа заман эскара ротмистр хиннав из. Бакъда гӀалгӀашта из дукхагӀа вовз гӀорваьнна йоазонхо-драматург санна. Цо язъяь «Салихьат», «Кердача наькъ тӀа» (из цо Малсаганаькъан Дошлакъийца цхьана язъяьй) яха пьесаш тахан вай ишколашкарча 9-ча классе Ӏомаеш я. Сосаркъа, советий Ӏаьдал даьлча, Ингалсий мехка дӀавахав, из йоазонхочун говзал йолаш хиннав, цо кхелла да «ЖоажагӀатен гӀайренаш» («Адские острова») яха йоазув. ХӀаьта АртагӀа кхоалагӀча виӀий цӀи Арсмак хиннай, из ва вай вувцача завода директора да. Даь а виӀий а (наггахьа мара нийслуш хӀама дац из гӀалгӀашта юкъе) цхьатарра цӀераш хиннай. ВоккхагӀа волча Арсмаках дувцаш, пайда эцаргба аз Русин Василий Фёдоровича яздаьча «Са нохчашца а гӀалгӀашца а хинна вахар» яхача книжках. «Малсаганаькъан АртагӀа Арсмак – лаьттанцарча дешашца вувзавенна ГӀалгӀайчен хьалхара халкъа Комиссар, цул тӀехьагӀа Нохч-ГӀалгӀай АССР лаьттан Нарком хиннав. Цо яздаь хиннад «ГӀалгӀайчен юртбоахами из тоабара наькъаши» яха книжка. Из, кепа теха, арадаьнна хиннад 1933 шера, бакъда тахан а ший 70 шу даьнначул тӀехьагӀа ший лоархӀам бовнза да из...»
Вешта аьлча, Малсаганаькъан Арсмака Арсмак ваь хиннав воккхача хьакима - наркома дезале. Цунга хьежжа дешара тӀакхувш а хьаькъала таронаш дика йолаш а хиннав. Юххьанца цо чакхйоаккх ГӀибухен Казахстана механически техникум, цул тӀехьагӀа Омскера машинаш ю институт. Вай Сибрера цӀадаьхкачул тӀехьагӀа, цо болх баьб Шолжа-ГӀалий тӀарча «ЦӀе жӀов» яхача заводе, цул тӀехьагӀа 1959 шера хьожаву Наьсарерча завода директоралла, дӀахо цо балхаш даьд «Автоспецоборудовани» оалача заводе, НГӀАССР Министрий Совета паччахьалкхен маьхий комитета керте латташ, Министрий Совета председатела заместитель, Госплана председатель волаш. Вай республика хьаяьчул тӀехьагӀа, цох хул Россе президента ГӀалгӀай мехкарча викала гӀонча, зӀамига низ болча моторий завода директор, и. кх. дӀ. Из вар Наьсарен-Шахьара сийдола вахархо.
1993 шера дар из. Халача хьале яр ГӀалгӀай республика. Вахарах беха лелаш эзараш нах, хьабе боацаш болх, дукха ха йоацаш хиннача тӀем тӀа байна нах, цхьабараш хӀанз а де доацаш, кора ца беш бар. Со цу хана «Наьсарен оаз» яхача редакце балха вар. Газета оагӀонаш тӀа (1993 шу, наджгоанцхой бетта 15 ди, № 2) араяьлар вай мехкахочо эрсий меттала язъяь «Пути развития Ингушетии» яха статья. Нагахьа санна цу хана цо дийцараш хьадаьдаларе, дикка тоалургдолаш дар вай мехка вахара-экономически хьалаш. Юртбоахам, машинашъяр, текстильни промышленность, гӀишлошъяр, ахчан доал дар мишта хила деза дувцаш, цу гӀулакха эша наькъаш белгалдаьхадар вай мехкахочо. Амма из дӀахаза саг хиланзар цу хана. Эггара чӀоагӀагӀа цу йоазонах сога тамаш яйтар дар селлара цӀихеза волча сага цу йоазонна кӀалха яздаь кулг. «Малсаганаькъан А., Аьлтий-Юртара вахархо» аьнна яздаьдар цо. Из Ӏодийшачул тӀехьагӀа аз кхетадир, из куралах, сонталах цхьа хӀама ший оамалца доацаш саг хилар. Ший къаман визза воӀ вар из, цудухьа гӀалгӀай мехках дог лазар цун. Кхыбараш санна Москве е Питере хьалваха Ӏоха йиш йолаш а хьал долаш а вар Арсмака Арсмак, бакъда цо лаьрхӀар ший къаманца хила.
Духхьал ший къамах дог леза ца Ӏеш, гонахьа дахача кхыча къамашта а чӀоагӀа накъавоалар из. Укхаза юха а дагадох сона Русина цу хьакъехьа яздаьр: «...Цо дуккхача хӀаманца гӀо дора сона лоаман моттиге Рошни-чу–ГаланчӀож яха никъ буллача, иштта ГаланчӀожски кхале меттаоттаеча гӀулакха юкъе...»
Ший къамах цун дог мишта лазар хьагойташ да лакхе аз хьоахаяьча статьяцара тӀеххьара дешаш: «... ХӀанз республикага, хала ха ена ца Ӏеш, бехктокхаме ха а енай. Цо ший вахара юхьиг дӀайолаярга хьежжа, шийна хьалхашка оттадергдолча декхарашка а уж кхоачашдарга а хьежжа хургда тӀехьа тӀадаогӀача ноахалий вахар. Цудухьа вай декхар да тахан воашта хьалхашка латта декхараш кхоачашдарца ма хулла цӀенхаштагӀа хила». Уж дешаш шийл тӀехьагӀа хургболча хьакимашка даь васкет санна дек.
ГӀалгӀай сийдола къонах, къаман визза воӀ къаьстар вайцара, бакъда вай уйлашкара-м из цӀаккха дӀаваьнна ха йоагӀаргьяц. Дала къахетам болба цох, Дала гешт долда цунна, вийрза моттиг даькъала йойла!
