БоккхагӀболча йоазанхошта юкъе а кӀезига бар вай къаман берий йоазанхой, тахан а кхы дукха ба ала йиш йолаш бац. Берашта яздеш хиннарех вар Ведажанаькъан Ахьмад («Шолжа-Юртара ГӀапур»), Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀид («Матрос», «Этии Вутии»), Чахкенаькъан СаӀид («Энвер», «ШайтӀилг», «Селасат»), Гаьгенаькъан Гирихан («Хоза моза»), Хьоашаланаькъан Ӏаьла («Хьалхара зиза», «Фу ховли, фу довзали»), Дахкилганаькъан ИбрахӀим («Куке денал», «Шутар»), Шеденаькъан Султан («Даде дувцараш»), кхыбараш.

Дувцача книжкаша бераш Ӏомадора денал долаш, мохк безаш, из лорабе кийча долаш хила. Царех цхьадараша безаболийтар къахьегам; болх ца бича, сага вахар маьлхардаха зиза санна долга кхетадайтар. КхоалагӀдараша ирдора берий хьаькъал, иштта яр Хьоашаланаькъан Ӏаьлий «Фу ховли, фу довзали» яха пьеса.

ДукхагӀдола берий книжкаш вай литературе байташца яздаь да. Хьалха уж дукха хиннадеце а, укх тӀехьарча хана тоъал дукха арадаьннад уж. Масала, царех да Коазой Нурдина, Таймасханаькъан Лейлай, Ӏоахилганаькъан Заретай, Новразанаькъан Маккий, Хамхой Дауда кхолламаш. Берий ловзараш дувцаш да Мерешканаькъан Султана яздаь книжка. Уж мишта яздаьд, эггара хьалха берашка хатта деза, цар дика да оале, уж лархӀа а, эца а, деша а мегаргда. Берий книжкай эггара дикагӀбола критикаш бераш шоаш да. Дукха да ала йиш йолаш дац гӀалгӀай литературанна юкъе берашта лаьрхӀа даь йоазош. Эрсий литературе а дац уж сел дукха. ДукхагӀа берашта яздеш хинна вай заман эрсий поэт вар Михалков Сергей Владимирович. Дукха ха йоацаш аз дийцадар цун 110 шу дизарах а цун «Воти Стёпа» яхача кижках а. Иштта зӀамагӀбарашта яздеш хиннав Самуил Маршак, Маяковский Владимир. Есенин Сергея Ӏаламах йола байташ а го йиш я берий книжкаш тӀа. Ала деза, гӀалгӀай меттала мел яьккха байт а дувцар а чулоацаш, «Эрсий классика гӀалгӀай меттала» яха кхо книжка арадаьнна хиларах. Цар тӀа да дикагӀдола наьна меттала даь таржамаш. Къаьстта берашта дезаденнарех да Барто Агнияй йоазош. Цар таржамаш даьд Гаьгенаькъан Гирихана. Цо наьна меттала дика йовзийтай эрсий поэтессай уйлаш, сибаташ, метта ирал. Еш вай царех цаӀ — «Фонарик»:

«Бийса оттар новкъа дац:

Са «фонарик» дӀайовш яц.

Баьцашта юкъе яхаш я из,

Кора тӀа, банка чу ягӀаш я из.

Цунца бийсан аз сакъерд,

Дийнахьа-м из лачкъа гӀерт...

Иштта ба са зӀамга седкъилг,

Са «фонарик» — баьццара седкъарг,

Бус къега са говза чоапилг.

Ма хеталаш, бувц аз оапилг!»

2018 шера ишколе айса хьехача бераша мел язъяь байташи дувцараши вӀашагӀтеха, «Сурхо тӀара бераш» яха книжка арадаьккхадар аз. Уж дерригаш а 500 мара дацар. Сурхо тӀарчеи Эккажкъонгий-Юртарчеи бераша дӀаийцар из. Цунна юкъедаха йоазош къаьстта царна дезадалар дувзаденна дар, деррига йоазош кхеллараш бераш шоаш хилар. ПхелагӀча классера дӀаболабенна 9-ча классе кхаччалца бар цунна юкъебаха къона йоазанхой. Шоай байташка цар дукхагӀа хестаяьр нана яр, иштта уж хетаяь яр Ӏалама, берий вахара, дешара, бе-беча ловзарашта. Масала, цу тӀа яр Белхарой Саидас язъяь «Са нана» яха байт:

«Ма дика, хоза я хьо, са нана,

Ноанал тӀа отте е боаккхе маха!

Сигала лела морх санна пана,

Ӏемай со хьоца вай мехка яха.

Са нана, хьо елаш бӀаргаяйча,

Седкъий а долалу хьоца дела;

Нагахьа мо хьона чӀоаггӀа лайча,

Дохк дӀадоал, малх ух лоамашка лела.

Са нана, лоаме хеталу хьаьна,

Йовзаш бац лоамарой цхьаккха яькхал.

ХӀама дац лаьтта гарга е гаьна

СийрдагӀа, хьоца бахьача наькъал».

Бакъда, сона хеташ, бераша книжкаш кӀезига деш. Духхьал ишколе Ӏомадераш дийшача доалаш дац гӀулакх. Цига цаӀомадераш а дешаш, метта говзал шаьръеш хила деза таханара бераш. Соца балха яр эрсий мотти литературеи хьехаш Беларуссера цхьа йоккха саг. Ше берашца е цар даьшца-ноаношца къамаьл деш хилча, цо оалар: дийнахьа ши оагӀув йийша а исбахьален литература деша деза оаш, аьле. Нийса да из-м. Цу тайпарча дешарца мара, мотт дегӀаахац моллагӀча сага.

— Укх шера масса книжка дийшад Ӏа? — яха хаттар делча, луш дола жоп бе-бе хул.

— Шиъ дийшад, — оал цхьачар.

— Со мукъа-м хиннавац, — оал шоллагӀчо.

— ВӀалла дийшадац, — аьле, мукӀарал ду цхьаволчо. Цох а ха йиш я, мишта деш бераша исбахьален литература.

ХӀаьта а берий книжка дахаш да, дӀахо дӀайодача хана из кхы тӀа а тоалургда аьнна хет сона.

Эггара хьалха берий теркам тӀаозар цу книжкан чулоацамга хьежжа дийхка сурташ да. Нагахьа санна йоазув мел хоза дале а, цунга дилла сурт ийрча хуле, дешашвар дӀатотт цу тайпарча балхо. Нагахьа санна йоазув сов хоза деце а, бакъда сурт дика дилладале, цо къайлакхухь цхьадола йоазон кхоачамбоацараш. Вай мехка дукха ба берашта сурташ дехка ховргдола нах. Царех ба эггара хьалха «СелаӀад» яхача берий журнала лаьрхӀа из болх беш бола Доврбиканаькъан Ӏашати ГӀудантанаькъан Дукхаэши. Цул совгӀа, гучабувл кхувш боагӀарашта юкъера говзанчаш — сурташ дехка Ӏомабеча ишколе уха кагехбараш. Берашта сурташ дехкаш ба кхыбола гӀорбаьнна суртанчаш а. Масала, Хьоашаланаькъан Ӏаьлий берашта хетадаьча «Фу ховли, фу довзали» яхача книжкага сурташ дийхкар вар Эсамарзанаькъан Заьлмаха. Матенаькъан Илеза «Дувцараши фаьлгаши» яха книжка хоза кийчдаьдар Боголанаькъан Адама, Йовлой Башира, Цхьурой Аюпа. Новразанаькъан Маккий «Чайтоанг моажи» яхача книжка тӀа къахьийгадар, из хоздеш, Новразанаькъан Марета, ЦӀечой Ӏамархана, Хамхой Шарифас. Дзовранаькъан Дианаси Чуранаькъан Лейласи къахьийгадар Ӏоахилганаькъан Заретай «Дошо зама» яхача книжка тӀа. Цкъаза нийслу Гиренаькъан ИбрахӀима сурташ а. Ала деза, цхьаболча йоазанхоша, сурташ дехкаш, шоай книжкаш шоаш тоадаь хилар. Йоазошка гӀолла ала гӀийртар фуд царна шоашта дикагӀа ховргда кхычарел, цудухьа цар чулоацам сурташка гӀолла хьагойта а царел дикагӀа сага ховргдац, художника къахьегамца кулг шаьрденна уж бале. Цу тайпара хиннав йоазанхо, Ӏилманхо, хьехархо Дахкилганаькъан ИбрахӀим. Ший берашта яздаь «Куке денал», «Шутар» яхача книжкашка сурташ ше дийхкад цо, кхыметтел мужалташ а ше хьаяьй. Цун из геттара дика вӀаштӀехьа а даьннад.

Берий книжкаш санна лархӀа деза юххьанцарча ишколе Ӏомадеш дола литературан а метта а книжкаш, къаьстта а «Абат». Нагахьа санна алапаш Ӏомадеш, царга хӀаранега хоза сурташ дийхка хуле, сона хеташ, уж дуккха сихагӀа Ӏомалургда, дикагӀа дагахьа дусаргда. Юххьанцара берий саӀехам сурташца ба. ХӀара байт, дувцар, сихаоалар, шера ханаш — бӀаьсти, ахка, гуйре, Ӏа — хозача сурташца гойташ да ишколе Ӏомадеча книжкаш тӀа. Царех цхьачар тӀа болх баьраш вай къамах нах а бац. ХӀаьта а из болх ховш, цунца дог долаш баьб цар. Сона во дац аьнна хет «Абата» лаьрхӀа дийхка сурташ, бакъда художественни редактора цӀи мара, суртанчий цӀераш дӀаязъяьяц цу тӀа. Цар тӀара берашта ховргда дешара гӀирса фу чудоагӀа, шера ханий керттера белгалонаш малагӀаш я, дай баьха гӀалаш мишта хиннай, ялатий тайпаш мишта хул, малагӀа сомаш, хаьса сомаш ба вайцига дукхагӀа кхебераш, фу чудоагӀа оалхазараш, хьайбаш, оакхарий яхача дешашта. Кхыметтел космически кема, «Баунти», когсоалозаш, пилла, инкал, мӀара, Ӏаг довзийт дувцача книжко.

ХӀаьта а цаӀ ца аьлча далац укхаза. Геттара кӀезига да, гӀалаташ доацаш, гӀалгӀай меттала арадувла книжкаш. Иштта хӀанад сол дикагӀа хов уж арадоахаш болча, яздеш болча наха, цудухьа цар цӀераш яха безам а бацар са. Цхьайолча хана, уж эгӀазъухаш а моттигаш нийслу, Ӏа бакъдар дӀааьлча. Иштта хила мегаргдац. Берашта язду книжкаш къаьстта а дика, гӀалат доацаш хила деза, царех берий догьэккхаргдоацаш. Вай мехкара йоазанхой — уж цхьа дезал ба. Нийсадар могадеш, харцахьардар белгалдоаккхаш, машарца баха беза уж, аьнна, хет сона. Цхьаннена цаховр вокхо а оалаш, харцахьа водар хьанийс а веш, барта баха беза йоазанхой. ТӀаккха цар берашта язду книжкаш лакхарча боарам тӀа хургда. Из да-кх вай керттера декхар.