Цхьавола саг хул, цо деш долча къамаьла геттара чӀоагӀа уйла тӀайодаш, цунга ладувг1а догдоагӀаш. Цу тайпара волча хьехархочун урокаш, а хул, юкъейита безам ца боагӀаш.

Цкъа дагадоагӀа сона, со деша ягӀаш: «Со тахан таьзета ца эттача яргьяц, хьо зӀамагӀдолча берашца цӀагӀа Ӏе еза», — аьлар сога тха нанас. Цу дийнахьа хургйолча немций урокага дика кийчо яьяр аз. Со цу хана пхелагӀча классе ягӀар. Сона дукха езар тхоай немций мотт хьехаш йола Лидия Ивановна. ЧӀоагӀа хоза хетар сона, цун уроках цӀагӀа бенна болх дӀабувцаш. Геттара майра бувцар аз немций мотт, урок дика кхетаеш хиларах. Хоза ханаш яр уж, сога хаьттача. Кхы юха, а йоагӀаргьяц. Хьехархо, а яр тха, ше езийта ховчарех.

Ишттачарех я оалалургдар сона хӀанз айса ювцаргйола хьехархо. Ужахьанаькъан Жабраила йоӀ Лиза ишколе хьехархо йолаш болх беш я укх ткъаь пхиъ шера, из я РФ дешара даькъ тӀа, сий дола болхло яха цӀи йолаш.

Укх тӀехьарча итт шера болх беш я из «Магас-Шахьара лицей-берий беш» яхача ГБОУ; гӀалгӀай метта, литературан хьехархо йолаш.

Лизас дукхача республикански яхьашка дакъа лаьцад. Даим ше берашта дӀахьехаш дар, цар дӀаэцаргдолча беса хьалхадоаккхаш, ший урокашка еш йола кийчо лакхача боараме хулийташ, яхь йолаш, ишколашта юкъе, а хьалхара моттиг яккхара низ, а хьинар, а дӀалуш, хьаенарех я Лиза.

Цунна тешал деш дола масалаш дукха, а да. 2017 шера, ГӀалгӀай Республикан 25 шу дузаш хилара хетаяьча яхье дакъа лоацаш, хьалхара моттиг яьккхар цо. Цудухьа цунна деннад ГӀалгӀай Республикан паччахьалкхенгара «ДикагӀйола хьехархо» яха совг1ат. Цунна карагӀдийнна толамаш-м дуккха, а да. Ше хьадеш дар къаман лаьрхӀа, тӀехьаленна аьнна деш хилча, даим уйла цу тӀа латташ хьайоагӀаш из хилча, кхыча беса хила йиш, а яцар цунна. Яьнна ха дукха еце а, карагӀдаьннар дийцача-м из шортта да. Масала, «Вай тайп-тайпара да, бакъда цаӀаш да» яхача СКФО гӀолла дӀахьош хиннача гӀалгӀай метта хьехархой яхье совгӀат луш йола моттиг яьккхар цо. Из доацаш а, 2019 шера денз, цу яхье ГӀалгӀайчера викал йолаш, эксперта болх беш хьайоагӀа из, жюрена юкъе дакъа лоацаш.

Дувца эттача-м Лизайна карагӀдаьннар дукха да. Даьхача толамаш тӀа ца соцаш, цо хӀара денна къахьег, шийна ховш дар гӀалгӀайченна накъадаргдола оагӀув лохаш. Из цунна карагӀ, а доал берашка гӀолла, царна луча кхетамга, хьехамга гӀолла пайда эц цо шийна Дала, а наха, а еннача хьехархочун говзалах. Тахан, а Лиза я, «Даьй мотт» («Язык предков») яхача гӀалгӀай мотт хьаллацара вӀашагӀъеллача Фонда моттигера викал йолаш. Ерригача Россе из цхьа Фонд мара яц каст-каста наьна меттала йола яхьаш дӀакхухьаш. Из, а я тахан метта хьал меттаг1даккхара, а иштта из биц ца балийтара, а аьнна еш йола терко. Цудухьа, вӀалла кӀаьд, а ца луш, цу юкъе дакъа лоацаш хьайоагӀа Ужахьанаькъан Лиза. Цунна дукха да дӀайихьача яхьашка котало яккхарах денна совгӀаташ.

Наьсаре, а Магасе, а гӀолла болча, гӀалгӀай мотт, литература хьехача хьехархой методически объединене кулгалхо я из.

Берашца беш бола болх аттачарех боацилга ховш да. ХӀара бера оамал йовза, а цунца бе беза болх, дӀахо ший боарам тӀа хургболаш, белгалбаккха, а ховш хила веза хьехархо. Цун оамалах тийша, а дукха да. ЭгӀазъухаш, дезача, а цадезача, а цӀогӀа хьекхаш, берашта тӀачувхаш хьехархо хилча, цунгара дукха хӀама хьаэцалургдац, бакъда из кӀаьда, безаме, ладувг1аргдолча беса хьеха ховш хилча, шийна тӀачӀоагӀъяь класс, цӀагӀара дезал санна, чуерзае карагӀдаргда цунна. Цудухьа укхаза белгалъяккха ловргдар сона Ужахьанаькъан Лизай хоза, тайжа йода оаз, цун кӀаьда, дижа деш дола къамаьл, елаенна безаме хилар. Хьесталуш, цо берашца деш дола къамаьл дукхача маьхе да. Цунна дика хов уж тӀаоза, царца дегӀалъяха, хьамсара хила. Еррига уж оамалаш шийх йоахкаш я Лиза. Из духхьала ишколе хьехаш хинна, а Ӏац. Цигара мукъача хана, кхыдола балхаш, а леладу цо. Цо караерзаяь балха говзалаш цаӀ хинна, а Ӏац. Масала, из ши шу хьалха дийша яьлар хьехархо-психолог яха берий психологи дикагӀа йовзара, тахан юкъедоалаш дола кердадараш шийна дикагӀа хара дола дешар. Иштта дӀадахача шера, цӀе диплом хьа, а эцаш, дика дешарца цо караерзайир менеджментах йола говзал, вай университете дийша, а яьнна. Лоацца аьлча, цхьан моттиге ягӀаш яц Лиза. Ди тӀехьагӀа ший балха говзал лакхъерех я из. Тха цунца хиннача къамаьло хьагойтар, цо мел чӀоагӀа доаккхал ду ший наьна меттах. Из безабалийта хьож из берашта а.

Лизас геттара доакхал деш да, лакхе белгалъяь наьна метташ хьаллоацаш йола фонд хилар. «Укх мехкара арадаьнна, бувца безаш хилацар вай мотт хьалхагӀа», — аьлар Лизас, ше къамаьл деш. ХӀаьта хӀанз цу фонде, вай гӀалгӀай мотт хиларах, массадолча къамашта дӀадовзаш латт вай Ӏадаташ, хоза гӀулакхаш, метта хозал, культура, эздел. Дукха мах баь варгвоаца хозаленаш я уж, — йоах Лизас.

Тахан хьехархочун Ужахьанаькъан Лизай къахьегама лакха мах баьб вай республике, а иштта цул арахьа а. Цунна еннай Россе йоазанхой союза Президиума М. Цветаевай мейдилг. Поэтесса Цветаева яь 130 шу доалаш хиларца, дала оттадаь дар из совгӀат. 2022 шера къаман литература даькъ тӀа толамаш дахарах, «Шерара поэт» аьнна, белгалдир из совгӀат.

Лизас цу даькъ тӀа даьха толамаш, а шорта да. Цо каст-каста язъю байташ. Уж я боккха чулоацам болаш, кӀоаргга уйла яйташ.

«Со уж байташ язъе йолалуча хана, аз эггара хьалха язъяь байт я ер», — аьлар Лизас. Из кхетаде хала, а дац, хӀана аьлча Лиза нана йоацаш йисар, эггара из эшача хана. Ший дег чу даим лаьтта бала кодабу цо байташка гӀолла. Ешаргья вай уж:

Нана

«Мама», — аьнна, кхы чукхайкаргьяц со.

«Ера хьо?» — аьнна, кхы йистхургьяц хьо.

Бера хана денз со хьийста дог,

Лаьттах доалл хӀанз. Из ла мишта мог?!

Лаьттах даханзар хьона из ше цхьалха, цхьаь-

Са дог шийца дихьар цо, са кера чу шийла ша баь!..

Ӏадика йойла хьа, са мерза нана.

Хьона духьалабоагӀалба фурӀалий мехкарий.

Хьо хьаьша яь тӀаэцаш, кӀай дувхараш дийха.

Ӏа гӀийла бой хьийстача беса,

Цу Дала хьо хьестийла!

Хьа камаьрша хинна кулг

Юха даьсса ма дерзалда,

Ӏа Сурт-тӀаь тӀа боаккха ког

Цу малайкаша байболба,

Хьа къахетаме хинна дог

Ялсмале тедолда.

Иштта гӀалгӀай метта хетаяь, а я цхьайола Лизай байташ. Царех ца1 йийшача бакъахьа хет сона:

ГӀалгӀай мотт

ГӀалгӀай мотт, са боча мотт,

Нанас тееш лебаь мотт,

Дас дег чура хьехам телаш,

Тхоца эздий бийца мотт!

Зизо тхирилгашца бувц хьо,

Бетто седкъий даькъаладувц хьоца,

Камаьршача дошо маьлхо

Массенега моаршал лу хьоца!

Баьца мергӀилгаша михаца

Бувц хьо меллашха, сатийна,

Лай чоалпингаша кӀайча ара

Бувц хьо, боларах тайжача.

Ховхача, хозача несо,

Ший маьрцӀаьшца эздел лелош,

Шортта, айхье хиле боаст хьо,

Деррига беркат дӀа, а доаржош.

ГӀалгӀай мотт, са къаман мотт,

Хьоца воацар дийна вац,

Хьо ца безар къамах вац!

Массахана, массе метте

Хьо хозалба хьай халкъанна!

Хьа сийленна гораэтте,

Ӏомо безар хьо т1ехьено!

Тахан вайна юкъе дукха ба, ше хьалаьца никъ нийса лелабеш, тӀехьенга из кхоачандаь, хӀара денна къахьегаш, яхь йолаш, шоай къамах дог лазаш бола нах. ДукхагӀдола дакъа царна юкъе дӀалоац хьехархоша. Къаьстта цу муг1арера я оалалургдар сона Лиза. Ираз, аьттув хилба цар!