-Даьккха сурт дий хьога хьай?

Цу хана хӀанз мо сурташ даха паргӀата бацар нах. ХӀаьта а паспорта даьккха сурт-м корадоагӀар моллагӀча фусаме а.

-Да-м да укхаза цхьацца сурташ, — аьнна, ше мараца ягӀа портрет а, ший цӀагӀа дола кхы сурташ а дӀахьекхар йоккхача сага. Дукха хьежа везаш хиланзар, хӀана аьлча сурташ кӀезига дар. Цу юкъера паспорта даьккха сурт хьакъоастадир цо.

-Ер аз сайца дӀахьоргда, — аьлар цо, — сай вӀаштӀехьадоале, аз газета тӀа йоаккхаргья хьо.

Цо хержар фу сурт да ха чӀоагӀа безам эттар са а. Тхоай цӀагӀа сона хӀанзалца дайнадацар из, даь-нанас цхьаннахьа дӀадилла улладаьчох тара дар из, бераш тӀакхоачаргдоацача. КӀай коч ювхаш цу тӀа мара из бӀаргаяйнаяцар сона цӀаккха, къонагӀа йолча хана даьккхачох тара дар из. ЗӀамига да ца аьлча ала хӀама доацаш, хоза сурт дар.

Дукха вагӀа паргӀата воацачох, гӀулакхаш дукха долчох тара хийтар сона тхоай хьаьша, кастта ваха тохавелар из. Цхьа ха яьннача гӀолла даь-наьнага хаьттача, сона хайра из Боголанаькъан Мухьмад хиннилга а, сай даь-наьна шучан-воӀ из волга а. Гаргара йоландаь яздорий-те цо йоккхача сагах газета тӀа? Яздацар. Эггара хьалха ше къахетаме хиларах яздора аьнна хийтар сона. Ювцаш йола йоккха саг (Овшанаькъан Эсбе Аминат) дунен тӀа мел йола хало а харцо лайна саг яр. Из еча хана нана енна йисаяр из, вай Сибре дугаш зӀамига бархӀ бер хиннад цун, царех цхьа йоӀ мара ца юсаш, виъ воӀи (Ӏалихан, Беслан, Ӏийса, Яхьья), кхо йоӀи (Зайнап, Аьсет, Хьанифа) Казахстана лаьттах дӀадехка, пӀелг мо цхьа йоӀ (Лейла) йоалеш, цӀаенаяр из. Цул тӀехьагӀа 11-ча разрядах йола тӀоговзанча йолаш (каменщица), къахьийгар цо Наьсарерча СМУ, ПМК-432 ше пенсе яххалца Турпал я ца аьлча, кхыча дешаца цун низ, хьинар, цо лайнар белгалдоаккхалургдацар. Из ховш вар цун сурт дӀадихьа а цхьацца йоазош даь а милице болхло. Цу йоккхача сагах цунна къахеташ санна хийтар сона, из тхоай фусамера дӀаводаш, милице болхлой къахетаме хилац оале а. Яздир цо газета тӀа е язданзар сона хац, бакъда са дег чу дика саг санна ваха висар из даимленна.

Боголанаькъан Хьамида Мухьмад ваь хиннав 1937-ча шера январь бетта 21-ча дийнахьа. Оздошха лоархӀаш бола цар тайпан нах дукхагӀа Ӏеш йола моттиг Дошлакъий-Юрт я. Цун нана Кайпа Сурхо тӀарча Овшанаькъан Сосланбека йоӀ хиннай. ГӀаьххьа деша водача ханага из кхаьчача, мохк бохабу, кхыбола эзараш дезал санна, Казахстане кхоач уж а. Тхьовра лакхе аз хьоахабаь къахетам цунна мичара бенабар кхетаде хала дац хӀанз. Из ше, эггара чӀоагӀагӀа эшача хана, да-нана доацаш вус. Цунна юхе вахар даь-воша Ӏабдулла. Из воккха саг дагавоагӀа сона, чӀоагӀа беркате, куц-сибат долаш, дунен тӀа Сибре хиннав аргдолаш вацар из. Амма сагагара гӀо-новкъостал ца дехаш, ший хьинарах кхийна-нийсвенна дӀавода зӀамига саг. Мухьмад ханал хьалха къахьега волалу, дукхагӀа цо даьраш хала балхаш а хиннад. Карагандерча шахташка а тӀехьа болх бе бийзаб цун. Хетаргахьа, лоӀам чӀоагӀа болаш саг хиннав из, къона волча хана денз. Болх бойя а, дешарцара безам дӀабаланза хиннав. Вайна цӀадахка мукъа бенначул тӀехьагӀа, дешара паргӀато а йоал гӀалгӀай кагийча нахаи мехкараштеи. Школа яьккхача Алма-Атерча юридически институте деша а этте, заочно деш цо, шахте беча балхаца дешар тарде гӀерташ. Цу даькъе аьттув болаш саг хиннав из. Институт толамца чакх а яьккхе, дӀахорча ший вахара-лелара уйла ю. ХӀанз эггара хьалха де дезар саг йоалаяр, дезал кхоллар дар.

Из а, кхы дукха тӀехьа ца тетташ, ду цо. 1959 шера цо саг йоалаю, цун фусам-нана яр Йовлой МурцаӀалий Марем. Мехкавоалача хана юриста балха говзал, дезал болаш вар Хьамида Мухьмад. Иштта дийша нах гӀалгӀашта юкъе дукха хиннабац, цудухьа цун хьаькъал, балха говзал эшаш яр меттаоттаеш латтача Нохч-ГӀалгӀай республике. Из балха дӀаэц республикан Лакхехьарча Совета оргкомитете. Из фу ха я ховча сага атта кхетадергда, мел хала а доккхий декхараш хьалхашка латташ а болх хиннаб хьакимашка кхаьчар. Кабинете хайша, салоӀаш багӀа ха хиннаяц царга. Дуккха хӀама эшаш хиннад наьха боахамаш меттаоттадара, Ӏаьдала болх лерттӀа дӀабахийтара, цхьацца культуран учрежденеш, школаш хьалъяра. Деррига дийца а варгвац. Цунца цхьана дикка сунт тоха дезаш хиннад деш дола зуламаш, къоалаш, нах боабар. Цу заман чухьа, хӀанз санна йоацаш, халагӀчарех лоархӀаш яр Наьсарен район. Каст-каста нийслора зуламхой ийрча гӀулакхаш котдоалаш йола моттигаш, цу ханарча милице низ лерттӀа дӀакхачацар уж юхатоха, хьалувца.

Сона дагадоагӀа, цхьа кӀира дӀадодацар, цхьа хатар ца хулаш. ДукхагӀа уж Наьсаре хулар, юрташка дуккха кӀезигагӀа нийслора цу тайпара хӀама. Из кхетаде хала дац. Шоай юрта къаракъ мала, боккхийча наха бӀаргагойта, хӀама лочкъаяьй аьнна гучабалийта ловш хилацар кагий нах. Цу гӀулакха уж ӀочубоагӀар Наьсаре, цудухьа во мел дар укхаза хулар. Юртарбараш ца хилча а, гӀалий тӀара бараш а бар кхоачам болаш. Цар унзарбаьхабар моттигера бахархой. Хьал-Ӏо тӀехйоала цӀермашен йитацар, нах бовхар, тикашка а наьха фусамашка а чубувлар, хаьхой боабеш а моттигаш хулар. Иштта хьал цига латтандаь, Ӏаьдала а милице а болх тоабе безаш бар. Цу районе Мухьмада даьй баьхандаь, из болх цун дикагӀа булургба аьнна хеташ, из дӀахьожаву Наьсарен района милице начальника заместителалла. ДукхагӀа цо бе безаш хиннар политически даькъаца бувзабенна болх бар. Из моттиг цун вахаре нийсъелар 1969-ча шера. Са цхьайтта шу даьннадар цу хана. ХӀамах сакхеташ а хьисап дика дулуш а вар со цу хана. Цудухьа аз кхетадора, районера хьал дика доацилга. Машенаш цу хана кӀезига яр, яраш а цӀераш етташ йоагайора. Кхыметтел коа латта берий велосипедаш лечкъайора. ХӀанз а болаш бар эбаргаш, Ӏаьдала ялатех катоха дегаза цахетараш. Кегар бар-кх баьллар. КӀирандийнахьа базар тӀа гора, базархошкара йохкаш йола хӀамаш хьайоаха милице болхлой, цкъаза милице пункте текхабеш Ӏочукхувлар духьале е гӀертараш. Кхалсаг иштта Ӏочуюге, дов хьакхайкадора наӀарга а баьхке.

Мухьмада зӀамагӀволча воӀа Тимура йоах:

-Даьна дукха безацар милицера болх.

Безаргбац даьра-кх цу тайпара хьал долча районе-м хӀаьта а. Хоза, дика хӀама ца гуш хилча, безаргбий из. Амма шийна Ӏаьдало тӀадилла декхар кхоачашде дезар, хала дале а атта дале а, капитана цӀи лелаеш хинна Хьамида Мухьмад цох лоархӀа а вора. Цу милицера хьал, цар балха хало сона дика йовзар, цхьан юкъа цига болх беш хилар са наьна-воша Измайлов Шахмарзий Хаматхан. Из а Мухьмад санна Караганде ваьхавар йӀаьххача хана, цига милице болх беш цунна денна совгӀаташ а дар, майрал гойтарах. Тахан мо дагадоагӀа сона «За отвагу» аьнна яздаь медаль цунга хинна. Эпсар вацар из, сержант вар. Боголанаькъан Мухьмад начальника заместитель волча хана бир цо а Наьсаре болх. Цкъа Ӏуйрийна балхара чувоагӀаш, геттара Ӏаьрж делла, хобавенна, этта вар из, цӀаккха ца хиннача тайпара.

-Фу даьд, хьалха санна мичав хьо? — хаьттар оаха.

ХӀама лочкъа ца деш:

-Сийсара эбарга гобе дахийтадар тхо, цо хьаеттача пулемётах, сахиллалца шийлача лаьтта даьдад тхо, — аьлар цо. Цу эбаргах фу хиннадар сона дагадагӀац. Лаьцавар мотт сона. Цхьаькха цхьа моттиг дагайоагӀа сона, из иштта биркъе чувена. ХӀанз фу хиннадар? Лоамашка йоачано Ӏодихьа жа кӀалхардаха бахийта хиннаб милиционераш. Цу хана МЧС яцар. Деррига де дезаш хулар милици. Иштта болх бар Хьамида Мухьмадага кхаьчар. Къахьега дезаш хулар милице мугӀараш цӀендеш, бокъонаш лораеча болхлошта кхетам луш, кулг цӀена долаш кхебе гӀерташ. Кхааш ийдар геттара чӀоагӀа даьржадар милице мугӀарашта юкъе. ХӀаьта а денал долаш, зуламхоша оагӀув озаш бола балха новкъостий дукха бар цунна уллув къахьегаш. Наха дика милиционер хеташ вар Наьсаре хьайран юххе вахаш хинна капитан Хьулахой Махьмад. Тхо а кхыдола бераш а, из воагӀаш хилча, цу сахьате чудовдар. Бехк боацаш сагага хӀама алацар цо, хӀаьта законах доацар леладу бераш а ца зувш дитацар, човхадора. Цу ханара «йовсаргаш» а кхерар цох. Иштта наха къонах-саг хеташ вар Пхьилекъонгий-Юртара Налгнаькъан Хьасан. Лакхарча дегӀара волаш, тенна къонах вар из. Цун дегӀ-кеп а дар зуламхошта унзара, низ болаш. Из а эпсар вар. Кхы а дукха бар цу тайпара милице болхлой гӀалгӀашта юкъе. Шоай балха тӀа царех коггӀортолга йора милице хьакимаша а моттигерча Ӏаьдало а.

Наьсарен районе ше болх беш цхьа шу даьлча, Мухьмада ший дешар кӀоаргде, балха говзал лакхъе лоархӀ. Из деша вода юриста лостамагӀа йолча Москверча аспирантуре. 1970 шера деша дӀа а этте, болх бешше из чакхйоаккх цо 1973 шера. Цига яьккхача хана, Ӏилман болх язбеш къа а хьег. Цудухьа аспирантура яккхарца цхьана цунна лу юридически Ӏилмай кандидат яха сийдола цӀи. Цу хана Москвас къоабалбу Мухьмада хьабахьа цӀена никъ, цунна балха тӀа лакхвала керда таронаш а хулийташ. Москверча Ерригсоюзни заочни юридически института (ВЮЗИ) филиал хьаелла пурам лу цунна, ше керте а этте. Кхо шахьар яр цунна могаяьраш, царех цаӀ харжа бокъо а луш. Вай мехкахочо, дукха уйла ца еш, Ульяновск яха шахьар хорж. ХӀанз дӀауйла ел оашош, вӀалла йовзаш йоацача гӀалий тӀа столицерча института филиал хьае атта хиннад аьнна хетий шоана зӀамигача гӀалгӀай къамах волча сага? Хьаяь ца Ӏеш, цун болх дӀолабалийта а из толамца дӀабахийта а безаш хиннав из. Сона хеташ, из атта гӀулакх хиннадац. Цул совгӀа, ший къамах болча наха а цхьацца гӀо-новкъостал де вӀаштӀехьадоалар цун. Сона ховш, вай къаман кагий нах ба из волча шахьар тӀа дийша, бокъонаш лораеча органашка къахьегаш. Фу гӀо да цо царна даьр? Деша дӀаотта хьаькъал долча сага сунт ца деттийташ, из дӀаэцийташ хиннав цо, цу гӀулакха тӀехьа шийна могаш дола гӀо а деш.

1973-ча шера Ульяновске дӀа а вахе, лакхе хьоахаяьча филиала кулгал деш, хьавоагӀа из 1988-ча шерага кхаччалца. Цул тӀехьагӀа цун дезал Шолжа-ГӀалий тӀа цӀабоагӀа. Цу хана могашал дика хиннаяц Мухьмада, дега лазар долаш а ши инфаркт хинна а вар из цу заман чухь. Дукха ха ялале, кегалу ерригача СССР-ра а Нохч-ГӀалгӀай республикера а Ӏаьдал. Йоха йолалу шин къаман республика. Из шедар мишта хулар бӀаргадайна ва со-се, хӀана аьлча цу хана со къахьегаш вар Шолжа-ГӀалан юккъе хиннача республикан книжни издательстве. Дуккха нах шоай дай баьхача районашка, юрташка дӀааха баьлар. 1991-ча шера ший дезалца цигара араваьлар Хьамида Мухьмад а. Цунга хьежаш яр хьамсара Дошлакъий-Юрт. Укхаза эшаш вар из. Еха латтача республике болх ховш бола, керда вахар хьалдергдола, Ӏаьдал чӀоагӀача когаш тӀа дӀа мишта оттаде деза ховш бола нах дунен маьхе бар. Юххьанца бувзама гӀулакхаца хоттабенна хул цун къахьегам, цул тӀехьагӀа республикан пенсионни фонда хьакима хьалхара заместитель хул. Из ха яр сона Мухьмад эггара тӀехьа бӀаргавайнар. Наьсар-Кертера заправка йолча светофора юхе латтар из, наькъал сехьавала кийчвенна. Автобуса чу вагӀача сона дагавийхар зӀамига волаш тхоайцига хинна хьаьша. ХӀанз ха дӀаяхаяр, воккха хиннавар. ХӀаьта 60 шерал тӀехваьннача сага хулаш дола куц-сибат теркалдича, Мухьмад цу хана а воккха хетацар. ДӀахо цо къахьег ГӀалгӀай Республикан хоржамий комитета председатела заместитель волаш. Заьзгнаькъан Мурад президенталла хоржача хана, из вар цу комитета председатель. Эггара тӀехьа цо къахьийга моттиг яр ГӀалгӀай Республикан халкъа гуллам, цига юридически отдела керте лаьттар из, ше пенсе дӀаваххалца.

Хьамида Мухьмади МурцаӀалий Мареми шаккхе тахан боацаш ба. Бакъда цар кхедаьд ши воӀ, йоӀ. Эггара йоккхагӀа я йоӀ Тамара, цо ший дас хьабена никъ хержаб. Тамарас чакхъяьккхай Москвера юридически институт. Герман Шолжа-ГӀалий тӀа вах, из дукхагӀа бизнесаца вувзавенна ва. ХӀаьта Тимур ший да ваьхача Дошлакъий-Юртарча коа сецав ший дезалца. Из мах беча наьха техникум яьккха ва.

Боголанаькъан Мухьмад вар ГӀалгӀай республикан гӀорваьнна юрист, къахьегама ветеран. Кхелхав Мухьмад 2006 шера ноябрь бетта 23 дийнахьа. Дизза 70 шу даьнна хиннавац из леча хана. Вала кхо вар ца аьлча, кхы ала хӀама дисац цу тайпарча моттиге.