Роман дийша, тӀеххьара оагӀув кӀалтӀаяьккхача, со гӀадвугаш дола хӀама хиланзар цу йоазонах, хӀана аьлча, чӀоагӀа ийрча безам бар цу тӀа бувцаш хиннар. ЦӀена безам, кхалсагаи маӀача сагаи юкъера тешам вӀалла бола а болий дунен тӀа, аьле хеталу, роман дийша ваьлча. Хьожаргда вай миштай цун сюжет, кхыча дешашца аьлча, цун чулоацам тохкаргба вай.

ЗӀамига болча хана денз, шоайла бовзаш а цхьан классе дешаш а ба Руслани Лидаи. Цу хана денз, хьахул царна юкъера безам. Бакъда безам барий-те из, аьле хеталу. Иштта зӀамига болча хана хьахинна безам вахарах тара хилац. Цу ханарча безамах берий ловзарг ала мегаргда аьнна хет сона, дӀахо вахаре нийсдала тарлуча хӀаманга диллача, цунца дистача. ЙиӀиг хоза хеташ хул, бакъда из безам бац. Безамца, хозалал совгӀа, хьаькъал, тешам, сабар, эхь, эздел яха хӀамаш хила деза. Цу хана йиӀигаца уллувваьнна волавала, из мархӀайолла, цунна наӀарга ваха, из го безам болаш хул. ТӀаккха мичад укхаза эздел, эхь, сабар? Уж дӀадаьлча, фу безам хул цох? ХӀаьта а шоаш чӀоагӀа безаш ба мотталу кагирхошта, вӀаший бӀарга ца гуш йӀаьха ха йоаккхалуц, царна юкъе бувзам лоаттабеш, даим «почта дӀа-юха кхухьаш» лелаш, Лидай неш Жимсари я. Цар безама хьакъехьа дӀахов даьшта-ноаношта, кхыча юртахошта. Нах шоайла безаш, тӀера хилар гӀалат дац, бакъда массадолча хӀаман ший боарам, хоададе йиш йоаца доазув хила деза. Из гац сона укх романа тӀа. Цкъаза цар сона дагабохийт Навои Алишера турпалаш Межнуни Лейлаи (" Лейли и Межнун«). Сов дукха безаш хиларах, эгӀабергбий-хьогӀ уж, аьле хеталу хийла. ХӀаьта а из безам дукха гаьнабаргбоацилга гуш да юххьанца денз. Масала, мархаш доасташ, шийца деша яьгӀача Лидай марха къоабала дувца вода Руслан. Цар наӀарга латта машен бӀаргаяйча, геттара корзагӀваьле хьовз из. ЙоӀах дегабуам бу цо, из машен хьаний, цунца баьхкараш малашб хетта волалу, эгӀазъух, мухаш ю. Наха юкъе ца ваьхача санна ва из зӀамига саг. Мархаш доасташ наӀарга машенаш а, говраш а, вӀалла малашб ца хов нах а нийслуш хул. Фуд нийсбелча? Цу моттиго хьагойт Руслана оамала цхьа оагӀув, эрсаша «ревность» оал цох, вай меттала аьлча, кхалсагах дукха тешаш цахилар да из. Цунгара дӀаболабенна безам, чаккхе дика йолаш хила йиш яц. Иштта хила а хул из. Юрта вӀашагӀбетталу уж, Буро тӀа сакъерда болх, Лидай нанна больнице тӀехьа вода... Массанахьа гур — безам. Кхыметтел больнице вахача а, ший къамаьлаца «бӀийг санна» йоӀ хьесташ ва Руслан. Дешачоа доастамо хеталу уж моттигаш. Йоккхача сагага фу хьал да хаьтта, цунна Даьлагара моаршал далар дийха, юхаверзар ше да, безам кхыча моттиге, кхыча хана бувцаргболаш. Цул совгӀа, езача йиӀий нанна тӀехьавода саг, даьсса ши кулг хьаллаьца, водаш а хилац. Иштта водачул, вӀалла ца вахача дикагӀа да.

Фу хул цу безамах юххера? Руслан эскаре вода, Афганистане кхоач, цига танка экипажа командир хул цох. ТӀема юкъе чов яь ког дӀабаккха безаш хул, из бахьан цӀа ца воагӀаш, ший командир хиннача подполковникаца Захаровца Харькове дӀа а вахе, цун йоӀ Катя а йоалайийя, арахьа ваха соц. Ког баьккхаб аьнна, Лида шийга маьре цаяр кхерар из? Вож-м йоагӀарг ма ярий цунга, из цӀаварга сатувсаш яр из йӀаьххача хана. Из да цун кер чу бокъонца бола безам а боацаш, бера ловзарг хиннилга. Бера ха дӀаяьннай, цунца Лида а йицъеннай. Цу гӀулакха дукха тӀехьаюсаш Лида а яц. Халонца ювзаенна цхьа-ши моттиг нийсъелча, Башир везавале, цунга маьре йода из а. Со эггара чӀоагӀагӀа цецваьккхар из дац. Руслана даьна Исламаи иштта Лидай нанна Маржанаи юкъера безам ба сога дукхагӀа тамаш яйташ бар. Ший виӀий хила езача устнаьнага догдоахаш лелаш ва цун захал хила гӀерташ вола Ислам. АстагӀфируллахӀ! Из мара ала кхы дош корадагӀац сона укхаза. Къона болаш шоайла безаш хиннаб уж, из кхычунга маьре яхай. Цун кхийна йоӀ я. Ер а кхыйола саг йоалаяь ва, укхун а бераш да. ГӀалгӀай юрта маьрцӀаьшца яхаш йолча кхалсага цӀагӀа чу а ухаш, цунга догдоахаш, из мархӀаехкаш мишта лел шийх къонах хеташ вола саг. Кхалсага а мишта могийт цу тайпара хӀама?! Цу хаттарашта мишта жоп лургда ца ховш, висав со, ер роман дийшачул тӀехьагӀа. Иштта лелар Боканаькъан Ахьмада турпалаш Муради Залихани.

Ший виӀий ког баьккхалга хайча, дог даьттӀе ла Фирдовс, тӀаккха Маржан хьайоалаю Ислама, цхьана баха ховш. Фирдовс дийна йолча хана, цу кӀал кхы кхалсаг ецаре, Исламага маьре йоагӀаргьяр ше оал Маржана. Со кхеташ дац цхьа хӀама. Мар веннав цун, йитаяц из. Маьра цӀер тӀа я из. МаьрцӀаьшца ях. Мишта йийха, мишта дӀаенна яха еза цун маьре? Укх книжка тӀа из моттиг хьоахаяьяц. Наьха нус йола саг йигача, дов деций из, цун мар веннавале а? Цкъа хьалхагӀа ший дай болча цӀаяха еза, тӀаккха гӀол хьайна маьре а кашашка а. Хоза доацаш хӀама да, нагахьа санна вай къонахий иштта истий кхувла болалой, цу гӀулакхо хийла довне бугаргба шин тайпан нах. Вай къаман Ӏадатаца цу тайпара моттиг хиннай аьнна хезадац сона. Аз-м укх романах «Гаьнара безам» ца а оалаш, «Кегабенна безам» аргдар. Романа турпалаш шоаш ба кегабенна, цунга хьежжа да цар гӀулакхаш а. Къаьст-къаьстта турпалаш бувцаш хилча, цар леладер а дикагӀа гучадргда аьнна хет сона. Хьаэц вай Ислам. Из, наьха саг кӀалхарваккхар духьа, итт шера набахта ваьллав. МоллагӀа из вале а, зуламхо ва-кх цо кӀалхарваьккхар. Сел денал долаш а вий-хьогӀ из-м. Сесагах даим «кхокхилг» оал. Сона могаргдацар цох иштта цӀи яккха, се вийча а. Вай ӀаьдалагӀа эсала хет из. ХӀаьта сесаг Фирдовс а иззаморг я. Маьра тӀехьа больнице а яха, унахошта юкъе Ӏо а хайна, «хороший Исламчик» яхаш, цунна кертах кулг хьекхаш ягӀа. Из-м бусалба сага меттел, кераста сага а дергдац. Масала, Албохчанаькъан Мусай «Садовое кольцо» яхача повеста тӀа нийслу эрсашха йола кхалсаг ший мара — гӀалгӀачунна больнице тӀехьаухаш. Цо-м ялийтац ший дегӀах цу тайпара мелал. Маржанацара цун бувза-м аз кхы бувца а бувцац. Нагахьа санна Маржанах дувце, цохи Исламахи цхьана ала мегаргда эрсий дешашца, «два сапога — пара » аьнна.

Руслан а доккхача хьаькъала да вац. Ший наьнага мишта дувц езача йоӀах лаьца? Цун эздел доацилга гойташ моттигаш кхы а я. Царех я мархаш доастача хана алхха цхьа Лида йолча вахача, кхычарна из сагота цахилар. Лоалахой, даьхой, ноанахой лархӀа безаций?

Лида хьаькъал долаш я аьнна хете а, бакъда оамалашца ювзаенна дуккха «пробламаш» я цун а. Из дика хьагойташ да Маржана ший йоӀах оала дешаш: «Айя, хьо-м во баге йолаш а хиннай, сона ца ховш». Я а я Лида Ӏи во йолаш. Хетаргахьа, цо доадир цун ираз а. Нанна операци еш хиннача лора уж цӀабига машен йийхай. Лидас йоах: «Саго-м аьннадацар хьога машен йоалае. ХӀанзалца наьха машенаца лийннадац тхо». Баркал а аьнна, из дӀаяхаяларе, дуккха хьаькъал долашагӀа хетаргьяр из, машен йоалаяь саг шийна везаш веце а. Цул совгӀа, наьха зӀамигача сагах Ражи (Рашид) аьнна цӀи а тулл цо.

Цхьаькханахьа «бодж» оал цох (285 оагӀ.). Вай кагийча наьха, дуне кхеллача денз оамал хиннай, нагахьа санна йоӀа бегвоаккхе, цо ший сий довргдола хӀама оале, цунна из юхадекхар духьа, йодайийя маьре югаш. Из хьаду Рашида. ХӀаьта а цхьан хӀамах кхетац со, Ленинграде ялх шера лорий институт яьккхача, дика лор ва аьнна цӀи дӀаяхача Рашида сурт сел ийрчадаккха хӀана гӀийртай йоазонхо. Бокъонца йола йовсар санна хьахьекхав цо из. Тамаш я-кх, дика лор а хилча, лакхара культура йолча хьехархошкара Ӏомавенна а хилча, из иштта зуламе саг хилар. Теша хала да цох. Буро тӀа а ваха, лодка чу ягӀача йоӀага цӀогӀа ухийташ, из кхераеш, лодка дӀа-юха теркаду цо, юххера Лида низагӀа йодаю. ТӀеххьара а цу гӀулакха бехке мала хул хьажал шо. Башира яхачох, Рашид эрсаша толхаваьв, царна юкъе лелаш, вайнаьха Ӏаьдалаш дицденнад цунна. Ма хала дар цу хабарах теша! Ленинградо, мединституто из толхаваьв яхар лертӀа къамаьл дац. Атта талхаргволаш хиннав из ше, оалаш ма хиллара «чутехар дика доацаш» хиннав. Лоацца аьлча, дикача лора сурт иштта во кхолла могаргдацар сона. Из къиза ва, йоах Лидас. Бакъда ше кийча я, гӀалгӀачунга маьре ена моаташка «къамаргаш Ӏайда е». Дукха моттигаш я, Лидай нерваш дика йоацилга гойташ. Моаташкá фу бехк ба, из-м ше хьайоалаяьндаь хьа ма енайий? Иштта Ислама оалаш а нийслу: «Катя я деррига толхадаьр...» Катя яцар деррига толхадаьр, Руслана боаца корта бар.

Ӏовдала нах санна хьахьекхаб Маржана воша Салмани цун сесаг Фасимани. Кхоачам ба цар цхьан диалогага ладийгӀача:

«Пхьера ламаз даь, сулхьаш доахаш вагӀар Салман.

-Даьллахьий, ма дика болх ба-кх Маржан дикагӀа хинна! Ма чӀоагӀа кхеравеннавар со цунна хӀама хилар!

-Даьла дика ва, къонах, нахага хьежжа а воацаш.

-Хьо фу ала йоал? Са йишийл толашагӀа йолаш кхалсаг сона-м йовзац!

-Дала тоаве хьо, иштта оалаш хул из къамаьла юкъе. КорзагӀа хӀана вувл хьо?

-Хьона цхьа ди даккха могаргдацар, со воацаш! Сийдоацаш саг я хьо! Дукха ха я аз хьона тӀоара дӀатӀа ца хьо! Доал де хьай багенна...»

Даггара уйла йича, романа бакъахьара турпал малав ца ховш вус. Цхьа айп доацаш, сакхат доацаш турпал вац дувцача книжка тӀа.

Фу Ӏомадергда таханарча кагирхоша цу романагара? Дикадар-м Ӏомадергдац. Вешта, цар хьаькъал хуле, цу тӀа дувцаш дола хӀама нийса юхамаччахьа хьадергда цар. ТӀаккха нийсача новкъа хила мег уж.

МалагӀа башхало я маӀача сага язъяьча романаи кхалсага язъяьча романаи юкъе? Укхаза цхьа хӀама зийнад аз. Кхалсага язъяьча романа турпалаш-маӀанах а кхалнаьха оамалаш йолаш хул. Цар бувца мотт а кхалнаьхачох таралесташ хул. Иштта ба укх романа турпалаш а. Масала, Ислама ше Маржанаца къамаьл деш «вададай» оал. Иштта из оалаш нийслу Бийсолтас а. Дувцаш дола айдардош кхалнаьха меттаца мара лелаш дац.

Романа тӀа аз хулийтаргйоацаш дуккха моттигаш яр, из сай кара хилча. Масала, ший вошас Салмана йоалаяь хиннача моаташках дувцаш, Маржана йоах, цо ваьча кӀаьнка тӀаяьгӀар «калбита бат яр». Уж фу нах ба «калбиташ» яхараш? Хоза доацаш хӀама да нахах иштта цӀи яхар. Жимсарех бӀаргтоха баьхка кагий нах болча чуйода Лида, цу кагийча наьха сий лохдеш ер ма дий ала хӀама аьннадеце а, йоӀах «туркий сибаз» да хьо оал цхьан зӀамигача сага.

Цу тайпарча мотте ала доагӀаш дош дац из а. Руслан эскаре вуг аьнна хезача, массехк моттиг я Фирдовс корзагӀъяьнна, шийна хьалдетташ лелаш. Лида а я, из бахьан долаш, леча дӀакхаьча. Нийса дац. Тха нанас, мар воацаш (са ялх бутт баьлча веннав тха да), хьалкхедаьдар тхо. Эггара воккхагӀвола воша эскаре вугаш, бӀаргех цхьа хи тӀадам баккханзар цо, наха хояллал хувцаяланзар. «Далла хоастам ба, тӀом боацаш», — аьнна, накъаваьккхар. ШоллагӀвар а иштта атта дӀавахийтар. Вай даьша эскаре вода саг ловзар оттадийя, нахага са а къердийташ, накъаваьхав. Романа тӀара моттигаш вахаре хулача хӀаманна гарга я оалалуц. Буро тӀа болх Жимсари, Лида, Руслан. Хьалкхоаччашехь, эггара хьалха кафе болх, тӀаккха парке. Моцал балабоахкаш бар уж, сов сиха баха кафе чулелха? Фу сакъердам баа йиш я кафе? Сона дика дагайоагӀа цу хана Буро тӀа мел хинна кафеши ресторанаши. Тхо хьехархоша кхувлар цу шахьар тӀа, школе дешаш долаш. Къаьстта царех вар Малсаганаькъан Ӏаьлий Хьусен, Мотивосян Маргарита Григорьевна. Тхо-м парке а хиле, кино а дахе, долхе а тӀаккха мара долхацар хӀама даа. Цига цу заман чухьа я а яцар мегаргйолаш кафе. Тхо дукхагӀа ихар «Нар» яха ресторан яр.

Саг ехача хана, урдув лу романа тӀа, йиӀий гаргарча наха ахча тел. Из хьоахадаьд Заретас. Кхалсага мах беш лу ши тумеи пхи сом дицденна дитад. Ловзарга мехкарий тхьамада йола Лида пандар лаха чуа-ара ювлаш лел, кхыметтел Бийсолта ваьккхе, машенаца пандар ба йода. Из де бокъо яц мехкарий тхьамада йолча йиӀий. Цу гӀулакхага ловзар доладалале хьажа веза, цунга хьажа везар ловзара да ва. Афганистане тӀем тӀа латта подполковник, декъий бӀаргадайча, дог гӀелделе Ӏовож. Ма эсала тӀемхо хиннав из, яха уйла йосс дег чу!. Романа тӀа даим къамаьл дераш пхи-ялх саг ва, из еррига чакхъяллалца. Кхыча дешашца аьлча, сов дукха диалогаш я йоазон тӀа. Пейзажаш, турпалий портреташ, тайп-тайпарча моттигий, цӀеной, юртий, шахьарий описанеш тоъаш яц. Цу тайпара хӀамаш хила деза романа тӀа. Царех тара кхоачамбоацараш кхы а да книжка тӀа.

ХӀанз меттах лаьца аргда вай массехк дош. Роман кхеллача сагá гӀалгӀай багах дӀабувца мотт хац ала йиш яц. Бакъда йоазон юкъе дукха гӀалаташ да массе тайпара. Геттара кагийча гӀалатех со дувца отте, цу гӀулакхо ах газет дӀалоацаргда. Цудухьа уж (сецара хьаракаш, орфографи) аз хьоахадергдац. Цхьан метте аьннад: «Ӏадсаькха юкъебелла кхесса кхерилг гӀоргбацар кхы сихагӀа». Кхерилг шурдолгаца е Ӏадаца кхувсаш хиннаб, Ӏадсаькхаца тӀаьскаш мара детташ хиннадац. Лидас аьнначох ше ца кхеташ йисача, Маржана таржам дар дех. Укхаза дашха аьннадаларе нийсагӀа хургдар аьнна хет. Ше Фирдовсаца къамаьл деш «мама» оал Руслана, цох уйла еча хана «нана» оал. Цхьантайпара хилча хозагӀа товргдар. ХьажкӀаш «тумар» тӀехьа хилац, Заретас яздаьча беса, уж хул томараш тӀехьа. Гранатах гӀалгӀаша дӀандарг оал, зонтиках чаьтар оал. «Ваьгар тӀакхаьчад» оалаш хезадац сона, «кхаьрдар доагӀа» каст-каста хаза йиш я. «Бахтар» яхилга а харцахьа да, «батхар» ала деза. Ийрча оттаяьй цхьайола предложенеш: «-Дошо ши кулг да хьа йиӀий, йоӀ». Бакъахьа хургьяр иштта оттаяьяларе: «ЙоӀ, дошо ши кулг да хьа йиӀий». «Дукха тӀой диа бертий-м даьра я хьона цу чу ягӀараш-м». ТӀой сенна дуаш да цар? Цхьан предложенена чухьа шозза нийслу «цул совгӀа» (247 оагӀ.). «Сийсара Ӏодеттача тайпара латтар чаь пела, бос хувцабенна, тӀагӀолла йис а йилла» (266 оагӀ.). «Бод хьокха а баь, тийдаргаш еш йоаллар Маржан, наӀарга машена гӀар хозача хана». «Наькха тӀарча киса йоалла молхай шушинг ара а яьккха, тӀаьръюкъе Ӏочутайсар подполковника лоа мо кӀай «чархилгаш». «Молхай чархилгаш» яхар нийса дац, «молхай бурилгаш» ала деза.

Роман яхача жанра хила еза белгалонаш йолаш да ер книжка е йоацаш да? Цхьаяраш я, цхьаяраш яц. Боарамга диллача, из роман да. Йиъ бӀаь оагӀонга дӀакхоачаш да книжка. Хьехабаьча наьха цӀераш дукха яле а, бакъда гуш бола турпалаш 13-14 мара вац. Романá дукха бац уж. Заьзганаькъан Бахьаудина «Турпала вахарцара ийс ди» яхача повеста тӀа ва 20 гаргга турпал. Ювцаш йолча хана юкъ йӀаьха яц. Школа яьккха, зӀамига саг эскаре ваххал ха мара яц цо ювцар.

Ер йоазонхочун духхьашхара роман да, тӀехьа тӀадоагӀараш дикагӀа хиларга сатувсаргда вай. Зарета хьаькъал долаш саг я, ер книжка цӀаькха арадаккхале, цун юкъера цхьайола моттигаш а цо тоаергья аьнна хет сона.