Цу тайпара дар Ӏилма-тохкама института арадаьккха «ХӀанзара гӀалгӀай литература» яха массехк книжка (2015), Патиев Йоакъапа арадаьккха «ГӀалгӀайчен йоазонхой» (2011), «ГӀалгӀай 100 йоазонхо» (2019) яха ши книжка, иштта кхы дӀахо а. Цу юкъе хила хьакъ долаш, бакъда юкъе ца хьош висав, сога хаьттача, Албаков Ӏаьла. Цун ший вахарал дукхагӀа хов сона цун байтех лаьца, хӀана аьлча уж кепа етташ яр, цун керттера редактор Мальсагов Або волча хана, «Литературни ГӀалгӀайче» журнала оагӀонаш тӀа. Иштта из чувоагӀаш вар Увайса Абос вӀашагӀъелла хиннача ТОМ оалаш хиннача къоначеи болалучеи йоазонхой кхоллама цхьанкхетара. Цунна кулгал деш а Мальсагов ше вар, хӀана аьлча из вӀашагӀйоллар а цун болх а айхха бувзабенна бар журналаца. Цунца хьалкхийна ба тахан вай литературе беркате къахьегаш бола йоазонхой Газдиева Аьсет, Албогачиева Зейнап, Сусуркиева Аьсет, Махлоева Рукъет, Хамхоева Жимсари, Дударова Макка, кхыбараш. 2000-гӀа шераш долалуш цу цхьанкхетара доакъашхой бовзийта а йоазонхой гӀулакх царна дезадалийта а, айса хьехаш бола дешархой Наьсаре бигабар аз. Цу хана дийна вар Мальсагов Або, Плиев Махьмад-СаӀид, Чахкиев Ювсап. Царца а ТОМа чубоагӀаш болча къонача йоазонхошца а сурташ даьхар оаха, гаргагӀа байзар уж шоаш, цар кхолламаш. Цига вайра сона эггара хьалха Албаков Ӏаьла. Цхьа сабаре, эхь-эздел долаш, шорта йистхилар долаш зӀамига саг вар из. Цо лоацца дийцар тхона ший байташ эрсий а гӀалгӀай а меттала хиларах, уж язъе ше мишта волавеннав, ше Наьсаре вахаш а Абос хьехамаш телача цхьанкхетара чувоагӀаш а хиларах. Цунца а сурташ даьхар дешархоша, хӀана аьлча белггала берашта байташ язъеш Ӏаьла воландаь. Цигара цӀадахача, цун байташ лаха а еша а хьежар тхо. Царех цхьаяраш кепа теха корайир дувцаш долча журнала 2004 шера араяьннача хьалхарча номер тӀа. «Бераш, тхо долча дувла» аьнна корта а болаш, цунна кӀалха кепа теха яр 17 стихотворени. Царна юкъе яр «Къажкъайга дийцар сона», «Шерача майдан дӀоахала», «Дувцал тхона, новкъост», «Воккха саг — Хамбор», «Аль-Рашид яхача лорах», «Геттара Ӏуйран воатагар...», «Пен тӀа уллаш сахьат да», «ХьунагӀа борз кхийтар сох», «ХьунагӀара Ӏа», «Пхьагали, бӀарашдуарги, цогали», «ЦӀа де лаьрхӀар цар», «Пилла-бугӀеи пилла-етти», иштта кхыяраш.

Оаш зийна хургда, фаьлгий турпалех тара ба Албакова байтий турпалаш а, цудухьа ала мегаргда, эггара зӀамагӀболча дешархошта лаьрхӀа даьд цо ший йоазош, царна ма хулла сакъердамегӀа хетаргйола сюжеташ лаха гӀерташ. Волалуш волча поэтах дукха тара а бацар цун кхоллам, хӀана аьлча цун байташца яр сакъердаме уйлаш, во боацаш эрсий мотт, ритм, рифма, бе-бе сурт кхоллара гӀирсаш. Вешта аьлча, ший стиль лаха низ кхаьчабар цун, ала йиш я. Уж шедола хӀама теркалдаьчул тӀехьагӀа, хетаргахьа, Албаков Ӏаьла, царна кепа етташ хиннавеце а, яздеш вола дукха яр. Цхьан дийнахьа Ӏомалуш гӀулакх дац наха, къаьстта а берашта, езалургйола байташ кхоллар. Сона из хов айса а, дуккхача хана литартуран юкъе волаш, къахьегарах. Дикача поэта болх, дикача дошо пхьара болх санна, даим Ӏомабе безаш, йӀаьххача хана шаьрбе безаш ба.

Укхаза кӀеззига цун вахарах-леларах дувца безам бар са. Из ваь хиннав 1950 шера март бетта 9-ча дийнахьа ГӀалгӀай-Юртарча Албаков (БӀарахой) Ӏумареи Аьсетеи дезале. Сибрера цӀабаьхкачул тӀехьагӀа уж баха сайцаб Шолжа-ГӀалий тӀа. Школа яьккхачул тӀехьагӀа цхьацца балха говзал Ӏомае хьож из, цун ховш хиннад сварщика болх бе, гӀалгӀай меттала аьлча, лотор де. Республикан столице йовз цунна ший хургйола фусам-нана Албогачиева Роза (Сурхо тӀа бахачарех я из), цхьа дезал хиле вӀашагӀкхет йоӀи зӀамсаги. Бакъда 90-ча шерашка Шолжа-ГӀалий тӀа эттача хьало цигарча вахарах бохабу уж. Наьсаре цӀабаьхкача, цхьан юкъа ВИЛСе къахьег цо. 1999 шера Датски совета дукха доккха доацаш цӀа лу царна, из Ӏаьлий-Юрта Ӏо а оттадийя, цига баха совц уж. Бакъда цул тӀехьагӀа дукха ха яккхац Ӏумара Ӏаьлас, коа лоа доаккхаш ваьлла чувена Ӏохайна дукха ха ялале, цӀаьхха кхалх из. Цуни Розайи цхьа воӀ ва Осман яхаш. Карарча хана уж Ӏаьлий веший Ӏийсай квартире бах ВИЛС оалача завода хьалхашка доаллача цӀагӀа.

Албаковс эрсий меттала язъяьча байтех цхьаяраш гӀалгӀай меттала яха хьежав со. Атта бир аз из болх, хӀана аьлча уйла къаьга йолаш, цу сахьат кхеталургйолаш, чоалхне боацача меттаца язъяь яр уж. Къаьстта а сона езаелар цун «Хамбор яхача воккхача сагах» йола стихотворени. Цудухьа эггара хьалха шуга из ешийта лов сона. Дукха чоалхне йоаца сюжет а, вайна массарна довзаш дола хӀамаш а да цу тӀа дувцараш. Коа-карта кулг тоха ховш волча даь-даьна юхе дӀаотт виӀий-воӀ Зураб, цунгара Ӏомавала ловш ва кӀаьнк ваха а болх бе а. Берашта дикка хьехам луш дола мугӀараш а да цу байтаца. БоккхагӀбараш дийна болча хана, царна мел ховр карадерзаде декхарийла я къона тӀехье, тӀаккха ког кӀезигагӀа дӀабетталургба цар шоаш хержача къахьегама новкъа. Еш вай из байт:

«Юрта гӀулакх

Ду Хамбора,

Хьоарсам цӀендеш

ГӀалме ора.

Кастта ани

Хьакхайк цунга,

Из дӀавехаш

Дуачунга.

Хьаетталу

Цун хьаж феца.

Бога кийчдаьд

Ламаз эца.

ТӀаккха гӀоргва

Сомий беша,

Хьалха санна

КъорӀа деша.

Воккха саг ва

Кулга говза,

Тоаяь кран ю

Шортта хьовза.

Хезе хиво

Деш доа тата,

Зураб воагӀа

Дахьаш гата.

ВиӀий-воӀ хӀанз,

Юхе кхесташ,

Ва Хамбора

Уйла хьесташ».

Вахарца айхха бувзам болаш я ювцаш йола байт. Даь-да вола моллагӀа бер, из болх беш воалле, цо фу ду хьожаш, цунца сакъердалуш хул. Дуккхаза аз зийна хӀама да: гӀишлонхочун воӀах гӀишлонхо хул, водитела воӀах шофер хул, ахархочун воӀах ахархо хул... ХӀана хул яхача хаттара эггара дикагӀдола жоп да аьнна хет сона, Албаков Ӏаьлас язъяь вай лакхе йийша стихотворени. Къаьхьегама кхетам бала безац берашта, аьнна, хеташ ба тахан цхьабола нах. Из нийса дац, зӀамига болча хана денз, балха юкъеувза деза бераш, цар дегӀах, унахцӀенох гӀоргдола хала хӀама ца дайташ. Юрта бахача кӀаьнкашта, йиӀигашта хӀама хургдац, цар кӀеззига коартол, хьажкӀа дӀаювча дакъа лаьцадар аьнна, оасар е гувнаш даьдар аьнна. Меъкала духьала лоаттабу къовсам санна лархӀа беза цу тайпара беш бола болх. ТӀаккха моллагӀа хӀама де дезаш моттиг тӀаэттача, аз ца деш, кхычо дудалара ер, яхаш, мозий тӀахувшаш, уж дӀалелхаде хьинар доацаш, дагӀаргдац бер. МоллагӀча сага:

-ДегӀ дика лелац са, — аьлча, вай цунга хоаттар массаза цаӀ хул.

-Физкультура йой Ӏа? — хоатт вай.

Лакхе аз бийцача хала боацача балхал дикагӀа физкультура кхы цхьаькха хургьяц. Бер дуккха унахцӀенах хургда, цо маьженаш хьоаеш бола болх бойя. Школе даим дагӀаш долча бера къаьстта а пайдане ба цу тайпара байга болх. Духхьала дӀа ца оале а, Албаков Ӏаьлас йоах берашка, къахьега Ӏомалуш хилалаш, зӀамига долча хана денз.

Вайна геттара деза ди да воаш дунен чу даьхкар, кхыча дешашца аьлча воаш даь ди. Ше ваьча денах хоза фаьлг хетаргболаш я Ӏаьлас язъяь «ХьунагӀара вӀашагӀкхетараш» яха стихотворени. Цунна юкъекхийлаб цо фаьлга турпалаш: борз, ча, пхьагал. Иштта язъеш хилча, берий дагахьа дикагӀа юсаргья аьнна хийттад цунна ший байт. ГӀалат а ваьннавац поэт. Ваьча денца из даькъалвувцар да лакхе хьоахадаь хьун халкъ:

«Ваьча денца

СовгӀат дала,

Берзо чувех

Со чай мала.

Ча а яьлар

Кастта гуча,

МархӀаволлаш

Санна шуча.

Пхьагал ера,

Ший фаьлг бувца,

Ваьча денца

Даькъалвувца».

Пилла яха дош хоза хеташ а, цох даь моллагӀа йоазув дукха дезаш а хул бераш. Из царна дагадоагӀа Чуковске Корнея а, Гагиев Гирихана а, кхыча поэтий а йоазошкара турпал санна. Цун болар, сабар, ӀаӀа лордаш санна Ӏодада лергаш, хий хьачуоза а, боккха хи дӀабахьа а могаш йола йӀаьха тӀоалд — шедар берий теркам тӀаозаш да. Къаьстта цецдоах уж доккхача, лакхача дегӀо. Из байт ешача хана, сона оалалургдацар Ӏаьла къона поэт ва аьнна. Говзал Ӏоаяьча, дош шаьрдаьча поэта санна язъяьй цо из. Цудухьа аз хоза хеташ дир «Пиллан кӀориг» яхача цун байта таржам:

«Пилла —бугӀа,

Пилла — етт а,

Магасе лел,

КӀаьдлуц хетта:

Пиллан кӀориг

Яйрий яхаш,

Дехь-сехьа

Пиллах Ӏахаш.

Шахьар яьндаь

Шийна кӀорда,

Хи тӀа яха

Тарлу форда.

Бена Ӏохов

Цигга моза,

Цо хоам бера

Царна хоза.

Эттай кӀориг

Бургац йовза,

МӀарга бетташ,

Цунах ловза.

ГӀол сихонца

Хьажа, бераш,

Мекъа митал,

Масса эраш.

Пиллаш, делаш,

Ӏеха даьлар...

Набарах со

Сомаваьлар».

Иштта байташ язъяь поэт вицваьв, йоазонхоех дола книжкаш оттадеш. Цаховш нийсденна хӀама да аьнна хет сона из. Цхьабакъда цхьаккха тайпара дагадоха мегаргдац, цун стихотворенеш во йоландаь витав из, дувцача книжкаш тӀа белгал ца воаккхаш. ТӀехьа тӀайоагӀача хана, цун цӀи а латта еза аьнна хет сона Газдиева Аьсета, Махлоева Рукъета, Албогачиева Зейнапа, Хамхоева Жимсаре, кхычар цӀерашта юххе. Нагахьа санна цун нийсархой хьоахабеш хилча, из хьоахаве хӀана мегац вай, цун йоазош вокхарел вогӀ ца хилча? Массадолча хӀаманца санна, укхаза а нийсхо хила еза. Албаков Ӏаьла кхелхав 2014 шера январь бетта 14-ча дийнахьа. Дийначар мугӀарашкара дӀабаьннарий а сий деш хила деза вай, из ди массанега кхоачаргдолга ховш.