Цига болх беш яйзай цунна Хьава. Укхаза лоацца са дувца безам ба, мишта сабар долаш, эздел кхоабаш хиннаб хьалхарча заман чухь саг йийха кагий нах. Хьава йийхача хана, цун 17 шу мара даьнна хиннадац. Бакъда нускал 19 шу даьлча мара цӀадоаладаьдац зӀамигача сага. Шин шера йийха яьгӀай из. Нагахьа санна йийхáча зӀамигача сагах гӀалат доалле, из гучадаллал, цун цӀен эздел, гӀулакх довззал ха я из. УццӀаьшта шийгара доагӀа гӀулакх дӀатӀа а лоаттадеш, шин шера ший оамал дикача оагӀорахьара дӀайовзийтай цо. Иштта сабарца, хьаькъалца деш хиннад йигар-йоалаяр хьалхарча заман чухь. Цудухьа дезал чӀоагӀа хулаш хиннаб, хӀанз санна боацаш. Саг йоалаяьй алалехь, юташ моттигаш нийслу вай кагирхошта юкъе карарча хана; сабар, хьаькъал цахилар бахьан долаш. Оалаш ма хиллара, «Сабар — ялсмален дӀоагӀа». Сона дагавоагӀа Шовхала Сулумбик, йистхилар, вахар-вар, деш дола хӀама сихо йоацаш дора цо. Цудухьа гӀалаташ а кӀезигагӀа дувлийтар. Хьава цо йоалаяьр, хетаргахьа аьлча, 1942 шу хиннад. Хьал долаш, дукха доахан, гамажаш, жа, говраш йолаш; шоай доалахьа тикаш йолаш боахкаш нах хиннаб йиӀий да а вежарий а. ХӀанз а кхыметтел тика я цар хиннача коа. Сулумбика даь хиннав ялх воӀи кхо йоӀи. Царна совгӀата кхоккха метр кӀадаш хьахоададийя, цӀаводаш хиннав Хьавай воша, товар дахьа ше веча. Цу хана уж дика совгӀаташ санна лоархӀаш хиннад. Атта хиннадац цу тайпара совгӀаташ де.

Дуккха гӀалгӀай, моастагӀа тӀавоагӀаш, балхаш деш, фашисташта духьала ораш доахаш, тӀема моттигаш кийчъеш хиннаб. Цхьан юкъа царца къахьегаш, трударме хул из. Цо саг йоалаяь цхьа шу даьлча, вай мохк бохабу, гӀалгӀай къам Казахстана а Киргизе а арешка даха дуг. Саг йоалаяьча хана, Сулумбик а Хьава а хоза боахкаш хиннаб. Цу хана цар хиннай йоӀ Лемка. Вай арадоахаш, ялх бутт а баьнна, ворхӀлагӀа бутт болаш хиннай цар духхьашхара йиӀиг, цӀермашинаца наькъа бугаш, бизаб цун ворхӀ бутт. Ӏодигачул тӀехьагӀа, Акмолински областа Макинке ваьв Исроапил, Микаил.

ХӀаьта Лейла, Макшарип, Адалбик цӀадаьхкачул тӀехьагӀа баь хиннаб. Хьавас каст-каста хьоахадеш хиннад, мехкахъяьккха лелача хана, ший кхоъ кӀаьнк венна хилар, уж зӀамига болаш байнаб. Халонаш чӀоагӀа ма хиннайий наха тӀалаьттараш. Дерригача гӀалгӀай къамах кхоалагӀдола дакъа хиллал адам деннад шелалалах, моцалах, лайнача халонех. Сибре ше яьккхача хана, тиф яхача лазарах ваьннав дезала да, дуккха нах цох бовча хана. Цул тӀехьагӀа, моттигерча колхозе къахьегаш, тайп-тайпара балхаш деш чакхваьннав. Сулумбик ше а, цун мел вола дезалхо а хьаьналча хӀаманца напагӀа доаккхаш, хьарамча хӀаманца шоай кулг бӀех ца деш, чакхбаьннаб. 1962 шера Наьсаре Ӏоахарганаькъан ГӀапура цӀерагӀа «Электроинструмент» яха завод хьалйилцца Гуржий мехка тӀо боаккхача нахаца къахьегаш хул Сулумбик, завод хьалйича, цига балха вода из ше а цун шаккха йоӀ а. Токаца лелаш дола бурош хьадеча пхьоалле къахьегаш хул уж. Исроапила чакхйоаккх мах беча наьха техникум, болх бу Сурхо тӀарча, Эккажкъонгий-Юртарча, Наьсарерча, Ӏаьлий-Юртарча тикашка. Микаил ГПТУ-14 механизаторий курсаш яьхе, «Экажевский» совхоза Сурхо тӀарча отделене «Белорусь» оалача трактор тӀа къахьегаш хул. Макшарип укх тӀеххьарча итташ шерашка Буро чурча юртбоахама техникуме, электрик волаш, къахьегаш ва. Иштта цо балхаш даьд Сурхо тӀарча спортклубе а юртарча ийс шера дешача ишколе а. Эггара зӀамагӀвола Адалбик цу хана ишколе деша вагӀаш вар. Тахан аз дукхагӀа дувцаргда Сулумбикеи Хьавайи зӀамагӀволча воӀа хьабенача вахара наькъах а, цун цӀена кхийнача тӀехьенах а.

Исмейланаькъан Адалбик ваьв 1965 шера тушола бетта 2-ча дийнахьа ший дай баьхача Сурхо тӀа. Нагорная яхача урамагӀа айеннача моттиге дагӀар цар цӀа, тӀехьашкахьа дӀауллар доккха лаьтта-беш. Нана Хьава балха яха мукъа яцар, ишттал бераш Ӏо а кхайса, бакъда коа-карта ши кулг вӀашта ца дуллаш, къахьегаш, шоай беша шун тӀа эшаш дола хӀама кхедеш хулар из даим. Чувенача хьаьшанна тӀера а беркате а саг яр. Адалбик деша вода юртарча № 1 йолча ишколе. ХӀанз санна пхи ишкол яцар цу хана Сурхо тӀа, юкъереи юхьанцареи ишколаш мара. Итт шера цига дийшачул тӀехьагӀа, 1983 шера эскаре амал де вода из, юххьанца Приморски крае, тӀаккха — Владивостоке, тӀеххьара цхьа шу ах шу Жугтий автономни областерча Биробиджане доаккх цо. Лорий роте вар Адалбик, Бабстово яхача юрта, таханарча меттаца аьлча, медвоша волаш даьд цо амал. ДукхагӀа медвежараша дер фуд? Молха дӀаялар, йӀовхал йистар, капельница оттаяр, хьалгӀатта, Ӏовижа могаш веце, цунна гӀо дар, иштта кхы дӀахо а. Вай заман медвежарий маха тоха ховш а хул.

Бакъда Адалбикá маха тохара гӀулакх тӀадожадаьдацар, капельница а лаьрххӀа дешар дийшача, цу гӀулакхаца шаьрбеннача наха оттайора. 1985 шера маьтсела бетта эскарера гӀулакх даь воалл из. ЦӀавеча МВД мугӀарашка балха ваха ловш волча зӀамигача сагага оал, кӀеззига болх баь стаж хила еза. Цудухьа ший юртарча «Маяк» совхозе балха вода из, слесарь волаш къахьег массехк бетта. Рузкъа цадаллар хинна хургдар-кх из, цу наькъа шийна безача балха ваха вӀаштӀехьадаланзар цун. Бакъда цхьа хана-юкъ яьлча, цига балха ваха аьттув боал цун. 1993-ча шера Адалбика хоз, МВД чубоагӀаш болча цӀераш йоаерашта болхлой эш, аьнна. Цу гӀулакха Наьсарен кхале тӀавилла вар вайна вовзаш вола Хамхой Ваха —поэт, прозаик, драматург. Шийна ловр дӀадийцача, каьхаташ хьакийчде ха лу зӀамигача сагá. ЦӀаькха тӀавахача, Наьсарерча № 1 йолча цӀераш йоаеча наьха даькъе балха дӀа а эц. Цул тӀехьагӀа, 6-7 бутт баьлча, цох тӀема даькъа чуйодаш йола пожарка ю, юха а чакхбоах лорий комиссех. ТӀаккха а цу балха тӀа мегаш хул Адалбик. Цунца волаш 6-7 шера къахьийгача, вайцига хьайир МЧС. МВД юкъера хьа а баьха, МЧСах дӀатехар цӀераш йоаераш. ТӀема дакъа санна лоархӀаш хилар уж 2005 шерга кхаччалца, цул тӀехьагӀа саг шоай лоӀамагӀа балха хьаэца, дӀаваккха йиш йола бокъо елар цар хьакимашта. Берригаш пенсе бахийтар, дуккхача шерашка къахьийга нах.

Цу хана денз, ше хьалха хиннача пожарке болх беш ва вай мехкахо, хӀанз бахача наьха (граждански) гӀулакха латташ ба цун болхлой. Укх шера ткъаь цхьайттлагӀа шу доладеннад цо из болх бу. Хьалха Наьсарен шахьара юккъе яр цӀераш йоаечар къахьега моттиг, «Авангард» яхача тиканна хьалхашка, бераша «Сийна цӀа оала» вӀаштӀаръяь гӀишло ягӀача яр из. ХӀанз керда гӀишло хьа а яь, Наьсар-Кертерча маьждига дукха гаьна боацаш къахьега дӀабигаб цига болх беш хиннараш, цу даькъе Сулумбика Адалбик а. Хьалха духхьал машенаш лоаттаю боксаш мара яцар цар доалахьа, хӀанз — йоккха майда, тренажёраш, цӀераш йоаерашта Ӏомалуш эша гӀирсаш да цига, таханарча дено дӀадеххача тайпара. Эшаш йола техника йолаш я: цӀераш дӀайоаю машенаш йиъ я, царех кхоъ «Уралаш, цаӀ «КамАЗ» я. ЦӀераш лакхе яле, цу гӀулакха эша лоами ба, штабной «уазик», хий детта йоккха топ я. Из кхыча машенашта тӀехьатессе лелаю. ДукхагӀа цох пайда эц мехкадаьтта лотаделча, е юхе тӀаваха аьттув боацаш моттиг нийсъелча. Вай заман диспетчерски а я цар. Цхьайолча сменашка маӀанах, цхьайолчарца кхалнах ба диспетчераш. Телефонаш, чулатташ компьютераш йолаш къахьег диспетчераша.

Цаховш а ишколе е кхыча моттиге цӀи лоталойя, цу сахьате хоам хьабоагӀа царга. Цудухьа еш я уж — тайп-тайпарча моттигашка еш йола сигнализацеш. Цига цу сахьате дӀа а бахе, из моттиг тохк. Цхьайолча хана цаховш пӀелг тоӀабийя, е ше-ше лоталийя, харцхоамаш деш хул сигнализаце. Ишттал Адалбика цу балха ха йоаккхаш, ишколашка цӀи яьнна моттиг нийсъеннаяц цунна. Хетаргахьа, цох чӀоаггӀа лоралуш хилар хургда-кх из. Йоккха моттиг я цӀераш йоаечар лорае а гӀулакх де а дезар: Наьсарен шахьар, Аьлтий-Юрт, Дошлакъий-Юрт, БурокӀалхе, ах ГӀаьзе-Ков, Наьсар-Керте, «Балторга» дӀатӀаккхаччалца Эккажкъонгий-Юрт. Цул совгӀа, кхыча пожаркашта гӀо де аха безаш а хул наьсархой. Масала, ТӀой-Юрта, Долакха-Юрта цхьа машен мара яц, царна гӀо де баха безаш хул, дӀабехаш моттиг нийсъелча.

Экипажаш тайп-тайпара я, шоай лоаттамга диллача. Масала, хьалхаболхарашца начальник караула, командир, водитель, виъ цӀераш йоаер хул; шоллагӀчарца командир, водитель, цӀераш йоаю ши саг хул. ЦӀераш а бе-бе хул, чӀоагӀа а зӀамига а. Бакъда Адалбика цӀаккха йицлуц ше балха эттача шера Ӏай нийсъенна моттиг. Илдарха-ГӀалий тӀара цӀерамшений вокзал лотаенна хиннай. Геттара шийла ена хиннай из бийса, цул совгӀа, хӀанз мо хиннадац болхлой хьалаш, тӀадувха барзкъа, цӀи йоаеш бола гӀирс, кхыметтел кулгахйоахкоргаш хиннаяц цӀи йоае бахачарга. Хий детташ боахкачар кулгаш дӀатӀалувцаш хиннад, бийса сов шийла ярах. Нах кӀезига хиннаб, лоами хиннабац лакхе хьалтӀабовла, хӀаьта цӀи геттара чӀоагӀа михьаръяьнна яьгай. Из-м дӀайоаяьй цар, кхы саг лоза ца веш, бакъда цига хинна хало, цӀаккха йицлургйоацаш, дагахьа йисар. Иштта хала цӀи хиннай Ачалкхерча газа турбах яьннар. Ше ийккхаяле а, е цхьанне эккхийтаяле а, сома газа турба еха хиннай. Моттигерча пожарнешта дӀайоае а ца мега, самолёта мотор тӀалатта, фо детта машен а йоалаяь, цунца моттиг шел а еш, дӀайоаяь хиннай цӀи, бӀарчча бетта из дӀайоае ца могаш, сел чӀоагӀа яьнна хиннай из. 1994 шу дар из. Цигара дӀаухача йӀовхалах 100 метр хиллал йола гонахье, йокъаенна, зизаш тӀадаьнна лаьттай, гобаьккха лоа уллашехь. Хала йоаяьча цӀерех хиннай из а. Хий гаьннара хьачудилла дийзар цар, хетаргахьа, 100-200 пожарней гӀирсашца хулаш йола шлангаш вӀаший хотташ, хьатӀада дийзар из. ДӀатӀакхача бала боахк аьнна хетача хана, газ дӀакъовла дӀатӀаболхараш, сов йӀовхала дӀатӀа ца бохалуш, юхабовлар, лаьрххӀа цу гӀулакха дола барзкъа тӀадувхе а. ЦӀи яьнна хинна уж ши моттиг, ше дийна мел волча хана йицлургйоацаш, Адалбика дагахьа йисай. Каст-каста нийслу бахача наьха коашка, цӀеношка хӀама лоталуш.

ДукхагӀа нах шоаш бехке болаш хул цу тайпара моттигаш. Харцахьа-бакъахьа чуехк газ; йол, ча кӀалха чархаш, дахчаш яьхке, цар тӀа ӀотӀаувттаю. ЦӀи лотаелча, из бахьан долаш фо тӀа а латташ, цӀи сихагӀа, чӀоагӀагӀа йоаг. Цу кӀалха, йоархӀаш хьа а хьекха, уж кӀалха яьхка, цар тӀа ӀотӀаоттайича, тӀагӀолла мара хилац ала, цӀи дӀайоае аттагӀа хул. ГӀа дожача хана, кхалнах цӀи йийзе чуболх, бера саьрг хьаллота а бийя, цӀи дӀа-юха хьу, цох а зулам доалаш нийслу. Кхийнаш, отараш цӀеношта юхе хьадар, цар чу доакъар лоаттадар а да кхераме. Цудухьа кхийнаш а, йол а, цӀенош а — шедар хьаллоталу. Уж деррига хӀамаш вӀаший къаьста латташ хила деза. Цхьаболча наха бераш а лорадац, цӀилеторгаш, цӀи яргйола хӀамаш лелаяйта йиш яц берашка а.

Карарча хана цӀераш йоаеча нахá Ӏаьдало дикка новкъостал ду. Лакхе ма аллара, эшаш йола техника лоаттаю. Алапи кӀезига долаш ханаш а хиннай, 16 бӀаь тумал тӀех ца доалаш. ТӀехьарча массехк шера тоаденнад алапе гӀулакх а, хӀанз из 28 бӀаь туманга кхаьчад. Кхы дукхагӀа хилча а дика ма дарий, хӀаьта а из доагӀаш а «алхьамдуллилахӀ!» яхаш ба цӀераш йоаераш. Цхьацца нийсхо е езаш моттигаш-м нийслу цу юкъе, масала, 30 шера болх баьчари 2 шера болх баьчари алапи цхьатарра хилар, сел массарна дезаргдолаш хӀама а дац. Шера е шин шера цкъа тӀабувхабу гӀирс лу, шера ханашка жьежжа хул из. ТӀема даькъа юкъеболхаш болча хана, цхьацца вахара аьттув баьлар цига къахьегача наьха. Вай республике ЧП дӀакхайкаяьча хана болх баьраш, КТО дакъа лаьцараш; тӀема юкъе хиннарашта нийса лаьрхӀар.

Царна боахама сертификаташ, цхьацца коммунальни гӀулакхашца ювзаенна аттонаш еннай. Хала болх ма бий из, боагабаьраш а лозабаьраш а нийслуш. ХӀаьта а цхьа барт болаш, вӀаший новкъостал деш, хьабоагӀа цига болх беш бола гӀалгӀай къонахий. Масала, ший гӀулакх дика кхоачашдеш ва Адалбикаца цхьан сменах болх бу караула начальник Цисканаькъан Гилани, балхах дика кхеташ ва диспетчер Хьулахой Хазбулат, отделене командир Моашхой Адам, водителаш Геласханаькъан Мухьмад, Оздой Назир. Цу пожарни даькъа тӀавилла а ерригача Наьсарен гарнизона хьаким а ва воккхагӀвола лейтенант Хамченаькъан Руслана Ислам. Адалбика яхачох, бакъахьара, болхлоех дог лазаш, царна эшачунга хьожаш ва из.

Адалбик дика лоархӀаву ший балхах, цул совгӀа, Даьлацара оагӀув а лерттӀа лелабеш, бусалба сага паразаш кхоачашдеш, хьавоагӀа из. Ламаз-марха хиларал совгӀа, шозза (2002, 2006 шш) ХьажцӀа ваха хиннав из. Эггара хьалха шийна тӀера а, тӀаккха ший нанна тӀера а даьд цо хьажол. Ӏумрат даьд цо даьна, вешийна, наьна-вешийна тӀера. Цхьаькха цхьа хӀама а карагӀдаьннад цунна, дезал дика кхебе, царна нийсача хӀаманца кхетам бала вӀаштӀехьадаьннад фусам-даь.

Цу новкъа цун дикагӀйола новкъост хинна лаьттай, хӀанз а латт ГӀаьзе-Коарча Беканаькъан Шамсудина Марем. Буро тӀа хьехархой училище яьккха, Марем юртарча ишколе болх беш йола 33-гӀа шу да. Наьха а ший а бераш, дика нах хургболаш, кхеду цо. Карарча хана цо къахьег Сурхо тӀарча ийс шера дешача ишколе. Цун ший дезал мишта кхийнаб хьежача а ховргда, из фу нана я, мишта хьехархо я. Марем а ХьажацӀа хиннай. Адалбикеи Маремеи кхо кӀаьнки ши йиӀиги кхедаьд. Цкъаь-цкъа шоай дезал бахьане цӀийбала безаш хиннабац да а нана а. ЙоккхагӀйола Хади Наьсарера колледж яьккхачул тӀехьагӀа, ингалсий мотт а хьехаш, наьнаца ишколе къахьегаш я. Заретас Ярославлера медучилище яьккхай, из Наьсарерча лорий сиха гӀо деча станце болх беш я. Дезале кхоалагӀвар Мухьмад ва, цо Сурхо тӀара кадетий корпус яьккхай, цул тӀехьагӀа Ярославлерча институте программиста дешар дийшад, карарча хана эскарера цӀавена, Хабаровске прапорщик волаш, контрактах болх беш ва. Цхьан юкъа Брянске хьачувена, цига тӀема гӀулакх дӀахьош а аспирантуре деша вагӀаш а ва из хӀанз. Ахьмадхана, 9 класс яьккхачул тӀехьагӀа, Наьсар-Кертерча политехнически колледже гӀишлонхочун говзал караерзаяьй, карарча хана, эскаре амал даь а ваьнна, Хабаровске контрактах тӀема гӀулакх кхоачашдеш ва, из а прапорщика дарж долаш ва. Дезале эггара зӀамагӀвола Рашид ГКК яьккха ва, цул тӀехьагӀа Хабаровскерча лорий университете деша эттав, хирург хила безам болаш ва из. Цунца цу университете деша ягӀа веший Ахьмадхана сесаг а.

Вай мохк безача, цох доаккхал деча, из лоархӀаш болча даь-наьна мара хила йиш яц иштта беркате дезал. Из шедар Адалбикагара, Маремагара хьадоагӀаш да аьнна, хет сона. Ишттача дезало хьабахьача наькъах цунна доккха беркат даргда мотталу сона. Цу тайпарча дезалий хьинарца, къахьегамца чӀоагӀлуш а тоалуш а ба вай мохк.

Дезала нана — Беканаькъан Шамсудина Марем

Прапорщик Исмейланаькъан Ахьмадхан

Хабаровскерча лорий университета студент Исмейланаькъан Рашид  

Прапорщик Исмейланаькъан Мухьмад