Бакъдолчох тарадар
Мичахьара хьадоагӀа гӀалгӀа яха дош?
Дукха ха яц гӀалгӀай йоазув кхелла. Укх шера 100 шу дизад цун. Ӏилманхоша эггара хьалха гӀалгӀай дешаш шоай дошлоргашта юкъедихьад XVӀӀӀ бӀаьшере чакхдоалаш. Царех хиннав П. Паллас. ДӀахо вай метта тӀа къахьийгад шерра бовзаш болча И. Гольденштедта, А. Старчевске, П. Услара. Бакъда бокъонца гӀалгӀай каьхата мотт хьахила болабеннаб революци яьнначул тӀехьагӀа. Из хӀанз а бизза этта баланза хилара тешал деш, цхьан хана-юкъа дицденна лаьтта дешаш гучадувл вайна. Царех нонагӀдараш хьа мишта хиннад Ӏилманхоша тахан а цӀенхаштта техкадац.
Вай къаман цӀи хинна дӀадахад гӀалгӀа яха дош. Вайнах Даькъасте бах, Кукале хана денз. «Царех лаьца эггара хьалхара хоамаш корадаьд, корадоагӀа тхьовра хьалхарча антични эрмалойи, гуржийи, эрсийи источникаш тӀара, - аьннад филологически Ӏилмай доктора Куркъанаькъан А., – исторически документаш тӀара укх тайпара цӀераш корайоагӀа гӀалгӀаех йоахаш: галгаи//гелагаи, кисты//кусты, дзурдзуки, гаргары//гергары, глигви, глигви-кисти, ангуштинцы//ингушевцы».
Мичахьара хьадаьнна, малагӀа маӀан, фу овла болаш дош да из гӀалгӀа яхар? А. Тутаевс гӀала (башня) яхача деша овлан тӀара хьадоагӀаш да из аьннад. Цхьадолча даькъе цунна мукӀарал деш ва Дахкилганаькъан Ш.
Бакъда царна хетар нийса долий-те, аьле, шеко йосс. ЦӀихезача эрсий Ӏилманхоша Семёнов Л., Крупнов Е. яхачох, вайнаьха гӀалаш вай зама отталехь VӀӀ-V бӀаьшере хьалха яьй, УмаровгӀар С. яхачох – ХӀ-ХӀӀ бӀаьшерашка. ТӀаккха уж гӀалаш хьалйилцца, шоай меттала цӀи йоацаш даьхад-те вай къам? Тамаш я-кх даьхадале. Вай ширача даьша шоаех йоаккхаш хинна цӀи тилла хила мегаций эггара хьалха тӀох яьча фусамех? Дика да, эггара хьалха гӀала яха дош хиннад, тӀаккха цох хьахиннад гӀалгӀа яха дош. Иштта дале, гӀала яха дош а цхьантайпара хьахинна хила ма дезий, мичара хьадаьнна дош да из? Укхаза уйла яйташ цхьа моттиг кораяьй сона укх тӀехьарча хана, цу тӀа соц уйла, цох хьахиннад аьнна хет гӀала яха дош, цул тӀехьагӀа гӀалах хьахиннад гӀалгӀа. МалагӀча дешах хьахиннад гӀала яха дош? Сона хеташ, из хьахиннад гӀал яхача дешах. БӀарахой Нинас, Коазой Нурдина, Хайренаькъан БайӀаьлас оттадаьча «ГӀалгӀай-эрсий терминий дошлорга тӀа» да гӀал яха дош, цун маӀан да эрсий меттала аьлча щит. Цунгара хьадоагӀа аьнна хет сона гӀала яха дош, хӀана аьлча гӀал а гӀаьрахоех е кхыча тӀема юкъе нах лорабеш бола гӀирс хиннаб, гӀала а гӀалгӀай лорабеш лаьтта чӀоагӀале я. Цхьан овлан тӀара дешаш да аьнна хеталу гӀал, гӀала яхараш. Вешта аьлча, гӀал яхачох хьахиннад гӀала, гӀала яхачох хьахиннад гӀалгӀа яха дош.
Цхьан хана, аз яздаьдар, кӀеззига кхыча тайпара; гӀалгӀа, гӀала, ГӀалан-чож, ГӀалайнаькъан яха дешаш вӀаший тара да, гаргара хила а тарлу, аьнна. Кердача уйлаша хӀанз кхыдар, бакъдолчох тарадар гучадоах: гӀал а гӀала а чӀоагӀаленаш я, цигара хьаяьннай вай къаман цӀи а. Цох шеко хила езац аьнна хет сона цхьанне а.
