Эггара хьалха са ала безам ба, из вай каьхата мотт хьакхеллача, драматурге юхьиг дIайолаяьча Малсаганаькъан Зоврбика тешаме новкъост хиннав, аьнна. 1923-ча шера (укх шера 100 шу дизад из моттиг вай къаман вахаре нийсъенна) «Сердало» газет хьа а даь арадоаккхаш, цун керттерча редактора Кураза Зоврбика оагIув хьаллаьцар а цун дикагIвола гIонча хиннар а Тембот ва. Газет хьакхеллар Зоврбик хиннавале а, бакъда редакце хьачу мел доагIача наьна меттала йоазонга хьожаш хиннар, кхыметтел Кураза Зоврбика йоазош гIалгIай меттала доахаш хиннар, уж тоадеш хиннар цун гIонча ва. Цу хьакъехьа дувцаш хезад сона газета 4-ча номергара денз, ший йоазошта кепа а етташ, уж шаккха саг дика вовзаш, царца гIулакх доагIаш хиннача Озанаькъан Салмана. Вешта аьлча, латински алапий кIийлен тIа вай алфавит оттадаь, хьалхара йоазув арадаьлча, из деша ховш дукха нах хиннабац. Наха юкъе дешар дIадоаржадеш, газетага гIолла вахаре хула хувцамаш, культуран а литературан а дегIаахар наха юкъе дIадовзийта гIерташ къахьийгарех ва вай мехкахо.Цун дакъа доаллаш хиннад гIалгIай хьалхара ишколаш хьаелларах, дешанза хилар дIадоаккхаш йола фусамаш-деша моттигаш хьаелларах, эггара хьалхара гIалгIай техникум (хьехархой) хьаелларах, проза дегIакхувларах, вай къаман поэзен кIийле кийчъярах а из духхьашха хьакхолларах а. Из деррига Тембота карагIдийннача дикача гIулакхех иттлагIдола дакъа а дац.

Дувц вай, малагIа лоархIаме моттиг дIалоацаш хиннай цо гезета редакце. Цу хьакъехьа цо язъяь хиннай къаманна цIаккха йицлургйоаца, йовргйоаца «Сердало» яха байт. Мел дукха дувцарах, цун мугIарашта шоашта санна, цу сага даь дика хьагойта могаргдац вайна. Цудухьа дагалоацаргда вай цунна юкъера цхьадола дешаш. Ше къаман хьалхарча газетах дувцаш, Зоврбика а шийна а хьалхашка лаьтта декхараш лоаццача шин мугIарца белгалдаьхад цо:

«...Зоврбика тIехк я хьо,

Тембота дулх да хьо...»

Из фу яхилга да кхетаде хала дац, аьнна, хет сона. Цу газета гIов кхеллар Зоврбик ва, бакъда цу тIа дулх – йоазош IотIадийхкар Тембот ва. Цу тайпара чулоацам, керттера уйла йолаш дешаш да уж. Таханара газет латински йоазонца ара ца дувле а (из алфавит 15 шера мара леладаьдац гIалгIаша), бакъда лакхе хьоахаваьча шин сага хьийгача къин лоархIам хIанз а бовнза ба. Цар хьакхеллача тайпара цIи лелаеш, бIаьра даьннад «Сердало». Денгара ди мел доал тоалуш, наха ше дезадалийта гIерташ, хьадоагIа из. Аз-м къонлуш, хозлуш да а аргдар цох, таханара цун куц-кеп теркалдича. 1938-ча шера вай йоазув эрсий метта кIийлен тIа доаккхаш, ДордагIа Тембот дийна хиннав, кхы а цхьа шу даьлча мара къаьставац из шийна дукха дезаш хиннача къаманцара. Цудухьа ала йиш я; мотт кердача йоазонга балар а цо дакъа ца лоацаш хиннадац, аьнна. Цхьаццаболча наха кердача алфавитах фухха дувце а, цох боккха пайда а баьннаб дерригача вай къаманна; хIана аьлча эрсийи гIалгIайи ши мотт цхьана Iомабеш хилча, дешар аттагIа, сихагIа карадерзалу, царга гIолла моллагIа Iилмаш кIоаргагIа довз.

Кхы малагIа йоккха моттиг дIалаьцай цу сага ший мехка вахаре? Вайна массанена ховш ма хиллара, 1924 шера Буро тIа хьайийлла хиннай гIалгIай хьехархой техникум. Эггара хьалхара балха говзал Iомаю юкъера дешар деша моттиг хиннай из вай къаман. Кхыча дешашца аьлча, ишкол яьккхача дIахо деша баха кхы из мара моттиг хиннаяц вай кагийча наьхеи мехкарийи. Цудухьа вай хьаькъал долаш мел бола кагирхой цига дIаувтташ хиннаб. ХIаьта царна гIалгIай мотти литературеи хьеха вахав ДордагIа Тембот. ДIауйла йича тамаш йилла хIама да из, къаман дикагIа мел бола йоазанхой цо мотт хьехаш, литератураца хьакхаштабоахаш хьалкхийна хиннаб. Цу хьехархой училище дешаш хиннав Озанаькъан Салман, МутаIаланаькъан Хьажбикар, Базорканаькъан Идрис, Заьзганаькъан Бахьаудин, Осменаькъан Хьамзат. Уж Темботах хьадаьнна беркат хиннадале, царех шоаех хьадаьнна беркат таханарча вай деношка хьакхаьча ца Iеш, гIалгIай дунен чу мел болча хана дахаш, наха пайда эцаш хургда. Цар хьакхелла йоазош цIаккха лергдац, вай наьна мотт дийна мел болча хана. Даим яхаргья Озанаькъан Салмана язъяь «Урдуви Тамареи» яха поэма, МутаIаланаькъан Хьажбикара язъяь «Дахчан кад» яха байт, Базорканаькъан Идриса язъяь «Боадонгара» яха роман, Заьзганаькъан Бахьаудина «Турпала вахарцара» ийс ди яха повесть, Осменаькъан Хьамзата «Лийг», «Даьймохк дагаухар сона» яха стихотворенеш, ерригаш йийца варгвац. Царех хIаранех, кIеззига даьлла а, Тембота дакъа доалл, аьнна, хет сона, хIана аьлча, ялата ги дIадувш санна, меттацара а литературацара а безам цар дегашка сомабаьккхар хьехархо хиннав. Из дика гу вайна Озанаькъан Салмана язъяьча «Беканаькъан Темботага» яхача стихотворенега гIолла:

«Зоврбика сийг сегача,

Цунах йоккха сердал яьр,

ХIара гIалгIачун дега чу

Из сердал чукхачийтар

Вар из Тембот – хьехархо,

ГIалгIай хьамсара дезалхо.

Зоврбика тIехк кхеллача,

Цу тIехка тIа дулх диллар,

Сердалонга никъ биллача,

Из никъ наха белгалбаьр

Вар из Тембот – хьехархо,

Халкъа веза дезалхо.

Зоврбика лард еллача,

Цу ларда тIа цIа хьалдаьр,

Керда йоазув цо кхеллача,

Из, наха хьехаш, доаржадаьр

Тембот – хьехархо,

Сий деш лоархIа дезалхо.

БIаьшерашка къайла яьлла

Меттаза хозне хьайийллар,

Эггара хьалха вай меттала

Стихаш язъе йолаяьр

Вар из Тембот – хьехархо,

КъаьнагIа вола йоазанхо».

Цо ше а дикка дакъа юкъедихьад къаман литература кхоллача а дегIадоаладеча а гIулакха. Тайп-тайпарча жанрех дола йоазош арадаьннад цун кулга кIалхара. Эггара хьалха белгалдоаккхаргда вай, гIалгIай поэзи хьакхелла саг санна Тембот лоархIаш хилар. Хьалхара стихотворени язъяьр-м, критика Малсаганаькъан Абос яхачох, Овшанаькъан Махьмад хиннав. Бакъда кепи чулоацами цхьатарра дика долаш, хила деза исбахьален йоазув. ХIаьта цун байт, стихотворени кхоллара бокъонашка диллача, цхьацца кхоачамбоацараш долаш хиннай. Ший хила еззача тайпара кеп йолаш, технически оагIорахьара гIалат доацаш йола поэзи массарел хьалха кхеллар Беканаькъан Тембот хиннав, цудухьа лоархI цох гIалгIай хьалхара поэт (оазархо). Гаьнара денз, ишколашка дешача бераша Iомаеш хьайоагIа цун байташ. Со ишколе ваха 58 шу да, цу хана а литературанна лаьрхIача дешаргаш тIа йолаш, Iомаеш яр Тембота «Лене болхлой боабар», «Ши зама», «Сердало» яха байташ. Поэт ше фу уйла, нигат долаш хиннав атта гучадоал, уж йоазош Iодийшача. Паччахьа заман чухьа ваьвале а, да хьал дола, Йоккхача Ачалкхе, Буро тIа тикаш йолаш ваьхавале а, хIаьта а кхувш воагIа воI дукхагIа къеча нахагахьа озабезам беш хиннав. Из дика гойташ я лакхе аз белгалъяьккха хьалхара ши стихотворени. Мискача наьха бокъо яьлча, цар вахар аттача даьлча дика хеташ; язъяьй цо уж. Паччахьа замах яздеш, лоаттам харцахьа бар хьа аьннад Тембота:

«...Лоаттам харцахьа бар хьа,

Яха хьалхара зама,

Iоткъам боккха бар хьа,

Яха къиза зама...»

Цу тайпара, мискача наьха, къа а хьегаш, паргIата ца боалача болхлоех дог лазаш, цар оагIув хьаллоацаш язъяьй «Лене болхлой боабар» яха байт а. Лена яхача хи тIа дошув доаккхаш боахка болхлой топаш теха боабарах я из. Терещенко яхача жандарма уж боабайтаб, лоткъам ийца прокурора тIабаха гIерташ хиларах. Цу дийнахьа кхо бIаь гаргга саг вийна хиннав. Човнаш яьраш ши бIаь ах бIаь хиннав. Духхьал царех дог леза ца Iеш, ахархойи болхлойи керда Iаьдал доаккхаш а чIоагIдеш а дакъа лаьца хиннад ДордагIа Тембота, герз бе а доаллаш. Долакха-Юрта инарала Деникин Антона бIуна духьаллаьттарий мугIарашка хиннав из. Малсаганаькъан Абос-м цох «Революцен поэт» аьнна цIи тиллай, цун вахарах а кхолламах а лаьца очерк язъеш.

Духхьал поэзеца къахьийга Iийнавац хьалхара байтанча. Дукха деце а, хоза кхелла проза а публицистика а я цун. Царех цхьадола йоазош карарча хана ишколай программашта чудоагIаш да. Масала, ворхIлагIча классе Iомаду «Ший хьакъ шийга дахар» яха дувцар. Из дешача хана, кхетаде хала дац, мел низ болаш, дег чу дужаш, наьха оамалаш хувцаш да бакъдола йоазанхочун дош. Тахан а вай вахаре нийслу хIамаш да, цу гаьнарча хана йоазанхочо хьоахадаьраш. Къайле йолаш дац, вай заман чухьа базар еча наха юкъе кулг цIена доацаш, хьарама базар ераш дукха хилар. Цхьаволча базархочо даьх-наьнах къаьра дувнаш дуъ, ший хIама маьхалдаккхар духьа. Иштта саг ва йоазанхочун турпал а. Туркий мехкара хьа а вена, шура йохкаш лийннав турке, нийсса ах хий детташ. Дукха ахча Iоадаь хннад цо, амма хьарамча хIамах беркат хинна моттиг яц. Цо хих мел даьккха ахча маймало фордала кхосс цун, шурех мел даьккхар шийга дус. Боккха хьехам ба цу дувцаро вай кхувш йоагIача тIехьенна лур. ХIанзчул тIехьагIа баха а къахьега а дезаш болча наха хьалхадоаккх цо, Далла а наха а беза никъ малагIа ба. Дукха дезаш тIаэц дешархоша ийслагIча классе Iомадеш дола «Ачамаза боарз. ( Лоаман хана воI)» яха дувцар. Из, хетаргахьа, ший исторически кIийле йолаш дола легенда да. Из дувцаш хеза хургда Тембота, хIаьта цо, тоа а деш, дIаяздаьд из. Цу дувцара бокъонца бола мах бе ловш вале; вай даьй денал, къонахчал, яхь, майрал довза безам бале; дувцар Iодеша деза. ТIаккха мара биззача боараме цун лоархIам мел боккха ба ховргдац.

Таржам деш а къахьийгад йоазанхочо. Масала, аз дийшад цо «Интернационал» яха илли гIалгIай меттала даьккха а хиннад, парте ГIалгIай обкома пленарни кхетача йолча цо из таржам дийша а хиннад, яхаш дола йоазув. Цига вай мехка хьалхарча паччахьа Заьзганаькъан Идриса хоастабаь хиннаб, йоах, цо баь болх. Иштта цо наьна меттала даьхад Ги де Мопассана «Йоккха саг Соват», «Тишденна синош» яха а кхыдола а дувцараш. Цул совгIа, профессора Дахкилганаькъан ИбрахIима яздаьчох, «...дукха низ дIабеннаб Беканаькъанчо гIалгIай мотт тахкара. Из керте лаьттав «Терминологически комиссена», цо хьакхелла хиннад тахан а тIехьа вай пайда эцаш дола дукха юкъара-политически, грамматически дешаш. Кхоачам ба цо кхелла «Грамматически терминаш» (1931 ш.) дагадехача. Иштта из хиннав, хьалхара дешара программаш увттаеча, кертера моттиг дIалоацаш. Ший хинна студенташ Озанаькъан С., Оздой И. юкъеозаш, цо оттадаь хиннад «ГIалгIай метта грамматиках» дола дешара книжка. БIарчча хьаийцача (цхьацца хувцамаш а даь) из леладеш да тахан а...»

90-гIа шераш чакхдоалаш, дар мотташ ва-кх со из. «Заманхо» яхача театра зале гулбелар йоазанхой, цу хана йоазанхой Союза керте латтар Чахкенаькъан СаIид. Шоай вахарца дувзаденна эггара лоархIамегIа дола дешаш дийца баьлча, цхьанне хьоахадир, къаман литературни преми хьае езар яха дош. Массадолча къаман йолаш я уж, эрсий къаман итташ а я. Моттигерча паччахьалкхенга дехар де лаьрхIар; цу тайпара преми хьакхолла, аьнна. ЦIи мишта тулларгья яха хаттар эттар йоазанхошта хьалхашка. ХIаране ше-шийна хетар аьлар. ХIаьта аз, массанега ла а дийгIа, аьлар:

- Вай хьалхарча поэта, Беканаькъан ДордагIа Тембота цIерагIа из хилча бакъахьа хетар сона.

СаIида хьаллаьцар са дош, цунна тIеххьа раьза хилар кхыбараш а. Из дехар ше паччахьалкхенга хьалчулургда аьлар йоазанхой тхьамадас. Цох фу хилар сона хац. ЦаI бакъда, таханалцца йоацаш я из преми. Из дош юха а вай паччахьалкхенна хьалхашка оттадича бакъахьа хетар сона, Беканаькъан Тембота 150 шу дузача укх деношка.