Дуккхабараш баха а бахар царех, хӀанз а цига бахаш а ба. Царех я вайна массарна езаш хинна иллиалархо Ахценаькъан Хадижат, Нохч-ГӀалгӀай республикан заслуженни артист Ӏарчакханаькъан Берснакъ, из Нугзаранаькъан Тамерлана кулгал деш хиннача говрабаьрешта юкъе а волаш, цирке говраш хехкаш вар. Ховш ма хиллара, Хадижат Бельге яха 40 шу хила мег, Берснакъ Америке Ӏеш ва, хьалха санна говрашцара бувзам хоада ца беш. Царех шиннех а тайп-тайпарча ханашка яздаьд аз бе-беча газеташ тӀа. Цудухьа тахан са шоана вовзийта безам ба цхьаькха саг, из республиканна чӀоагӀа эшаш вар хьалха а хӀанз а. Театра режиссёр хинна Беканаькъан Мустафа ва аз вувцар.

Цхьаболча 90-ча шерашка Шолжа-ГӀалий тӀа баьхача наха кӀезига-дукха вовзаш хила тарлу из, бакъда дукхагӀболча гӀалгӀашта цо фу леладаьд, фу карагӀдаьннад хац.

Беканаькъан Шовхала Жабраила воӀ Мустафа ваь хиннав 1952-ча шера Казахстана Щучинск яхача гӀалий тӀа. Вай Сибрера цӀадаьхкачул тӀехьагӀа, цар дезал баьхаб Шолжа-ГӀалан Старопромысловски районе. Цига вахав школе деша а. Во ца дешаш хинначох тара ва кӀаьнк, дӀахо из деша вода Ленинградерча театральни искусствони кинемотографеи институте. Режиссёралла дешаш хиннав из цига. Дийша ваьнна цӀавеча, цо болх бу гӀалгӀай къаьстта театр хьаде гӀерташ. Цу ханналца, гӀалгӀай а нохчий а театраш цхьана дар, бакъда тайп-тайпара труппаш яр. Общежитерча вахарах тара дар къаман театра вахар, цудухьа цун а цун актёрий а хьашташ кхоачашдеш, къаьстта театр хьаду цо. Цу шерашка вайзар сона а Беканаькъан Мустафа. Цхьан дийнахьа саг кхетийтар цо сох, театре кхайк хьога аьнна. ДӀавахача, ше хьа а вовзийта, цхьацца дахар-денар а дийца, аьлар цо:

— Тхо хӀанз Боканаькъан Ахьмада «Беке къонгаш» яхача романах пьеса оттае гӀерташ да, хьогара цхьа новкъостал дезар тхона.

— Сона дулур-м дергда, — аьлар аз.

— Ӏа фу де деза аьлча, инсценировка Ӏо а йийша, цу спектаклага товргдолча тайпара илле дешаш язде деза Ӏа...

— Сона могаргдац хьа дехар кхоачашде, цу тайпара болх цӀаккха баь вац со, — сай хур даь юхагӀарта веннавар со. Бакъда хӀама хиланзар сачох. Ше яхачун тӀара валанзар режиссёр.

— Чу а йихье, йийша а йийше, хьайна илли язлой хьажал. ТӀаккха хьадахьаргда Ӏа, цхьана тохкаргда вай хьона карахдаьннар, — хьаделар сога дикка сомал дола йоазув.

— ДӀа-м хьоргья аз пьеса, бакъда хьона хеттача тайпара илли кхолла сона могаргдац, — аьлар аз цунцара къасташ.

Чу а ваха, цу дийнахьа сарралца сайна дика са а леӀа, еша хайра со инсценировка.

Бокъонца из йийша ваьлча, керта чу хьувза яьлар хӀанззалца ца хинна уйалаш. Кезаг-кӀезига язъеш уж дӀаязъе волавелар со. Юххера, хьахилар царех укх тайпара йоазув:

«Йиша йоацаш висачоа,

Йиша хинна оттар.

Воша воацаш висачоа

Воша хила гӀортар,

Наьнага сатессар

Массе а хана,

ГӀозвоахар хьо деций,

Лаьтта тха нана.

Ер дуне готтадаь

Сагото хьовзарах,

Адамий къел-моцал

Борз санна цӀовзарах,

Вайна кӀорда ма дергдац

Укх лаьтта даха,

Вайна кӀорда ма дергдац

Ер лаьтта аха...»

Иштта дӀоахал а долаш, кхы а кхо куплет яр иллеца. Цкъарчоа дӀа ца хьокха лаьрхӀар аз, хӀана аьлча эсала байт хетар сона, из мо йолча романага язъяьчох. Бакъда дӀа ца хьекхача Мустафа соцаргвоацандаь, пьеса а байт а ийца хьалвахар со театре.

— Язйирий Ӏа? — хаьттар режиссёра.

— Язйир, бакъда со раьза-м вац цунна, — аьлар аз.

Согара байт дӀа а ийца, дикка ха яьккхар цо, цох хӀама ца оалаш, из хьоаха ца еш.

«Беке къонгаш» яхача романах оттаяьча спектакла цӀи яр «ЦӀий кхайк» яхаш.

Духхьашха из хьахьокхача дийнахьа вахар со спектаклага хьажа. Дукхаза вай театрашка хиннав со, бакъда уж миссел вӀашагӀкхийтта нахи цига хиннараш миссел зизаши дайнадацар сона, цхьанна а вай мехкарча зале. Спектакль дӀайолаелар. Пордув еллаенначул тӀехьагӀа, спектакла юкъе дакъа лоацаш бола актёраш, гаьннара илли а доахаш, сцена тӀа баьлар, кхувхкаш Ӏаьржа ферташ а йолаш. Илли хьалхаоалаш хиннар вар Зангенаькъан Руслан, цунна тӀехьа оалаш хиннараш: Новрбенаькъан Руслан, Беканаькъан ИбрахӀим, Цисканаькъан Мухьмад, Дзовранаькъан Батыр, кхыбараш.

Сай лергех тешацар со, сай бӀаргех тешацар, цу байтах иштта илли хиннад аьлча. Ерригача спектакла юкъегӀолла чакхдоалаш дар из, кхыметтел эггара тӀехьарча суртаца а тӀехьа. Актёрашта раьза вар со чӀоагӀа, хӀаьта а режиссёрá шозза дукхагӀа вар со раьза, хӀана аьлча цунна къаьстта дика бӀаргадайна хиннадар из мичахьа дека деза, цун мукъам мишта хила беза, из хоро дӀаала дезилга.

Спектакль чакхъяьннача шоллагӀча е кхоалагӀча дийнахьа «Космос» яхача театра юхегӀолла хьалвоагӀар со. ДухьалвоагӀар пьеса автор а романа автор а. Вела а венна юхасецар Боканаькъан Ахьмад:

— Сали, дика яздаьдар Ӏа из илли, — аьлар цо.- Товш дар спектаклага. Цун керттера уйла нийса яйна хиннай хьона.

Сона, бакъдар аьлча, цул боккхагӀа кхаъ хила йиш яцар. Из дар аз эггара хьалха яздаь, театральни спектакланна юкъе дийка са илли. Цул тӀехьагӀа из илли дӀааьннадар Новрбенаькъан Руслана, Турецке хоро, дийкадар бе-беча концертни программашка. ХӀаьта Заьзганаькъан Мурад президенталла харжа оттаваьча хана, телевизор чу из могавеш, вовзийташ дола къамаьл цу иллегара д1адолалора.

Цул тӀехьагӀа каст-каста гӀалий тӀа вӀашагӀдетталора тхо.

— Театре хьачувеллахь, сона везаш ва хьо, — аьлар цо цхьан дийнахьа. Дукха ца говш, дӀачувахар со.

— ХӀанз хьона тӀабилла цхьаькха цхьа болх ба са, — аьлар Джабраила Мустафас.- Пьесан таржам де деза Ӏа, гӀалгӀай меттала йоаккхаш. Теофил Готье «Капитан Фракасс» яхача романа кӀийлен тӀа язъяьй ер. Инсенировка яьр ва са хьаьша вола Голяков Яков. Ашарий пьеса я ер, укхунна юкъе дукха иллеш да. Цудухьа поэта дикагӀа дергдолаш санна хет сона цунна таржам. Пьесанна лаьрхӀа ашараш язъяьр ва Журбин Александр.

Хьалха мо юхагӀертар со:

— ЦӀаккха драматургена таржам даь вац со. Могаргдац сона, — аьлар аз. Амма са новкъост соцаргволаш вацар, из таржам аз ца дича. Цу пьесанна таржам даь ваьлча, хоам бир аз Мустафайга. Ди белгал а даь, актёрашта хьалха пьеса ешаргйолаш дӀавийхар со. Берригаш вӀашагӀкхийтача, еша дош делар, хӀаьта а дукха ешийтанзар. Массехк оагӀув йийшача, соцавир. Цу пьеса тӀехьа кхаж тессар, эцаргья из театро е эцаргьяц, аьнна. Пьеса эца соцадир. Министерстве хьалчуелар из. Тахан мо дагадоагӀа сона, цу кӀалха ЦӀолой Фатима яьгӀа. Из цу хана культуран министра заместитель яр Нохч-ГӀалгӀай республике. Пьеса ийцар министерствоc. Бакъда хьалхара спектакль яр, Мустафай саготдеш.

Парте обкоме а культуран министерстве а критика яьяр цу «ЦӀий кхайк» яхача пьесанна, дин Ӏадаташ дукха дар цун юкъе, аьнна. ДукхагӀча даькъе из дувзаденна дар, саг дӀаволлаш йола моттиг ловзаеча хана, сцена тӀа зикар аларца. Мустафа, бакъдар аьлча цу гӀулакха раьза вацар, къаман Ӏаьдал долчча беса хьахьекхадар цо, венна саг гӀалгӀаша дӀаволлар гойташ. Режиссёра ше бакъволга ховра, цудухьа спектакла гонахьа дувцача хабарашта из сагота а вацар. Спектакль геттара дика наха тӀаэцаро хьагойтадар, Мустафа нийсача новкъа волга.

«Капитан Фракасс» оттае дага вар рёжиссёр. Из таржам де цо сайга хӀана аьннад кхетадир аз, цу тӀа болх бе дӀаволавелча. Цунна юкъе яр 35 гаргга байт, уж, духхьал байташ санна йийка ца Ӏеш, иллеш санна дӀаала езаш яр. Проза язъеча сага булургбацар из болх. Капитана Фракасса хьоашал тосс дӀа-хьа лелача театра актёрашца, цунна безалу уж. Царца Параже ваха а кийча ва. Изабелла езалу капитана. Бакъда йоӀа оал:

«Кийча яр, бер санна елаш, яха,

Шаккха бӀарг байча мо хьоца лела.

Из цӀаккха хургдац. Ӏовдалча наха

Цох бахьан дергда, вай наькъах бела».

Дукха а тайп-тайпара турпалаш ба пьесан юкъе: субретка, Дуэнья, Тиран, Скапен, Леандр, Герцог де Валломбрез, Жакмен Лампурд, Маркиз, Кавалер де Видаленк, Чикита, Агостен, Принц, Мерендоль, Дворецкий. ХӀаравар дукха хӀама бӀаргадайна, нах байза, халонаш лайна ва. Пьеса ешаш дика кхетаду, миштад актёрий вахар, малагӀа чоалхане моттигаш нийслу цар вахаре. Из кепа теха хиннай № 4 йолча 2008-ча шера арадаьннача «Литературни ГӀалгӀайче» яхача журнала оагӀонаш тӀа. Керттера редактор вар цу хана Малсаганаькъан Або. Шин даькъахи итт суртахи латтача пьесо наха гуш йоаца актерий вахара оагӀонаш йовзийт, къаьстта дика гу из укх илле мугӀарашца:

«Вахар чехка дода, хьайра санна кхесташ,

Шира ворда, цӀувзаш, новкъа арайоал.

Театр да адам, кизго санна хьесташ,

Цу чу хьежар ший юхь яйзе юхавоал».

ГӀалгӀай театр хьа а даь, цунца болх бе волавеннача хана, цхьацца «гаьнаш» духьалтувсаш, болх хьа ца байташ, хьувз цун гӀулакх дӀа ца дахийта гӀерташ бола нах. Цудухьа 1992 шера Джабараила Мустафа ваха дӀавода Германе. Из дӀавахале, цкъа-шозза яхар мо, лоацца вӀашагӀкхетараш хилар тха театре а городе долхаш-доагӀаш а. Цунна совгӀата гӀалгӀай къонача поэтий юкъара книжка делар аз, цу тӀа эггара хьалха латтар аз язъяь байташ. Цигарча шахьарашка Гамбурге, Бремене, Штутгарте къахьегаш хул Мустафа. Цо хьаяьй ше вахача мехка а цул арахьа а массехк компани. ГӀо даьд, гӀалгӀай къаман сий даккха гӀерташ. Бакъда укх йоазон юкъе политиках дувца лацар сона, цудухьа цо ООНаца, Европарламентаца дувзаденна леладаьча гӀулакхех хьоахадергдац аз. Дезал а воӀ-йоӀ а да йоах Мустафай.

Ше миччахьа вахе а, гӀалгӀай къамах ше хьаваьннилга дицлуш вац аьнна хет сона вай мехкахо. Цу хьакъехьа цо дийцад ше интервью еннача Донченко Юлия яхача журналисткайга. Мишта вах хьо, аьнна, шийга деннача хаттара жоп луш, Мустафас аьннад: «ТӀехдика вах со. Театр дац са, тӀаккха бокъонца вола режиссёр ва-кх со (вел)! Оаха хьакхолл театральни а кинон а проекташ, объявлени яле, царна лаьрхӀа актёраш вӀашагӀтох. Уж актёраш хила беза Ӏомалуш а хӀама довзара тӀера а. Са театре болх бераш ба алхха немций актёраш.

Эмигранташца беча балхах пайда гуц сона. Со Германе вах, цудухьа цигарча вахарца, театраца дӀаӀема хила веза са. Нагахьа санна са театре эрсий актёраш хургбале, тӀаккха Германе сенна бу болх? Цу тайппара аьттув боалаш, болх дӀаоттабе ховргдар сона Россе а».

Юххера, сай йоазув чакхдоалаш, са ала безам ба, Джабраила Мустафа вайна массанена вовзаш а везаш а волча театра актёра а иллиалархочун а, Беканаькъан ИбрахӀима нанас ваь воша ва, аьнна. Мичча хана цкъа цӀа а вена, вай театра болх цо кердача лагӀа тӀа боаккхаргхиларах теша безам ба. Аьттув балба цун режиссёра новкъа, наха езалургйола спетаклаш кхолла.