ДӀауйла ел оашош, итт шера цхьан суртага хьежаш хилча, кӀордадергдеций? ЦӀа, ков, урам, хӀара дийнахьа гуш бола нах, юрта лелаш дӀакхухьа дӀаьха денош. Сагото хеталу, кхыметтел царех дувцача хана а. Цудухьа берашта сакъерадаме хургдар, эргадаьккхар, кердадар гойта деза, ахкан замалахьа цар цӀагӀа йоаккхача хана. Цу тайпарча моттигаша кертага а, дегага а, дерригача дегӀага а салоӀийт. Новкъа хургдацар аьнна хет сона, цар буа кхача а эргбаьккхача, уж цӀагӀа болча хана, царна дукхагӀа чам хургбар фуд а хайна. Масала, дукхагӀа долча бераша салоӀа ха ювзаю шашлыкаца, е, аргда вай, деттача дулха овца. Царна дезаш хилча, кхаь бетта цкъа-шозза из де дукха хала хургдац аьнна хет сона, е цох къий а лургвац. Тхо зӀамига долча хана, ахкан дӀайхача дийнахьа, делкъел тӀехьагӀа, хий дикка мелденнача хана, юкъерча кагийча наха Шолжа тӀа е Наьсар тӀа кхувлар. Сарахьа хи тӀа дугаргдолга хайча, бӀарчча дийнахьа цунца уйла йолаш дахар тхо. Цига берашца ловза а лувча а таро хулар. Цу хана Шолж а Наьсар а, хӀанз санна кӀезига ца доагӀаш, бердаш дизза доагӀар, цӀена а хулар.

Цхьаболча боккхагӀчар ахкан ханага хьежаш лоаттаду коа-картара балхаш, бешамаш дӀаер, бераш ишколера цӀахийцача дергдолаш. Цар кхета ца деш санна хет сона, дика дешача бера мел йоккха хало хул, дешара программо дӀадеххача тайпара, Ӏилмаш Ӏомадеш. Вай фухха дувце а, таханара дешара программа, берашта хьалхашка латта декхараш аттагӀчарех дац. Из бахьан долаш, аьхки бераш «дукъа дохка» мегаргдац, цул совгӀа, цар ханага хьежача дегӀа хало еш дола балхаш къаьстта а дайта мегаргдац царга. Нийслу ноаноша цӀагӀа тоадара балхаш деш, йиӀигашка новкъостал дайташ. Цу хана царга ийдайт маьнгеш, диванаш, ишкапаш, лакхача лоамешта тӀабувлийт, еза ведараш хьалъийяйт, кӀирашца а басарашца а болх байт. Юххера, ахка чакхдаьнна, ишколе хьадеча, бер хийхка говр е дукъабоаллабаь уст санна, сов чӀоагӀа кӀаьдденна когаш текхадеш лел. Нагахьа санна бераш унахцӀена, бӀарчча дешара шера могаш хилийта безам бале, цун дегӀ, аьхки лерттӀа салаӀийтарца, чӀоагӀде деза. Со ала валлац, бер ший мукъагӀа дита деза, ший безам бар хьа а деш леларгдолаш. Из а салаӀар дац. Хьалххе а уйла е еза цунна тоам хургбар малагӀа да яхача деша. Цхьаболча даьша-ноаноша бераш салаӀара лагерашка, ишколашка вӀашагӀъехкача ахкан майдашка ухийт. Бакъда цу балхо а деррига бераш чулоац ала йиш яц. Юхедисараш ноанахой болча, даь-нана йолча долх, амма дукхагӀдараш цӀагӀа дус.

Фу хет-те берашта шоашта, аьхки салаӀарах? Дешара шу, цу хьакъехьа язъяйтача «Мишта салоӀаргда аз аьхки?» яхача сочиненеца, чакхдаьккхар аз укх шера цхьайолча классашка. Мишта салаӀар дезаш хул вай юрташкара бераш – цох дувцаргда вай дӀахо. ЦӀагӀа дусача бераша фу ду дика дийцад ший сочинене тӀа Сурхо тӀарча ийс шера дешача ишколан 7-ча классе ваьгӀача Оалхазаранаькъан Ахьмада. Цо йоах: «Со дас 5 сахьат даьлча хьалгӀоттаву, Ӏуйран ламаз де. Сай ламаз дийя, Ӏовуж со. ТӀаккха хӀама даа вода. Нанас Ӏеш волча фусаме уборка е оал сога. Сай маьнги нийсбу аз, цул тӀехьагӀа лаьтта яда хӀамаш хьагулъю, нув хьокх. КӀаьнкашца футболах ловза ара вода со. Массахана вороташка оттаву со, цу моттиге дика латтандаь. Тхоай хӀама хулача нахаца лоам вода; шашлык диэ, цигарча хи чу лувч. ХьунагӀа бӀараш даха долх тхо».

ХӀанз вайна дайра, гӀалгӀай бераша ахкан хана доахаш дола денош мишта хул. Вешта, бӀараш даха-м ахка чакхдоалаш мара вӀаштӀехьадаргдац цар, цу хана а хул уж деррига кулгаш Ӏаьрждеш.

Лоамашка дахарах, гӀалашка, вӀовнашка, ширача юрташка, тайпан овла хьаболабеннача моттигашка хьажарах а, тоам хул берашта. Цунца цхьана къаман вахар, нийслуш хинна халонаш, культура, Ӏадаташ довз иштта еш йолча экскурсешка. Цхьа хӀама тӀатоха безам бар са укхаза. Лоаме цӀенъеш шоашта тӀехьа нах леларгбоацаш, шоаш Ӏийна моттиг цӀена лоаттае еза дешархоша. Цкъаза нийслуш да морожни йиа каьхата пела, конфеташ е мандаринаш чуяьхка килёнка тӀормиг Ӏокхоссаш, цу хӀамаех лоравала веза лоамашка ваха дешархо, къаьстта а лоравала веза цӀерах, Ӏалам а лораде деза цох.

Ахканца ювзаенна ший мел йола уйлаш хьаювца хьежай Муцолганаькъан Хади а. Иштта дувц цо: «ХӀара шера тхо, тхоай дезалца, лоамашка ух. ХӀанз а даха мег тхо. Цхьабакъда ахкан каникулаш хьатӀакхаьчача сай даь-нана йолча а наьн-нана йолча а яха лаьрхӀа я со. Са наьн-нана кхыча юрта ях, цудухьа цу юрта гобаккха а Ӏаламга хьажа а безам ба. Цар юрта хоза, доккха хий да, шучанца цига даха аьнна дагалаьца да тхо. Дика тхоашта даа хӀама кийчдаь, ювргӀа ийца, цу хи тӀа гӀоргда тхо. Бургац а хьаэца мег оаха. ХӀама диа диза даьлча, бургацах ловзаргда. СалеӀа даьлча, сарахьа цӀадоагӀаргда.

Аьхки иштта гувна босен тӀа гӀоргья, сай гаргарча йиӀигашца. Цигара мангала комараш гулъергья оаха. Цхьабакъда ахка дӀайха да, цудухьа каст-каста лувча ухаргда тхо йишийца. Ахка чакхдоалаш базар тӀа гӀоргда цӀагӀарчарца; ишколе долхаш хӀамаш эца, аьнна. Иштта цӀагӀа ягӀача хана, книжкаш деша лаьрхӀа я со, телефона чура дешаргда аз уж. Цу тайпара салаӀа мег аз аьхки».

Хадеяраш санна уйлаш йолаш я цунца цхьан классе ягӀа Центлиганаькъанн Ясмина, Овшанаькъан Хадижа, кхыбараш.

ЦӀагӀа йоаккхача хана, дицде мегаргдац дешар, ишкол, Ӏилмаш, исбахьален литература. Лакхе Хаде аьннача беса, сакъердама, хӀама довзара ший ханарча берашта яздаь книжкаш деша мегаргда. ГӀалгӀай исбахьален литературе а долаш да цу тайпара йоазош. Масала, из йиӀиг дешаш йолча 7-ча классе дагӀача берашта сакъерадаме хургда аьнна хет сона, Заьзгакъонгий Бахьаудина «Турпала вахарцара ийс ди», Дахкилганаькъан ИбрахӀима яздаь «Куке денал», «Берд», «Шутар»; Ведажанаькъан Ахьмада «Шолжа-Юртара ГӀапур», Чахкенаькъан СаӀида «Энвер», Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀида «Матрос», Шаденаькъан Султана «Ӏийсай денал», «Даде дувцараш», Гаьгенаькъан Гирихана «Хоза моза», кхыдараш. Цу тайпара сакъердаме книжкаш дукха да эрсий меттала а.

Цхьадолча берашта салоӀам хул, шоай доттагӀашца йоаккхача ханах. Цу тайпарча берашта юкъе ва Хачубаранаькъан Ювсап. Деш вай цо даь йоазув: «Тхо, тхоай доттагӀашца хьагулденна, сакъерда гӀоргда Магасе. Цул тӀехьагӀа со сай наьна йиша йолча гӀоргва, цхьа кӀира даккха. Аьтинга бутт хьатӀакхаьчача, тха дезал а даь-веший дезал а, цхьана салаӀа гӀоргда, масала, лоам, форда тӀа. Со ваь ди хьатӀакхоачача хана, сои са нанеи Шолжа-ГӀалий тӀа гӀоргда.

Тов бутт тӀакхоачаш, тхо ишколе кхахьа барзкъаш эца гӀоргда; иштта эцаргда тетрадаш, ручкаш, къоаламаш. Линейкаш а эцаргья».

Ювсапа тайпан йиша Хачубаранаькъан Танзила а салаӀа кийчлуш я. Цо иштта язду цу деноех лаьца: «Укх аьхки каникулех, со чӀоагӀа салаӀа йоалл. Ноанахошка гӀо уйлаш йолаш я со. Цул тӀехьагӀа царца хьунагӀа е лоамшка гӀоргда тхо. Царел совгӀа, кхы а цӀагӀа дукха хӀамаш да са де дезаш. Масала, беша болх бе беза; несийна новкъостал де деза; саг воагӀе а цӀена хургдолаш тхоай цӀенош кийчде деза; сомий беша, коа, кухне цхьалхало е еза. Сарахьо волейболах ловза ара долх тхо. Коа беседка чу чай молаш нах хул, царца а салоӀаргда аз». КӀеззига кхыча кепара хийтар сона 8-ча классе вагӀача Муцолганаькъан Адама салаӀарца ювзаенна уйлаш. Хетаргахьа, цунга хьежаш ба болх. Хьож вай цо фу язду: «Бакъдар аьлча, со салаӀа водац, балха отта воалл. Шолжа-ГӀалий тӀа ваха мег, лоамашка ваха мег. Соахка форда тӀа вахавар со, укх шера а ваха мег, салоӀаргдолаш». Адама цхьаккха хӀама хургда а ца оалаш, хила мег йоах. Амма болх-м ше бергболга белггала хьахайтад цо. Болх а тайп-тайпара хул. Цхьадолча бераша болх лоархӀ коа га дӀайогӀарах, даь машин йиларах, Ӏаса доажаде дӀахецарах, гаьнашта хий тохарах. Уж-м сакъердама а хозахета а де мегаргдолаш хӀамаш ма дий. Бакъда Адама ше «балха отта воалл» йоах. Нагахьа санна гӀишлош еча, никъ буллача, сангараш белаца оахкача из балха воде, дегӀа наьха санна хало хургья. Цу тайпара хала балхаш ца дича бакъахьа да.

Цхьаькха цхьа хӀама а дар са, юххера а белгалдаккха безам болаш. Кхаь бетта цӀахецача хана, ишколе цар мел леладаь тетрадаш дӀалу берашта. Цар тӀа дукха гӀалаташ хул, хьехархочо тоадаь. Уж гӀалаташ кӀезиг-кӀезига Ӏомадича дика хургдар бераша, шоаш цӀагӀа долча юкъа. ТӀаккха шаьра а гӀалат доацаш а, язде аьттув баргбар цар, дешара кердача шера.

Ала лов вай берашка, ахкан ха дӀаяхьа еза, са а лоӀаш, пайдане хургйолча тайпара. Иштта из хургйолаш, царна гӀо де деза цӀагӀарча боккхагӀчар а хьехархоша а.