ЗӀамига волча хана денз, дукха халонаш яйна, заман Ӏоткъам, къизалаш лайна саг вар из. 1924 шера аьтинга бетта 25-ча дийнахьа МагӀалбика кхален СоагӀапча ваь хиннав хургвола йоазонхо. Цун вахара юхьигах лаьца дика яздича санна хет сона литературан критик, филологически Ӏилмай кандидат, профессор хиннача Дахкилганаькъан ИбрахӀима. Цо яхачох:«...Бера ханара денна юртахоша, цӀагӀарча даьша хӀанз дӀабаьнна хиннача граждански тӀемах дувцаш дола хӀамаш, гӀомарал хий дужаш санна, кӀаьнка дег чу дужар. Кхелетача хана, юртара вахар эргадувлаш доагӀилга гуш вар из. КӀаьнка хозар дешаш: колхоз, кулак, классови къовсам. Юртарча ишколе дийшар 1938 шерга кхаччалца, тӀаккха деша эттар Наьсарерча зооветтехникуме. Цигара ваьнна, Шолжа-ГӀалий тӀа хиннача рабфаке деша вахар. Дешара кӀоаргалах кхувш хьавоагӀаш хиннача А. Бокова дешар дита дийзар, - болабелар Сийлахь-боккха Даьхен тӀом. Цунца дакъа лаца бера хана лаьцача лазаро витанзар. Бакъда тыле а тӀем тӀа дӀабахача наьха метта дӀаотта а нах эшаш бар. А. Боковс, хьехархой курсаш а яьхе, дӀаболабу ший юрта, СоагӀапча, хьехархочун болх. АргӀа-тӀехьашка хьувза яьлар тӀема Ӏаьржа морх, фашистий бӀеха Ӏи етталора МагӀалбика юхе ухкача юрташта. Бахаш мел бола нах, шоай низа кхоачонца, моастагӀчоа духьалъэттар. Ди-бийса къоаста ца деш, болх беш, оборонительни рубеже къахьегаш, хилар А. Боков...»

Цу хана Хаме Ахьмад фу деш хиннав къаьстта дика ховргда, нагахьа санна цун «ЦӀийенна сайре» яхача романа шоллагӀа книжка «ДогӀанха даша делхаш» Ӏодеше. Цун а цу ханарча берригача цун мехкахой а вахар вӀаший тара хиннад. Мехка латташ тӀом хиннаб, каст-каста гӀалгӀай дезалашка доагӀаш кхо са бола каьхаташ хиннад. Царех дуккхадараш ийрча хоам бахьаш а ихад; цу фусамера да е воӀ тӀем тӀа верах хиннаб из хоам.

Болх мел булургбола нах, МагӀалбика тӀавоагӀача моастагӀчунна духьала ораш даха арабаьнна хиннаб. ХӀара сага оттаяь лаьтта ахкарца ювзаенна ден норма хиннай. Цхьаболча, низ дукхагӀа болча наха из тӀехкоачашъеш хиннай, лаьтта доагӀачул дукхагӀа аьхке. Дуккхабараш, герз бе а доаллаш, тӀем тӀа латташ хиннаб, лай-боалий ца ховш. Ишттачарех ва романа керттера турпал Мурад. Духхьал цу цхьан романаца ший бера ха вайна дагайохийта Ӏийнавац йоазонхо, цу теманна хетаяь я цун повесть «Тиша цӀа». Укхаза Ахьмада геттара дика хьахьекхад, ше ваьча юрта лаьтта тӀема ханара хьал. Дуккха кагий нах тӀем тӀа баха хиннаб, царех ба повеста турпалаш кхо воша: Бек-хан, Гирихан, Ӏалихан. Уж автора тарберзабаьб бокъонца хиннача наха, ший юртахошта, тайпан вежарашта. Цудухьа повесть дӀайолаеш Хаме Ахьмада яздаьд: «Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема шерашка Ленинград лораеш байнача Боканаькъан Хизарийи Ӏаьлийи сийна». Цу тайпара, цхьан цӀагӀара массехк саг тӀем тӀа вола моттигаш, дукха хиннай вай къаман юкъе.

ХӀаьта а Боканаькъан Ахьмада керттера йоазув да аьнна хет «Беке къонгаш» яха шин книжках латта роман. Вай къаман литературе дикагӀчарех цаӀ я из. Фуд цун дикадар? Цкъа-дале, паччахьа заман чухьа хинна дерригача къаман вахар къаьгга хьахьекхад цу йоазонца; шозлагӀа-дале, мишта ирлуш лаьттаб классови къовсам тахка а романа оагӀонашка гӀолла гойта а вӀаштӀехьадаьннад; кхозлагӀа-дале, ший тайпара стиль (метта белгалонаш) йолаш кхеллад из доккха йоазув. Дувцаш дола хӀама хул къе-миска воаллача Бекенеи цун къонгаштеи - Хьасана, Хьусена, Султана - гонахьа. Уж вай къаман цу ханара юкъара сурт-сибаташ да ала таро я; хӀана аьлча кӀеззига мара боацача бӀаьхийча нахагара дӀаийккхача, дукхагӀа мел болча наьха вахар цхьатарра хиннад. Из роман шоана ювцаш воалларгвац со, хӀана аьлча дукхагӀа мел болча гӀалгӀашта йовзаш а йийша а я из. Цул совгӀа, ишколе Ӏомадеча йоазошта юкъейоагӀаш а я. Из роман нахалйоаккхаш къахьийгачар къаманна юкъе шерра дӀавовзийтар Ахьмад а цун книжка а. Цу тайпара цун кхоллам бовзийташ дола шоай йоазош хетадаьдар Малсаганаькъан Абос, Дахкилганаькъан ИбрахӀима, Къоастой Ӏалихана, ши йоазув аз а даьдар прозаика кхолламах а гӀоръяьннача романах а. Иштта Ахьмада керттерча романа никъ шербар мо хӀама дар гӀалгӀай театран режиссёра Беканаькъан Мустафас даьр а, из сцена тӀа оттае инсценировка а яь, «ЦӀий кхайк» яха спектакль оттайир цо, из цунна дика карагӀдаьннадар ала а деза.

Боканаькъан Ахьмада цхьан хана ше а къахьийгад, гӀалгӀай театральни искусство дегӀайоалаеча гӀулакха юкъе. Вай Сибре дигача хана, Алма-Ате из деша ваха хиннав актёрий студе, цул тӀехьагӀа режиссёра говзал Ӏомаеш а хиннав. Мохк меттаоттабича, 60-ча шерашка, Наьсаре ваха а вена, укхаза халкъа театр вӀашагӀдолл цо. Наха дукха дезаш а цунга хьажа ухаш а дар Ахьмада театр. Цун юкъе йовхьамаш ловзаеш бар тайп-тайпара говзалаш йола нах: хьехархой, йоазонхой, Наьсарен кхале бовзаш бола артисташ. Цар оттаяьча «Совдати Дауди» яхача ХамидовгӀар Ӏаддала спектаклага хьажа ираз хиннад са а, зӀамига волча хана.

Цул тӀехьагӀа, йоазонхо ваха вода республикан столица хиннача Шолжа-ГӀалий тӀа. Цига, сона дагадоагӀаш, из ваьхар И. Заболотне цӀерагӀча кепайоазон типографена юххе. Цу хана денз, цо даь балхаш тайп-тайпара дар, цо къахьийгадар «Сердало» газета корреспондент волаш, «Лоаман Ӏуйре» яхача альманаха редактор волаш, «Книжкаш дезарий» клуба кулгалгалхо волаш, бакъда дукхагӀа йола ха цо дӀалора ший йоазош кхоллара. Советий зама йолча хана, гӀалгӀашта юкъе эггара дукхагӀа романаш язъяь саг вар из. Вай лакхе хьоахадаьрел совгӀа, цо кхелладар йоккхача жанрах дола прозан йоазош: «Ӏаи бӀаьстии къасташ», «Седкъашта юкъе седкъа санна», «Готта коанаӀараш», кхыдараш. ГӀалгӀашта юкъе цаӀ мара йоазонхо вац, «Роман-газет» яхача журнала тӀа ший йоазонна кепа теха. «ЦӀийенна сайре» яха роман яр йоккха тираж йолча журнала тӀа араяьннар. Цун керттера чулоацам бувзабенна бар, колхозаш вай мехка яьхкача заманца. Вешта аьлча, исторен чухьа коллективизаци аьле цӀи йоаккх цу ханах. Цу романа шоллагӀа книжка язде дага хиннавац Ахьмад. Цкъа къахьегамхошта хьалхашка къамаьл де дахача, цхьана нийсделар тхо, дукха йоккха йоацаш проектни институт яр мотт сона из, Шолжа-ГӀалий тӀарча ашарий училищен юххе йоаллаш. Цига йоазонхочо дийцар, шоллагӀа книжка ше яздара бахьан малагӀа дар. Цо яьхачох, наха каьхаташ яздаь хиннад цунга, Муради Залихани дийна бусаш хилча, из книжка кхы а дӀахо язде дезар Ӏа, яхаш. Иштта кхолладеннадар шоллагӀдола цу романа книжка «ДогӀанха даша делхаш». Ала деза, цу тӀа дувцаш дола цхьадола хӀамаш бокъонца бакъдолаш хинна да. Масала, Нохч-ГӀалгӀай мехкарча наха тӀема новкъостал мишта дора, ахча гулдеш, гӀаьрахошта духьала ораш доахаш, човнаш хиннача вай бӀухошта дарбаш деш, СоагӀапча гӀадамашта юкъе лаьтта советски эскара танкови бригада, кхы а дуккхадараш. Сона хезачох, МагӀалбика «ТӀема сийлен гӀала» яха цӀи ялийта гӀерташ, къахьийгарех ва Боканаькъан Ахьмад а.

Йоазонхо ший къаман кизга, цун вахар ма дарра гойташ вола саг ва. Дуккхача лоархӀамеча, гӀалгӀаша лайнача моттигех лаьца кхеллад цо ший дувцараш, повесташ, романаш. Къаман гаьнарча исторегара хьаволавенна таханарча денга кхаччалца, вай мехка хинна тӀемаш, царна юкъе дакъа лаьца ший юртахой, гонахьарча юрташка баьха нах бувцаш, уж бовзийташ къахьийгад цо. Масала, Гардананаькъан Тоаркхо-хьажа цун юртхо хиннав. ЗӀамига волча хана денз, да-нана доацаш виса, ноанахоша кхеваь хиннав из. Цун сурт-сибат къаьстта дика кхеллад йоазонхочо ший «Тоаркхо-хьажа» яхача исбахьален очерка тӀа. Граждански тӀом вай мехка кхаьчача, мехка доал караийца, цун кхелах жоп дала дезача нахах цаӀ хинна дӀаэттав, цу хана къоаналгахьа леста хинна хьажо. Цул совгӀа, эггара кхерамегӀа йолча моттигашка волаш, советий Ӏаьдал котдаккха гӀерташ, лийннав из. Боканаькъан Ахьмада цу очеркага гӀолла бовзийт вайна кхыбола МагӀалбика кхален денал дола къонахий. Царех ва партизански отряда хьалха лаьтта ЦӀечой СаӀад, АлироевгӀар Мусайп, кхыбараш.

ДӀахо, вай лакхе белгала ма даккхара, йоазонхочун теркама юкъе нийсъеннай Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема тема, вай Сибре дигача хана лайна халонаш ювца моттигаш, таханара зама, цун хьинар дола къахьегамхой. Из тӀеххьара тема йоашхаш, цо къахьийгад «МагӀалбикмехкдаьттан» НГДУ болхлой бовзаш, цар къахьегача моттигашка бийсаш йоахаш, балха тӀа нийслу халонаш а толамо дахьа дикахетар а довза гӀерташ. Дуккхача дикача къахьегамхой сурт-сибаташ кхеллад цо «Седкъашта юкъе седкъа санна» яхача ший романа тӀа.

Йоккха моттиг дӀалоацаш да цун кхолламе зӀамагӀа дола прозан йоазош – дувцараш. Уж дерригаш, кепа теха, таханарча дийнахьа арадаьннад оалалургдац сона, хӀана аьлча дикка ха я Боканаькъан Ахьмада керда книжкаш аз ца деша. Е уж ара ца дувлилга да из е со царна тӀа ца кхоачилга да - цох бакъдар сона оалалургдац. ДукхагӀа цо ший дувцарашка теркам тӀабохийташ хиннараш дар балха гӀулакх нийса леладарца, цу гӀулакха лаьрхӀа луш йола ха кхоярца, къаман эзделца, цхьаццадолча тӀехьадисача гӀулакхашца дувзаденна дола дешаш. Цу мугӀарера дар аьнна хет сона «Фуд, малад?», «Яккха йиш йоаца цӀи», «Курорте яздаь дувцараш» , царех тарра кхыдараш. Уж автора ше дешаш хаза дийзад са дуккхаза, хӀана аьлча, аз лакхе ма аллара, цунца а кхыча вай боккхийча йоазонхошца а тайп-тайпарча моттигашка аха вийзав са, вӀашагӀкхетарашка дакъа лацар духьа. Къаьстта цаӀ геттара са дег чу дисад, цӀаккха дицлургдоацаш. Наурерча набахта лаьца боахкача наха хьалхашка къамаьл де аьнна путёвкаш еннаяр Нохч-ГӀалгӀай йоазонхой Союза литературанна пропаганда еча отдело гӀорваьннача поэта, РСФСР цӀихезача иллиалархочоа Хамхой Ахьмадаи сонеи. Тхо лийца боахка нах болча чудугаш, массийтта ниӀ йийллар, уж дукхагӀъяраш тара яр сейфий хулача наӀарашта. Цига тхо къамаьл де доладалалехь, тӀабаьхкар Боканаькъан Ахьмади, СулаевгӀар Мухьмади, нохчий халкъа иллиалархо ДагаевгӀар Валиди. Цу бус оаха пхе сага кӀеззига сапаргӀатадаьккхар, паргӀато йийхка, чубоахкача наьха. Царна юкъе бар сона бовзаш хинна наьсархой а.

Къаьстта Ахьмадацара са бувзамаш чӀоагӀделар, Шолжа-ГӀалий тӀарча театре гӀалгӀай актёраша «Беке къонгаш» яхача романах «ЦӀий кхайк» яха спектакль оттаяьчул тӀехьагӀа. Цу пьесанна лаьрхӀа илли яздар сона тӀадилладар режиссёра Беканаькъан Мустафас. Сона ца меттача беса, хоза дӀааьлар спектакланна юкъе из илли юххьанца Зангенаькъан Руслана, тӀехьагӀа Новрбенаькъан Руслана, царна тӀехьа спектакле йовхьамаш ловзаеш мел болча кагийча наха оалаш. ДӀахо дӀайодача хана, из илли дуккхача кхыча моттигашка дийкар, кхаьчар из Турецкий Михаила хорага а. Цунцара цхьадола дешаш шоана дагадохийта лов:

«Йиша йоацаш висачоа,

Йиша хила гӀортар;

Воша воацаш висачоа,

Воша хинна оттар;

Наьнага сатессар

Массе а хана

ГӀозвоахар хьо деций,

Лаьтта - тха нана.

Ер дуне готтадаь,

Сагото хьовзарах;

Адамий къел-моцал

Борз санна цӀовзарах,

Вайна кӀорда ма дергдац

Укх лаьтта даха;

Вайна кӀорда ма дергдац

Ер лаьтта аха...»

Фу бахьан дар Ахьмада шийна из илли дезадалара а из ший пьесага товш да аьнна цунна хетадалара а? Аз кхетадаьчох, «Беке къонгаш» яхача романа керттера уйла нийса яйза, кхетаяь, кхелла хиннадар аьнна хет сона айса из илли. ДукхагӀа цу йоазон тӀа наха къийсар лаьтта дар, бӀаьхийчарна лацар из шоай бера далийта; къечарна лацар хӀара шера, цох беза мах телаш, из царгара ийде. Вешта аьлча, латташ болча классови къовсама керттерча бахьанех цаӀ дар лаьттанца дувзаденнар. Вайна ховш ма хиллара, В. Ленин керте эттача Ӏаьдало тӀаийцача хьалхарчарех цаӀ хиннад «Лаьттанца дувзаденна декрет».

Кхы а дукха моттигаш хиннай са вахаре Ахьмадаца шийца а цун дезалца а цхьацца вӀашагӀкхетараш долаш. Миччахьа из моттиг нийсъеннаяле а: йоазонхой Союза цӀагӀа, новкъа воагӀаш, из ше вахача фусаме, книжни издательстве, газета редакце - даим эздел долаш, сабаре, хьаькъалца а Ӏимерза а къамаьл де ховш саг вар Хаме Ахьмад.

Цун йоазой лакхара мах беш, тайп-тайпара совгӀаташ даьдар цунна паччахьалкхено. Царех яр «Нохч-ГӀалгӀай халкъа йоазонхо» яха цунна енна цӀи, ВЦСПС а СССР йоазонхой Союза а преми, «Сийлен хьарак» а ДоттагӀала а орденаш, кхыдола совгӀаташ. Из хиннав МагӀалбика а Наьсарен а сийдола вахархо. Цул совгӀа, из вар ала мегаргда гӀалгӀай йоазонхой тхьамада а, хӀана аьлча из дакъа лоацаш волча кхетачено, вӀашагӀкхетаро магӀавоаккхар из. Сога хаьттача, из нийса а дар, цкъа-дале, воккхагӀа вар из; шозлагӀа-дале, кхолламга диллача а магӀахье цунга яр. Тахан Ахьмад вайна юкъе веце а, цун моттиг вай дегашка сий долаш йолчарех я. Ноахалаша вешаш а, цун кхолламга гӀолла шоай къаман дӀадахар довзаш а, хургва халкъа йоазонхо.