ГӀалгӀай исбахьален литературанна юкъе а да цӀера хетадаь йоазош. Масала, Ведажанаькъан Ахьмада язъяьй «ЦӀитохар» яха повесть, Чахкенаькъан СаӀида яздаьд «ЦӀерага маьре яхар» яха дувцар, Гаьгенаькъан Гирихана «Хоза моза» яхача фаьлга юкъе нийслу цунца дувзаденна, моза маьре бига гӀертача гизга доаха сардамаш, иштта кхы дӀахо а. Эздел, эхь, яхь, сабар, хьаькъал сиха зелуш хӀамаш деце а, бакъда цӀи атта зе йиш я. «Сий» яхача гӀалгӀай фаьлга тӀа цӀеро аьннад: «Цхьаннахьа, цӀенах дале а, кӀин холах дале а, цӀи яьнна шоашта бӀаргаяйча, халаш со цига йолга!..» Вешта аьлча, кӀур боагӀача, цӀи а хул.

ЦӀераш йийнна моттигаш бӀаргаго йийзай са, зӀамига волча хана денз. Со ишколе ухаш а вацар цу хана. Вай Сибрера цӀадаьхкача хана, каст-каста нийслора Наьсаре цӀераш ювла моттигаш, уж мишта ювлар: шоаш ювлар е наха еттар — сона белггала оалалургдац. Наьсаре къаьнача цӀеношка элеватора юххе яр книжкаш дохкаш а ишколе ухача бера мел еза хӀамаш йохкаш а йола тика. Из яьга дагадоагӀа сона низткъа. Наха эшаш яр из тика, хӀана аьлча дешара дикка гаьнадаьккха, тӀехьадиса хиннача вай къаманна хиланза даргдоацаш дар цу чу дохкаш хинна хӀамаш. Сона хеташ, цу тайпара тикаш геттара кӀезига яр цу хана, яьга хинна Наьсареръяр царна юкъе эггара йоккхагӀа а яр. ГӀалгӀашка дешийта, хьаькъал Ӏомадайта лаьрхӀа-м хиннавац из йоагаяь саг, нагахьа сага бехкагӀа из яьга хиннаяле.

ЗӀамига вале а, къаьстта са дега а тха берригача дезала а чов еш хилар цхьаькха цхьа хӀама, из а низткъа мара дагадагӀац сона. Тха даь-дас ше Казахстанера цӀавоагӀаш, цигара ийца йоалаяьяр цӀенна «Москвич-401» яха машен. Овкъара бос а болаш, хоза машен яр из, къаьстта а цу заман машенашта юкъе. Коа гараж а яр, из чулатташ. Бакъда тӀакъувлаш, чӀега бетташ наӀараш яцар цун. Цхьан шийлача Ӏан бус юккъе сомадаьхар тхо йоагача цӀеро, наха деттача цӀогӀарча. ЦӀагӀара дӀаарахьежача, гараже лаьтта машен,лаккха ала баьнна, йоагаш яр, цигара лелхача хӀамаех хьауха гаргаш хьатӀаетталора тхо арахьежача кора.

Нанас цунна юхера хьадаьха, кхы арахьажийтанзар тхо. Дукха нах гулбеннабар даьккхача оарцах, хьайийхаяр цӀераш йоаеш йола машен. ХӀанз мо телефонаш яцар наьха цӀеношка, мобильни телефонаш-м хург ма йий аьнна вала дий а дага дацар цу хана. ЦӀерца къовсам лоаттабу болхлой, дӀа а ваха, хьабеха безаш бар. Хьаера машен а. Бакъда цу чура хий хьадоагӀаш яцар из, ша бар бахьан долаш. Ӏа шийла дар, цул совгӀа «пожаркай» боксаш чура йӀайха яцар, цудухьа ша баь хиннабар машена чурча хих. ХӀаьта а цун болхлоша гӀо даьдар цӀи дӀайоаеш, къаьстта царна накъадаьннадар дӀадаккха аьнна гулдаь лаьтта лоа.

Из дӀачудийтта дӀайоайир цар цӀи. ШоллагӀча дийнахьа белггала ховш хилар машен ше яьгай е цӀи техай. Гаража чура корайир, хетаргахьа аьлча, иттех литр бензин чугӀоргдола кӀала бидон. Из йита а йита, вахавар цӀи техар. Тха даь-да вай мехкахдахале, Галашкарча а цул тӀехьагӀа Буро тӀарча а милице болх баь, 30-ча шерашка Сурхо тӀарча колхоза председатель хинна саг вар. Цудухьа цхьацца нах хинна хургбар цох царг йоаллаш. Машена чу мел йола хӀама яьгаяр: гӀандаш, чутеха кӀаьда, клиёнка, пластмассах яь хинна скоросташ йоаха рычаг, руль лаьлладар. ТӀехнахьара кузов, мотор бисабар, цӀи сиха дӀайоаяр бахьан долаш. Дукха латтийтанзар машен воккхача сага коа. Кирпишкаш еча заводе балха а волаш (Бузуртанаькъан Саварбик яхаш вар мотт сона из), хиннача сага ийцар из машен. Цул тӀехьагӀа, се дикка ондаваьлча а, Наьсаре из саг цу машенаца лелаш хийла бӀаргавайра сона. Дика тоаяйтаяр цо из. ЦӀи техараш хьалийцар, лувцанзар; гучабаьлар, баланзар хьоахадеш хазанзар сона цул тӀехьагӀа. Из аз хӀана дувц аьлча, цу хана цӀераш йоаеш хиннача наьха хинна хьалаши, хӀанзарчар хьалаши чӀоаггӀа эргаш да. Ткъаь итт шу хьалха а во дацар уж. Наьсарерча керттерча цӀераш дӀайоаеча болхлой болча массехказа ваха хилар со, моттигерча газете балха волаш. Цу хана царна керте латтар Беканаькъан Шахмарзий Рашид, полковника дарж дар мотташ а ва со цун. ЦӀераш йоаераш Ӏеш хиннар чура йӀайха йолаш, ламаз де таро йолаш, чулатташ телевизор а йолаш моттиг яр. Хатар дарах хоам беш бола гургал наггахьа мара багӀацар цига. Из беча, араоза мара ца езаш, кийчча латташ, цӀенъяь, къоагаяь, хих йиза массехк машен яр. Кечбала а новкъабала а массехк минот мара эшацар царна. Наьсаре ювлаш хиннача цӀерашца къовсам лоаттабеш хиннарех цхьабола нах а дагабоагӀа сона. Наьсарен-Кхалерча милиценна чуйоагӀаш яр цӀераш йоаерий отдел. Цу чу шо-шоай ханашка болх беш хилар Оздой Бек-хан, Беканаькъан Шахмарза, Хамхой Ваха. ЦӀераш йоаерашта юкъе бар Ӏарчакханаькъан Аьсамарзий Мухьмад, Келой Хьадиса Дауд, Налганаькъан Мухажар, Исмейланаькъан Сулумбика Адам, кхыбараш. Кхыча мехкашка санна чӀоагӀа йӀовхал хилац вайцига, цудухьа ахкан заман чухьа цӀераш ювлаш моттигаш дукха хилацар. ДукхагӀа йоагаш хиннар доакъара Ӏалашъяь йол, е бераша, цӀилеторгашца ловзар деш, лотаяь цӀи хулар.

ДагадоагӀа, 60-ча шерашка лоалахошта юкъе дукхагӀа хиннараш саьргий карташ яр. Тха нанас ше чудена гӀадамаш, докъалургдолаш, картаца хьалъоттадаьдар. Лоалахой бераша, шоай коа цӀилеторгашца ловзараш деш доахкаш, лотадаь хиннадар уж. Дикка яьгаяр карт а гӀадамаш а. Ахкан хана лорае езача моттигех я къаьстта кхаьча латта ялаташ дола моттиг е уж чуийцачул тӀехьагӀа кхай тӀа йол е ча латта аргӀеш. Цаховш комбайнах сийг е тракторах сийг баьнна моттиг хуле, докъаденна латта кӀи канаш, чан е аьла мергӀилгаш лотадала сахьат дац. Уж мишта сиха доаг вайна массарна дика хов аьнна хет сона. Ахархой шоаш лорабенна ца Ӏеш, иштта лорабала беза мугӀарера бахархой а, хӀана аьлча цаховш цар гӀаьлен юхк, дӀа ца яйна цӀилеторг Ӏокхоссе, водар хьахила гаьна дац. ДукхагӀйолча хана боахамех, кхашка, хьунашка цӀераш ювлара бехке нах шоаш ба. Масала, вайна шаьра ховш да барзкъашта етта аьшк дӀачуелла, газ йоагаш йита, лампаш дӀа ца йоаеш, коа лотаяь цӀи ягийта, аравала мегаргвоацилга. Цхьачарна цӀенхашта хӀама хетац цу тайпара шоашта деча хьехамех. Ца башаш, бат эзе дӀаболх. Во хӀама хьахинначул тӀехьагӀа дехкевалар пайдана дац, хьалххе а лоравала веза хатарах. Цудухьа яьхад вай даьша: «Кхийра нана йийлхаяц». ЦӀерца бегаш бе мегаргбац. Со зӀамига кӀаьнк волаш дар из. Тха кхоаччара тайпан саг вар, ший фусам-наьнаца Шолжа-ГӀалий тӀа вахаш.

Ӏарчакханаькъан ТӀукий Хьасан яхаш вар из. Газ хьаухаш хиларах, мар а сесаг а шаккхе байнабар уж. Тха даь-дас цигара цӀа а бена, уж шаккхе тха коара дӀабехка дагадоагӀа сона. Газ унзара хӀама я, цох харцахьа пайда эцаш хилча. Кхыметтел лотаяь латтача машенах хьаухаш йола газ а кхераме я сага вахара. Шолжа-ГӀалий тӀа «Сердало» газете со балха волаш (1981), нохчий газет «Ленинан некъ» дар тхо долча кепайоазон цӀагӀа. Вай мехка мел дола газеташ а цу чу дар цу заман чухьа. Цу газета бехктокхаме секретарь волаш къахьегаш вар Гугаев Тамерлан яхаш, юкъерча хана чухьа этта, куц-сибат долаш саг. ТӀехьагӀа сона хезар, из а цун фусам-нана а байнаб, аьнна. Фу хиннадар царна? Ӏуйрийна балха баха аьнна, гаражера машен лотаяьй цар, из йӀохалуш латтача юкъа, гаража наӀараш тӀакъайлай. Хьаихача газах садикъа байнабар уж, бераш а дусаш.

Уж хӀамаш цӀаккха дицлуцар сона. Цхьан дийнахьа «Терек» яхача футболах ловзарий тоабанга хьажа даха лаьрхӀар оаха.

Краснодарера «Кубань» яр мотт сона цунца цу дийнахьа ловзаш хиннар. Моша хьажкӀаш хьаяьнна ха яр из. Кхехкае хьажкӀаш тӀа а оттаяь, газ дӀайоае диц а денна дахадар тхо футболага хьажа. Цу хана цу команде защитник волаш ловзаш вар вайна массарна вовзаш а везаш а хинна КӀуренаькъан Тимур. Стадиона тӀа дӀакхаьчача мара дагабоханзар тхона, цӀи дӀа ца йоаеш, латтийта яй. Таксеца чу а даха, из дӀабоабе бийзар. Водар кога кӀал доалл, лоралуш хилар зене дац.

Къаьстта а чӀоагӀа лораде деза бераш. ЦӀилеторгаш ма хулла царна кӀал ца йита а уж царца цхьаь ца дита а хьажа деза. «Хьахерхой газета тӀара» дийшар аз укх тайпара хӀама. ВӀаштӀара даьча цӀеношка дахаш хиннад нанеи ши кӀаьнки. Бераш зӀамига хиннад. Уж бахача цӀенна кӀалха тика йоаллаш хиннай. Нанас аьннад, харцахьа ма лелалаш, со цигга тика тӀа ӀокӀалъяьнна, маькх ийца чуйоагӀа шоана. ХӀа аьнна из дӀаарайоаллашехь, цӀенъюкъе уллача кӀувса тӀа каьхаташ Ӏо а даьхка, цӀи техай бераша. КӀувс юкъера лотабеннаб, цул тӀехьагӀа кӀувса кӀалхара лак хьекха паркет дага доладеннад, цхьа во хьаж йола кӀур ухаш. Нана чуеча, вож шиъ маьнге кӀалха лечкъа вагӀаш хиннав, цӀа хьалдизза латташ кӀур а хиннаб. Из да-кх цӀилеторгаш кӀалйисача бераша хьадер. Цудухьа цӀагӀара боккхагӀбараш фийла хила беза цу гӀулакха. Цаховш а бӀарг тӀерабаьлча, дагадоацар хьаду бераша.

Дукха ха йоацаш да-кх. Тхоца балха йолча цхьан кхалсагага телефон техар цӀагӀарча несас, 4-5 шу даьннача кӀаьнка кулг доагадаьд, аьнна. Цо фу даьд аьлча, лочкъаяь, ишкапа чу яда петардаш хьа а ийца, къайлагӀа беша дӀа а ваха, уж лелхийта хьежав. Цун ха йолча бера фу хов?.. Цу ловзарцара сакъердам лаха гӀийртав из. Кораяьр я цӀагӀа мел волча сагага кхаьча гӀайгӀа. Ший кулг дикка доагадаь хиннад цо. Уж мо дола ловзараш цар дергдоацаш, лелха хӀамаш вӀалла ца лелайича дикагӀа да цӀагӀа. Уж яцар аьнна, цхьа хӀама юкъахдусаргдац боккхагӀчар а зӀамагӀчар а, бакъда совлен йолча гӀайгӀахи хатарахи шоаш лора-м бергба цар.

ХӀара шера, ишколе ялхлагӀча классе хьехаш волча хана, кицаш Ӏомадаь даьлча, аз сочинени язъяйтар берашка. Цу гӀулакха тема а йийя, хьаэцар аз «ЦӀерага кхийдар, цӀеро мерцав» яха кица. Цхьа урок цу йоазон балхага кийчлуш йоаккхар оаха. Берашта хьалхашка оттадора хаттараш: хӀана йоал цӀи? малагӀа зе ду цо? мишта лоравала веза цӀерах? Дешархоша хьадувцар шоашца а шоай гаргарча нахаца а нийсденнача, цӀи яларца дувзаденнача хӀамаех. Цхьанне оалар, аз тхоай беша мел лаьтта йол йоагаяьяр, зӀамига волаш; вокхо дувцар, шоай лоалахочун, газ бийсан айялар бахьан долаш, кхий а, доахан а, цӀен цхьа дакъа а даьга хиларах; кхоалагӀвар газа котёла чу корта дӀачубаьккха, из лотабе гӀийртавар, деррига цӀацкъамаш а корта а морцаш. Кхы а дукха дар уж-м. ШоллагӀча урока тӀа сочинени язъе хайшача, цар дувцар шоаш дукхагӀа лоралуча хӀамаех. Массане а эггара хьалха белгалдоахарех дар, берашта цӀилеторгаш гаьнаяха езаш хилар; аравоалаш газ, лампаш, барзкъашта етта аьшк дӀайоаяьйий хьажар; цӀилеторгаш бокъабенна бай болча лотаяь Ӏокховса мегаргцахилар; тока саьргаша замыкани еш гойя, боккхачарга дӀаала дезаш хилар; цӀи яьнна моттиг гойя, 112 е 01 яхача телефонех хоам бе безилга; салаӀа бахача, шашлык деш е кхыйола яа хӀама кийчъеш йийза цӀи, дӀа ца йоаеш, дӀабахар доккха зе хилар, иштта кхы дӀхо а.

Со школе дешаш волаш, ВДПД яхаш бахархой тоаба яр, царна хьалха латташ, хӀара кхале лаьрххӀа болхлой а бар. Тха классера бераш цу тоабанца дӀаяздаь а цун доакъашхой долаш а дар. Царна кхыметтел билеташ а хьаденнадар, цунна чубоагӀаш ба, аьнна. Фу яхилга дар ВДПД, гӀалгӀай меттала аьлча, Ерригача союза ший лоӀаме йола цӀераш йоаерий тоаба (Всесоюзная добровольческая пожарная дружина). Вешта аьлча, цу ханарча пожарней зӀамагӀбола новкъостий, гӀончий бар уж. Къаьстта а белгалдаккха лов сона, Наьсарен-Кхалерча цу тоабанна кулгал деш хиннар вар сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема ветеран, дог майра лётчик Оздой Ахьмада Мурад. Цу хана Россе Турпал яха цӀи хьаеннаяцар цунна, хӀаьта а тхона чӀоагӀа тоам хулар из бӀаргавайча. Цул совгӀа, из вахаш вар тха ишкол (СШ № 1) хиннача, Трудовой (хӀанз Итазанаькъан Ӏ.) оалача урам тӀа. Цу тайпара берий, кхувшбоагӀарий тоаба хӀанз йий хац сона, бакъда хилча, цунца болх бича, из чӀоагӀа накъа-м яргьяр.

Цхьайолча хана, тохаш йола телефон харцахьа тохаш, цӀи йоаеш бола нах а ца бехаш, кхыдола оарц деха дезаш хул. Тхо Наьсаре дахача моттига юхе лаьтта тока трансформатор яр, даим йохаш. Ара шелал эттача, наха шоаш хьаяь сома спиралаш чудада плиткаш чуехкар розетка чу, массехк урама лаьрхӀача трансформатора низ таацар селлара боккха Ӏоткъам ла, цкъаза чӀоагӀа тата деш эккхар, цхьайолча хана лоталора. Из иштта лотаелча, цӀи йоаю тоаба хьаеха телефон теха хиннаяр цхьанне. ЦӀе цӀогӀа детташ йоагӀа машен хеза, дӀаараваьлра со. Ӏолийлхар цу тӀара болхлой. Царех цаӀ цӀогӀа хьекха волавелар:

— Тхо сенна дийхад укхаза? Сесаг берагӀа хилча а, пожарнеш ма бехий акхар-м! — яхаш. Цу чу тӀой, юхе яьда кирпишкаш дӀачуйийтта, лоа дӀачудийтта, дӀайоайир цар цӀи.

Хетаргахьа, кхалерча (районерча) электросеташка тоха езаш хинна хургьяр из телефон. Электрикаш шоаш а цу урам тӀа бар цу хана, уж хьабеха, царга кхайка дуккха аттагӀа дар, цӀерца къовсам лоаттабераш бехачул.

Мишта латт тахан вайцига цӀераш ювлара хьал? Из довза дагахьа интернета чурча таьрахьашка хьежав со. 2021 шера вайцига цӀи яьнна моттиг хиннаяц, саг венна моттиг яц; 2022 шера цӀи яьнна 25 моттиг хиннай, бакъда саг венна моттиг яц. Иштта яздаьд вай республиках ерригача Россе статистика гойтача таблица тӀа. Укх шера цу тайпара моттигаш кхы а кӀезигагӀа хиларга сатувсаргда вай. ЦӀайца даькъала бувца лов республикера цӀера духьала къовсам мел лоаттабу нах.

ЦӀераш йоаерий Шолжера колледж.