-Хала хете а, лелача хана а чӀоагӀа мекъа я со. Халхаяла-м мухха а могаргдацар сона.

КӀоанолго дувцар хьокхалуш да, цхьаккха хӀаманна пайдана боацача нахах».

Мурад ваьв 1952-ча шера февраль бетта. Сибраре цӀабахка гӀалгӀашта мукъа беннача хана 5-6 шу даьнна кӀаьнк хиннав из. Уж бахача моттигá (Ингушская, Береговая урамаш вӀашагӀкхета са) эггара гаргагӀа яр цу хана № 1 йола юкъера школа. Цига дӀаводаш а чувоагӀаш а, моллагӀча кхыча гӀулакха водаш а, тха наӀарга гӀолла тӀехвала везар цун. Цудухьа хӀара дийнахьа яхар санна, из гуш кхувш боагӀар цу юкъера кӀаьнкаш. Цу хана каст-каста хозар кӀаьнкаш вӀашагӀлетаб, харцахьара хӀама даьд, во мотт бийцаб яхараш мо дола хӀамаш. Бакъда цу тайпарча хӀамашца цун цӀи йоаккхаш цӀаккха хеза вац со. ЗӀамига волча хана денз эзделца, гӀулакхаца кхувш воагӀар из. Цул совгӀа, зехьа шоай ха йоаеш, ара лелача берашца а гургвацар из. Даим цхьацца гӀулакхах воаллача сага вахара хьисап дар цундар. Халхарча ГӀаппархой Мухьмад вайзачул тӀехьагӀа-м мукъа ха вӀалла хила а хуларий-хьогӀ цунга? Цхьан хана «Вайнах» оалача ансамбле, тӀаккха Советски эскара ансамбле, Казахстана паччахьалкхен ансамбле халхавийнача сага Ӏомадеча берий тоабах дӀакхет из. Мекъабараш, халхарца ког шаршаш боацараш Мухьмада сиха дӀабоахар, цӀагӀа Ӏоховшабора, шоашта кхыдола гӀулакх хоржаргдолаш. Из хургдоацаш, дикка хьоцар доаккхаш, къахьега дезар хьехархочоа хьалхашка а цигара чувеча цӀагӀа а. Мурада вӀаштӀехьадоалар халхара юкъе моллагӀа чоалхане хӀама хьаде, шийгара дӀадехар гӀалат доацаш кхоачашде. Цудухьа висар из халхара тоабанна юкъе. Мухьмад карарча хана воацаш ва. Из валале ши-кхо бутт хьалха, йӀаьхха ха яьккхар оаха (ах сахьат хиллал) шинне цун вахарах, хьабенача бӀаьхача къахьегама наькъах дувцаш. Ше Ӏомадаьча берех хьакимаш, имамаш, кхыметтел эпсараш, тайп-тайпарча республикай гӀорбаьнна артисташ хиннаб аьлар цо. Царех цаӀ ва Саганаькъан Мурад а. Мишта бар цо халхара лакхаленга водаш баь никъ? АргӀ-аргӀагӀа, сих ца луш, цох дувца безам ба са дӀахо.

Школе бархӀ класс яьккхачул тӀехьагӀа, наьсархо деша вода ше вахача фусаман дукха гаьна йоацаш йолча СГПТУ-14 оалача училище. Цу хана из доалахьа яр Ӏоахарганаькъан ГӀапура цӀерагӀча «Электроинструмент» яхача завода. Цунна лаьрхӀа хьа а яь, цига къахьегаргдола къона болхлой кийчбеш яр из. ДукхагӀча даькъе уж бар токараши слесараши. Цига дийшачул тӀехьагӀа, 20-30 метр мара гаьна йоацача завода цехашка царга хьежаш яр цу заман чухьа геттара говза оатхалаш хьаеш йола станокаш. Токаца лелача, дунен 33 мехко дӀаийдеча бурошта чоалх хьае езар цар. Набарах воаллаш, текхаш лела йиш йолаш дацар Мурада дешар а. Дика дийшачоа, болх а дика булу. Бакъда цкъа хьалхагӀа кулг шаьрде дезаш хул моллагӀча гӀулакхаца. Цунна лаьрхӀа юкъейоалаеш я къахьегама практика. Шолжа-ГӀалий тӀа кхоач зӀамига саг, ше Ӏомабаь болх дӀахо мишта бе беза дикагӀа довзар духьа. Зехьа оалаш дац, моллагӀа хӀама хьаде хьона хар пайдана дац, из наха зувргдолча моттиге хьо ца кхоаче. Вай мехкахо кхоач цу тайпарча моттиге. Бакъда из зийнараш завода хьакимаш бацар, цун халхараш дезаденна культуран бӀухой бар. Иштта говза халхавоала зӀамига саг вовза безам болаш хул цу шерашка «Вайнах» оалача республикан керттерча ансамбла кулгал деш хинна Дзыба Георгий. Цудухьа оалаш да из, «бӀаьзза хозачул дикагӀа да, цкъа бӀаргадайча». Мурад халхара бӀал боаккхаш цкъа бӀаргавайча, кхоачам хилар из ансамбле балха дӀаэцара. Цох тамаш елга а дацар. Цу тайпара халхабовла ховш кагий нах кӀезига бар нохчашта а гӀалгӀашта а юкъе.

-Сона Мурад вовза 50 шу хургда дӀакхессача а. Цхьан-шин шера мара банзар цо «Вайнах» ансамбле болх, — йоах Нохч-ГӀалгӀай АССР заслуженни артист волча Могушканаькъан Ахьмада.-Мурад сол воккхагӀа вар. Из ансамбле болх беш волча хана, кхувш воагӀаш кӀаьнк вар со. Эсамбаев Махьмуда, Наьсаре хьал а вена, тӀехьа тӀайоагӀача хана ансамбле болх бергбола кӀаьнкаши йиӀигаши хержар, Шолжа-ГӀалий тӀа царга дешийтар, Ӏомабар духьа. ВорхӀ саг вар тхо. Соца вар Хантиганаькъан Беслан, Йовлой Люба, Ӏарчакханаькъан Берснакъ, Гатенаькъан Аьсет, кхыбараш. Тхо халхара коллективанна юкъедахале, Мурад цигара дӀавахавар. Из балха дӀаийцавар Къилбаседа ХӀирий республикан «Алан» яхача Паччахьалкхен халхара ансамбле. Бакъда вай республика хьаяьчул тӀехьагӀа, вӀаший уллув долаш къахьега дийзад тха...»

Буро тӀа кхачале, профессиональни халхарча волча сага ха дезаш дола хӀамаш довзаш вар вай мехкахо. Дуккхача халхарий солист хила низ кхоачаш вар из цу хана. Цо деш хиннача халхарашца дар дикка чоалхане дола аджарски «Гандаган» яха халхар, «ГӀалгӀай халхар», «Товрашца ду халхар», «ЖаӀуй халхар», «Кагирхой халхар», кхыдараш. «Алан» яхача ансамбла халхарашка дукха хьийжав со. ХӀирий телевидене передачаш Наьсаре хьахьокхар Шолжа-ГӀалий тӀарча телевидене передачаел дуккха дикагӀа. Цудухьа Сипсой-ГӀалий тӀа Ӏокхаччалца мел баха гӀалгӀай дукхагӀа Буро тӀарча передачашка хьежар. Каст-каста хулар хӀирий концерташ, царна юкъе цаӀ е шиъ «Алан» оалача ансамбла халхараш хулар. Лакхара говзал йолаш, куцаш-сибаташ долаш артисташ бар цунна юкъе хиннараш. Къаьстта хоза хетар сона а кхыча берашта а Баева Альбинас дакъа лоацаш хинна гуржий «Картули» яха халхар. Из хӀирий артистка езаялар бахьан долаш, цхьаццаболча гӀалгӀаша шоай йиӀигех Альбина аьнна цӀи тиллаяр. Цархе цаӀ —Оздой Альбина — тхона лоаллаха яхар. ШоллагӀдола халхар дар, из геттара сакъердаме хетар берашта, «Шоай» яхаш. Цхьаннена тӀера кий йоаккхар, из хьалаха, хьаяккха езаш вар кийна дá. Вокхар цхьанне вокханга телаш лечкъайора кий, цунга дӀа ца кхачийта гӀерташ. «Кафт» яха халхар хозагӀа хетар боккхагӀчарна, хӀана аьлча из сашорта, тайжа де дезаш дар. Цу халхарахи киноактерах Гафт Валентинахи кхоллаеннаяр укх тайпара зӀамига байт:

«Кто танцует танец «Кафт»?

Ну, конечно, это Гафт».

Мурад цу ансамбле кхачар а ший никъ болаш дар. Халхара тоабанна эшаш бар къона, дукха Ӏомабе ца беза, дика халхабовла ховш бола кагирхой. Вешта аьлча, уж балха хьехаш йола яхь дӀакхайкаяьяр хӀирийчен республике. Цунна юкъе дакъа лаца лоархӀ Мурада а. Цига балха дӀаийцача, шозза гаргагӀа хулар из ший цӀенна, кхеваьча хьамсарча нанна, дукха езача моттигашта а наха а. Цу яхье дакъа лаца ше ловш хиларах хоам бу цо «Алан» яхача ансамбла кулгалхошка. Халхара юкъе ший борал миштад гойта дезаш эттар гӀулакх. Цунна довзача халхарех цхьаннега хьажа безаш бар, из балха дӀаэцаргвола нах. Цо цӀераш яьхача халхарашта юкъерча «ГӀалгӀай халхарга» хьажа ловш хилар уж. Шоашта дага ца хиннар бӀаргадойтар царна наьсархочо, оалаш ма хиллара, халхарá «кӀур тӀабиллар». «Алана» репертуара юкъе дар тайп-тайпарча къамий халхараш, амма гӀалгӀай къаман халхар дацар цунца. Геттара цу гӀулакха раьза болаш, дӀаийцар Мурад гӀоръяьннача тоабанца болх бергболаш. Юха а дӀадолалу къахьегамах дизза вахар. Репетицеш, гастролаш, кхыча пччахьалкхенашка гӀолла наькъаш дар, вай мехкарча нахаца хулаш дола вӀашагӀкхетараш. Кхыча дешашца аьлча, бӀаргах саьрг кхийтача санна, хӀара доагӀача дийнахьа болх бе безаш хулар кердача моттиге. Цу ансамбле цо къахьег ткъаь цхьан шера (1969-1990). Дукха хӀама бӀаргаго, нах бовза бийзар цун цу юкъа. Деша доаккхала оалаш а доацаш, бокъонца дола доттагӀал хьахилар цуннеи хӀирий къамах болча кагийча нахаи юкъе. ХӀаьта республикан хьакимаша а зув, ансамблаца товш вола, ший халхарашца белгала вола Мурад. 1978-ча шера цунна лу «Къилбаседа ХӀирий АССР заслуженни артист» яха сийдола цӀи. Буро тӀа яьккхача хана саг а йоалаю вай мехкахочо. Из яр цунца цхьана болх беш хинна хӀирий йоӀ Каргиева Фатима. Мурадеи Фатимайи воӀ ва, Аслан аьнна цӀи а тилла. Оалаш ма хиллара, ха дӀайода, зама, нах, гӀулакхаш, бувзамаш хувцалу. Шин къаман юкъе бохам эттача, хӀаравар ший къаман гадаккха гӀерташ а ший къаман оагӀув хьаллаца гӀерташ а хул. Иштта хила деза хургда-кх из. Хьа овла боалла моттиг ма йий къам яхар. Овла боацаш хилча га а йокъа ма лой. Цудухьа овлах къастар ловш хилац цхьаккха саг, ший низ коачачох. Мурадаи Фатимайнеи юкъе а пордув эттачох тара дар. Уж дӀахо цхьана бахац. Болх бе а кхыйола моттиг лох гӀалгӀай зӀамигача саг. Из къахьега вода «Кентавр» яхача говраш хехкача театре. Юххера, вай къаман къаьстта республика хьахилча, из балха воагӀа Нана-Наьсаре. «ГӀалгӀайче» яхача паччахьалкхен ансамбла балетмейстер хул цох. Цо цига къахьегача юкъа дикка эргайоал ансамбла репертуар, цунна юкъедоагӀа бе-беча къамех болча наха дезаденна дола халхараш. Царех дар гуржий, аджарий, селий, гӀалгӀай халхараш. Хетаргахьа, хӀирий халхараш цул дикагӀа довзаш саг гӀалгӀашта юкъе цу хана а хӀанз а хуле тамаш я.

Саганаькъан Мурадах дувцаш, цун тайпан воша хулача, «ГӀалгӀайче» яхача паччахьалкхен ансамбла кулгалхо хиннача ГӀалгӀай республикан халкъа артиста, Нохч-ГӀалгӀай республикан культуран заслуженни болхлочо Къуркъанаькъан Руслана йоах:

-Геттара говза халхарча, тамашийнача тайпара маьженаш лелае ховш, халхарах кӀоаргга кхеташ саг ва из. Наьсарерча кхоллама Центре берий халхара тоабаца из балха волча хана а дика гора цун говзал, цигара фатанчий ансамбль лелаеш вар со а.

Мурадаца бе-беча моттигашка вӀашагӀветтавала вийзав са. Ший мехкахошца дика-во декъаш, нахаца тарлуш воалл из карарча хана. Саг йоагӀаш е йодаш моттиг хилча, валар-вáлар хилча, малагӀа гӀо дергда, фу эш аьле хьаотт гонахьарча, безача-бовзача наьха коа. Куралах, сонталах хӀама доацаш, Ӏимерза, гӀулакхаца саг ва Мурад. Цун оамалаша кхы тӀа везаволийт из. Цунна гонахьа бах дукхача тайпаех хьабаьнна нах: Цхьорой, Боранаькъан, Янданаькъан, ТӀумхой, кхыбараш. Эздий саг ва ца аьлча, лоалахочох ала кхы хӀама царна корадоагӀе тамаш я. 1966 шера денз, из вовзаш а цунна дукха гаьна воацаш вахаш а хиннав таханарча дийнахьа ГӀалгӀай республикан заслуженни артист а, халкъа артист а вола Тимарзанаькъан Ӏалихан. Вай республика хьаяьча хьалхарча шерашка денз, ГӀалгӀай паччахьалкхен филармонена чуйоагӀача «Аьрзи» яхача ансамбле болх беш хиннав уж шаккхе. Шовзткъа гаргга саг чувоагӀача цу ансамбла балетмейстер хиннав Мурад, хӀаьта Ӏалихан — концертмейстер.

— ХӀанз Ӏа болх беча «ГӀалгӀайче» яхача халхара паччахьалкхен ансамбле Ӏочуверий «Аьрзи» яхача тоабанцара цхьаккха саг? — хетт аз Ӏалиханага.

— Вера, даьра. Царех вар Малсаганаькъан Татархан, Гиренаькъан Руслан, Бохтаранаькъан Жабраил, кхыбараш. Кхалнах а баьхкар. Мурад, тамаш е мегаргйолаш, воккха халхарча вар. Цудухьа, хӀирий республике волаш, цигарча газеташа из вувцаш йоазош даьдар. Цун говзала лакхара мах беш дар уж.

ХӀанз керда дезал а хьахиннаб Саганаькъан Мурада. Цун шоллагӀйола фусам-нана Гойганаькъан я. Цар кхийнай ши йоӀ: Танзилаи Тамилаи. Кховзткъа итт шу даьннача сагах, хьалха геттара воккха саг хетар. Бакъда вай мехкахо-м хӀанз а тахан кхийна зӀамига саг санна ва. Халхар духхьал пандар, фата, зурма хинна Ӏац, цунца сага унахцӀено а я: хоза борал, дегӀ нийса леладар, маьженаша болх дика бар, садахар, цӀий лелар, дега могашал, кхыдараш. Цу хьакъехьа къаьстта дика яздаьд «ГӀалгӀай халхара истори» яхача ший книжка тӀа лакхе хьоахаваьча Къуркъанаькъан Солсбика Руслана. Ший бӀаь шу даьлча а Мурад иштта могаш хилар ловш, чакхдоаккхаргда вай ер йоазув.