Бокс массаза хиннай гIалгIай кагийча наьха теркам тIаозаш, дукхагIа дезача спорта тайпаех цаI. Вай къаман хиннаб гIорбаьнна боксёраш. Масала, сона ховчох, Казахстана чемпионаш хинна ши гIалгIа вар, царех цаI Овшанаькъан Борис вар, шоллагIвар - Дидиганаькъан Жабраил. Вай Сибрера цIадаьхкачул тIехьагIа а хиннаб вай къаман дика боксёраш, геттара доккхийча толамашца белгалбаьннабеце а. Царех вар Шолжа-ГIалий тIа а, Сурхо тIа а тренер хинна КIацанаькъан Йоакъап, Наьсарерча берашта хьехаш хинна Малсаганаькъан Адам, кхыбараш. Уж нах къона тIехье кхее ховш, шоай а наьха а га даккха дезача, духьалъотта могаш бар. Укхаза дагаух сона цкъа сайна бIаргадайна хIама. Наьсарен цIерамашина станцена духьала яр «Дулх-хьалтIам» яхаш кафе. Цига кечдеча къаман даарах кхета дагахьа дукха нах ухар, дукхагIча даькъе кагий нах. Лайчилла бетта цIай дездеш, ишколе цхьан дешаш волча массехк кIаьнка лаьрхIар цига ваха, дулх-хьалтIам дуаш цхьана салаIа. Дика даар хьатIадайта, чам бенна тхо дагIача хана, чуийккхар кафе болх беш йола кхалсаг:

- Вададай, нах боабир шоана! – аьнна, цIогIа техар цо.

Чехка хьалгIайтта, дIааралийлхар тхо. Шинна оагIорахьара хьалтIавоалаш, лакха лагIаш долаш яр из кафе. Аьрда оагIорахьа, лагIашта ши-кхо метр гаьна, нийсваь Iовиллача санна уллар кхо зIамсаг. Берригаш аркъала бадар. Iодаха цIии дацар цхьаннахьа. Лоа дилла ха яр из. Багара дIаухаш йолча Iанарах ховра уж дийна болга.

- Мала вар царна дов даьр? - аьнна хаьттар хьагулбеннача наха.

- Из дIá вода зIамсаг вар-кх, - аьлар кафе латтача кхалсага, дукха гаьнаваланза волча сага тIехьа пIелг а хьекха.

Iохьежача, тхона букъ мара бовнзар цу сага, бакъда из а кхоачам болаш хилар, царна йийттар малав ха. Районе дика вовзаш вола боксёр вар из... ЦIи яккха лац сона, хьан хов къаьнара дов хьалхьоаде ловраш нийслой а. Вешта, из ше-м воацаш ва мотташ ва со. лай тIа баьда кагий нах, дукха ха ялале, хьакхийтар, хIаьта тхо оахош доладаьча шун тIа дикка ха йоаккхаш Iийра цул тIехьагIа. Иштта нах ба боксёраш, бакъда шоай гIулакха цар пайда дукха эцац боксах, дукхагIча даькъе хьехамчаш санна бовз вайна уж. ХIаьта а, хиланза ца даьлча, шоаш е нах лорабе безача кхоач цар вахарера цхьайола моттигаш.

Чопанаькъан Руслан сона вайзар хIирий-гIалгIай тIом хинначул тIехьагIа. Со цу хана «Наьсарен оаз» яхача газета редакце къахьегаш вар. Наьсарерча № 4 йолча юкъерча ишкола спортивни зале, бокса йола ринг оттаеш латт, аьнна, хезар сона. Спортах йоазош дер се хиларах тарра, цига вахар со, из бакъдий хьажа. Цу хана са дег чу хиннар цхьа хаттар дар: «Физкультура мичахьа е еза цу ишколе дешаш долча бераша, нагахьа санна цига боксах йола секци хьаелле?» Ишколе хьалкхаьчача, спортзала юккъе оттаеш, вIашагIйоллаш латташ ринг яр, цига вар боксах йола ишкол хьае гIерташ вола Чопанаькъан Руслан, цун новкъост Местой Макшарип, кхыбола кагий нах.

Укхаза массехк дош ала лов цун вахара наькъах. Аьдалгире Руслан ваь хиннав 1947 шера бекарга бетта 4-ча дийнахьа Казахстана Павлодар яхача шахьаре. 1969 шера Кавказе цIавоагIа, Гадаборшакъонгий -Юрта совц цар дезал. Цига волалу цIенхаштта бокса тренера болх бе. Цунна шозза еннаяр «Россе гIорваьнна хьехамча» яха еза цIи.

Дахар-денар хаьттачул тIехьагIа, сайна дагадоаллаш дола хаттар делар аз Русланага. ЦIенхашта йийрзар тренера юхь:

- Дийнахьа урокаш хургья укхаза, шоай хила езача тайпара, сарахьа боксах йола секци хургья, - аьлар цо. Вешта аьлча, аз кхетадаьчох, дешара программа Iомаяра новкъарле ергйолаш гIулакх дацар цар дIадоладаьр. Тха веший кIаьнк вар цу хана кхувш воагIаш. Цо дехар а даь, Шолжа-ГIалий тIара боксёра кулгахйоахкоргаш ийцаяр аз, 90-гIа шераш долалуш. Уж отар чу Iокхайса ядаш яйра сона цхьан юкъа, амма Руслана секци хьайийллача, накъаяьлар уж кIаьнка, цига дIа а язвенна, массехк шера, гибоаллаш тIормиг болаш, из цига иха дагадоагIа сона. Ринг дукха мах болаш хIама я, из эца хьехамчий шоай низ кхоачаргбацар, нагахьа санна бизнес лелаеча Келиганаькъан Iийса, Муса яхача вежараша гIо даьдецаре. Бераш шоаш а цар тренераш а чIоагIа гIадбигабар цу гIулакхо, цудухьа вежарашта дег тIара баркал оалаш а бар уж. Бокса ишкол болх бе дIайолаелча а массехказа цига ваха хилар со, цар мишта къахьег хьажа а цхьацца йоазош де а. Руслан дукха тIера хилацар ший толамех дувца а, къона боксёраш хестабе а, хIаьта а халла цунгара цхьацца хоамаш дIаязде вIаштIехьадоалар. Дукха ганзар боксёраш толамаш даха а. 1994 шера маьтсела бетта 20-ча дийнахьа арадаьннача «Наьсарен оаз» (№ 18) яхача газета тIа аз баьбар дукха боккха боаца «Бокс» яха хоам. Цу тIа аьннадар: «Вай республике карарча хана бокса дика ишкол хьаяьй. Цунна тешал деш да Россе кагирхошта юкъе хьалхале яккхара яхьашка кIаьнкаша даьха толамаш а. Яхьий лакхарча лагIа тIа хьалтIаваьлар ГетагIажанаькъан Руслан. Цунца цхьан клубе ухача Йовлой Жабраила шоллагIа моттиг яьккхар.

Шаккха боксёр юкъевихьав Россе вIашагIтехача команданна».

Бокса ишкол хьайийллача денз, цун гIулакхаш зувш, тренерца бувзам лоаттабеш, йоккхача яхьашка ухаш вар со. Къаьстта йицлац сона 1996 шера наджгоанцхой бетта 5-ча дийнахьа лакхе хьоахадаьча газета 1-ча номер тIа араяьнна репортаж. «Ринго гIалаташта гешт дац» яхаш корта а болаш, яр из. Цунна юкъера цхьа дакъа доаладергда аз гIалгIай меттала, репортаж ше эрсий меттала язъяь яле а: « ХIанз со ва Насарерча №4 йолча юкъерча ишкола спортивни зале, укх тIехьарча хана боксах болча говзанчий бокъонца йола пхьоалле хинна дIаэттай ер. Тахан укхаза дIайолалуш я республикан къаьсттача спортсмений а командай а шоллагIа чемпионат. Керда шу тIакхоачача деношка, укхаза баьхка хиннаб ГIор-Дадии Лаьлиги. Из а цаховш нийсденна хIама дац. Цхьа-ши ди мара мича дисад Керда 1996 шу тIакхача.

Чемпионат хьайийлла дукха ха ялале, хьахоз гонга екар. Яхьаш хьаеллаш ба 34 кг дозал дола спортсменаш Йовлой Iаьлеи Дзовранаькъан Амири. Уж латача юкъа, аз къамаьл ду республикан бокса федераце президентаца. Ала деза, къаьстта цу сага хьинар бахьан долаш, из спорт вайцига дегIаухаш а кагирхошта езаенна а я, аьнна. ХIирий-гIалгIай тIом хилиле Чопанаькъанчо 12 шера болх баьб Пригородни кхале. Цо кхеваьв профессионалашта юкъера мехка чемпион; Россе кубок яьккха боксёр, кхыбараш. Нагахьа санна укх чемпионатах дувце, Руслана яхачох, ер лаьрхIа я ма хулла дукхагIбола спортсменаш юкъеозара, бокс наха юкъе шерагIа йоаржаяра. Иштта да а да-кх из, дукха кагирхой юкъеоза вIаштIехьадаьннад тренера. 200 гаргга зIамига саг ва чемпионата юкъе дакъа лоацаш, цар тайп-тайпара ханаш а дозалаш а да...»

Ювцача чемпионата финалага кхаьчабар 20 пара боксёраш. Гулбеннарий теркам тIаозаш бар кагий нах: Тоачанаькъан Б. (48 кг), Гаьгенаькъан А. (50 кг), Оздой Б. (56 кг), Патанаьккъан И. (60 кг). Къаьстта а чIоагIа яхь яьржаяр Халмарзанаькъан М., Арсамаканаькъан А. юкъе. Зал михьаръювлаш, цIогIа детташ, ше-ший боксёр хьаллаца гIерташ яр. Цу къовсама юкъе котваьлар Халмарзанаькъан Мухьмад. «КIант ва!» - хьахозар эгIара, магIара, массанахьара. Иштта ира бар Дзовранаькъан Мухьмадаи Къоастой Iалиханаи юкъе хинна къовсам а. Шаккха латарца гIорваьнна вар уж цу ханале. Шаккха цхьан тренера, цхьан клубе кхевеш вар. Хьалхарвар Россе чемпионате призёр хиннавар, шоллагIвар Россе къулбехье шозза котваьннавар. ХIара минутах, секундах пайда эца гIийрта, ха зехьа дIа ца йохийташ лийта Мухьмад котваьлар укхаза а. Кхы а дукха дика боксёраш гучабаьхар цу яхьо, царна юкъе вар Кхоартой У., Саганаькъан Ю., Йовлой Г., Буражанаькъан М., Тутайнаькъан А., кхыбараш. Командни яхьашка наьсархой котбоалаш чакхдаьлар уж къовсамаш.

Лакхе аз дийцачо дика хьагойт, мишта дегIаухаш хьайоагIар Чопанаькъанн Руслана доал деш хинна бокса ишкол. Къаьстта из дика гуш хул вай мехка а дерригача дуненна а вовзаш волча Чахкенаькъан Руслана Рахьима вахара никъ зийча. Вайна массанена ховш ма хиллара, Рахьима соахка 40 шу дизар. Боксацарча хьоашало доккхача дикашка кхийлав из. Тахан из ва дунен халкъашта юкъерча спорта мастер, кагирхошта юкъе боксах вола Европа толамхо, «Олимпийски сатувсам» яхача Россе Iан чемпионате шозза котваьннар, Россе 2004, 2005, 2006 шерий чемпионатий призёр, Сараеве а

Дублине а хиннача боксах йолча дунен халкъашта юкъерча къовсамий толамхо, дунен тIемхошта юкъера чемпион, дунен Кубок яккхара боксах йолча яхьий 2006 шера финалист, 2007 шерара Россе чемпион, цу шера Чикаго (США) хиннача дунен чемпионате дото даьккхар. ХIаьта геттара лакхаленга кхаьчар из 2008 шера Пекине хиннача Олимпийски ловзарашка. Цигара, олимпийски чемпион волаш, цIавера Рахьим. Уж деррига толамаш цо доахаш, цунна уллув вар дикагIвола хьехамча, новкъост Чопанаькъан Руслан. Цар шинне юкъара толам бар из.

Со дукхагIа йолча хана гIаш лел, Магасе со латташ вайча, моллагIча гIулакха ше воде а, машин соцайийя, мича вода хаьтте, со дIавиге мара дIаводацар Руслан. Юхь тIара велавалар дукха деце а, хIаьта а дег чура нах дукха безаш саг хетар сона цох. Велавала дукха бахьанаш-м дар цун, хIаьта а этта ха къаманна хала йолча заман чухьа велавалар товш дацар маIача а кхал а сагага. Бахача фусамех беха лелаш бар эзараш бола хIирашкахьара а нохчашкахьара а гIалгIай, царех цаI из ше а вар. Цудухьа сакъердам кIезига болаш эттаяр цхьа юкъ. Иштта моттиг нийсъелча а, Руслана ховра фу де деза. Кулгаш вIашкадаьхка ца вагIаш, хIаране ше-ший моттиге къахьега деза аьнна хетар цунна, тIаккха мара тоалургдац гоалдаьнна латта къаман хьал. Цо ше а хьегар хьинар, низ ца кхобеш къа.

Машинаца долхача хана, спортах дувца дукха тIера хилацар из. Хетаргахьа, цунна хеттача тайпара хьалаш хьакхелладацар вайцига бокс дегIайоалаяра. Ринг Iо а оттаяь, ер бокса ишкол я аьлча доалаш мичад. Дукха хIама ма эший цу лостамагIа бола болх лакхача боарам тIа дIаоттабе. Уж хIамаш цунна ца тоъаш санна хеталора сона, спортах, боксах цунца дувца велча. Цхьан хIаман раьза воацача тайпара юхь йора цо, из къамаьл кхы хотта ца долийташ. Фу дувцар оаха дукхагIа? Цкъа иштта долхаш, лелача лазарах, цIий коачдеча даарех дийцар Руслана, шедолчун цIи яьккхар цо, цхьаннегара дIа мел ийккхачун.

- Саьмарсаькха а коачду цIий, - аьлар аз.

- Из а бакъда, - велавелар Руслан.

Эггара тIехьара тха вIашагIкхетар хилар дIадаха шу долалуш. Пенсионни фонда наIарга латтар со, автобусага хьежаш. Iуйрийна дар из, цу хана (сел жерахьа) из цIагIара араваларах а тамаш йир аз.

- Со Наьсаре вода хьона, - аьлар цо, чура хьа а кхайка.

- Со а ва-кх цига водаш, -аьлар аз. ДIадоладелча Руслана аьлар:

- Хьона новкъа деце, Центркамазе цхьа саг волча дIачу а этта, дIагIоргдар вай.

- ПаргIата хила хьо, со сиха вац, - аьлар аз. Белггала дагадагIац из малагIа урам бар. Аьрдехьа дIалестача, цхьа гIат долаш, наькъаца кораш долаш цIа дар из цу урама аьтта оагIорахьа, еттача кирпишках даь. Машин соца а яь, кора дIатIавха, хIама техар цо.

Бакъда дукха хьежаш латтанзар. Сиха юхавера. Ше сабар хIана данзар хьааланзар цо, аз а хаттанзар цунга из. «Фабрика» оалача базара юхе къаьстар тхо. Цул тIехьагIа, Руслан сона кхы вовнзар.

Цхьа дехар кхоачашде маганзар сона цун. Каст-каста «Для гурманов» оалача тика чу вIашагIдетталора тхо. Цкъа а шозза а хаьттар цо сога:

- Президента со тIавахийта вIаштIехьадаргдарий хьа?

Шоззе а аз аьлар, из са кара дац, бакъда президентага хьа ала безам мел бола хIама дIаюкъе а дихьа, газета лаьрхIа статья-м язъергья аз, хьа безам бале.

- А, из пайдана дац, - аьлар спортсмена. - Юхьдухьала къамаьл де деза са.

-Нах тIаэцаш денош хург ма дий цун, дIа а язвале, дIатIагIоргва-кх.

Юха а са дош дIатIаэцанзар Руслана. Са кара из хиннадаларе, цун дехар, шеко а йоацаш, аз кхоачашдергдар.

ДIабахача лайчилла бетта, вIалла дагадоацаш, хезар сона; Чопанаькъан Руслан кхелхав, аьнна. Халахийтарий-м дувца дезац. Журналиста Султиганаькъан Йоакъапа, цох кодам бувцаш, яздаьча дешашца чакхдаккха лов сона ер йоазув: «...Хала да дега, тахан из вайна юкъе воацаш хилар кхетадеш, язде. Хьалхарча вIашагIкхетаре оаха дийцар, спортсмений дегаш ураувттаргдолаш, кхы дикагIа шоай гIулакх леладе цар безам хургболаш, мишта яздича бакъахьа да. Цо кхебаьча спортсменашта юкъе ба берригача мехка вай къам дIадовзийта бола спортсменаш: Чахкенаькъан Рахьим, дерригача дунен чемпион Котанаькъан Ахьмад, СССР хьалхара чемпион Джаненаькъан Iумар, иштта кхыбараш. Уж берригаш вай ГIалгIайчен цIи дIайовзийташ, вай массане дегаш гIоздоахаш йола коталонаш йоахаш лаьттаб...»

Котанаькъан Ахьмад

Чахкенаькъан Рахьими цун новкъостийи.