Вай зама ялалехь, 5 бӀаь шу хьалха ваьхача Геродота яздаьд, Каспийски форда юхе дахача цхьан къаман вахарах лаьца. Цо йоах: «Уж цӀера гонахьа Ӏохайша багӀар, цу чу мак яхача баьца ги дӀачутувсаш. Цох хьалъуха кӀур чуэзача, чхьагӀар мелча санна корта бохабора цар».

Египет тохкаш волча Йоккхача Британерча Томпсон яхача Ӏилманхочо яздаьд опийх, вай зама ялалехь 7 бӀаь шу хьалха, фу деш хиннад. Цо язду: «Сецца къаьнача кхалсагеи берашеи мака мутт гулйийя, шоаш буача кхачах дӀатохар...» Хетаргахьа, цу хана цар из лелаяь хила еза, цхьадолча лазарашта дарбаш деш.

Цхьаькха цхьа масал доаладергда вай укхаза. Каир яхача шахьарерча археологически музее принцессай дегӀа голаш я, цун багайоаллаш кораяьй опий. Вай зама ялалехь цхьа эзар ах эзар шу хьалха яьхача цо сенна мийннай из, белггала ховш саг вац.

ТӀехьагӀо цӀихеза болча лораша Гиппократа, Галена, Авицена яьхад; опий цхьадолча лазарашта дика я. Масала, из мела могаеш хиннай цар, бӀаргашта лазар долча наха, берий а боккхийчар а лазараш дужадеш психически цамгараш долча унахошта, иштта кхы дӀахо а. Ха дӀа мел йода, вахаре геттара дӀачӀоагӀлу опий, лазар дужаду молха санна. 18-гӀа бӀаьшере чакхдаллалца цох чӀоагӀа пайда эцаш хиннаб, наха дарбаш деча. Францерча лора Рише аьннад: «Нагахьа санна опий ецаре, лораш а эшаш бацар. Цо чхьагӀарал е буача кхачал дукхагӀа зе диц сага дегӀа а цун унахцӀенонна а».

18-ча бӀаьшере, из хьае а йохка а, цунах доккха рузкъа Ӏоаде а долалу цхьадола мехкаш. Масала, Инде хьаеш, Китае йохкаш хиннай из. Китаера хьакимаш кхерабеннаб из чӀоагӀа дӀаяржарах, цудухьа 1820 шера шоай мехка из ма йохкийла, аьнна, соцам тӀаийцаб цар. Британе, из бахьан долаш, тӀом дӀакхайкабаьб, хьалха санна Китае из йохкаргйола никъ хьабеллаш. Вешта аьлча, шоашта тӀадоагӀа рузкъа хиннад царга из тӀом болабайтар.

1856-ча шера из базар е йолаеннай Америка, Франци. Цар а опий йохкаш хиннай Китае. Из мелаш бола нах цул тӀехьагӀа геттара хьабаьржаб. Миллионаш болча китайцаша увзаш хиннай из, царна лаьрхӀа хьадаь уж вӀашагӀбетталуш дола цӀенош хиннад. Китайна санна зулам доал цох, из йохкаш хиннача Американна а Францена а, 19-ча бӀаьшерен 50-ча, 60-ча шерашка. ХӀанз дӀаярж Сан-Франциско, Недерланды яхача моттигашка. Кастта кхоач из зулам Россе а. Цох зулам хеташ, из ийрча моттиг ший сурташца хьахьекха хиннай Верещагин яхача суртанчас. Масала, царех да «Опиум юа нах» яха сурт, кхыдараш. Из юараш, увзараш хьал дола нах хиннаб, царна юкъе хиннаб политикаш, йоазонхой, искусствай болхлой, кхыбараш. БӀарчча халкъ хьаийцача, цунна дезаш хиннадац цу тайпара гӀулакх, из бахьан долаш, тӀехьагӀо лораша а кӀезигагӀа лелаю из, наха дарбаш деча хана.

1803-1805 шерашка немций химика-фармацевта Сертюрнера хьаю морфин. Цох дарба мишта хул хьажа, шийна теха хиннай цо из. Минут дӀаяха мара, леш а хиннав из бахьан долаш. Наха дарбаш деш лелаеча хана, гучадоал, унахой цкъа цунга дӀаӀемача, из йоацаш Ӏелуш боацилга. Цох пайда эц тӀем тӀа яь човнаш еразаеча хана, наьха лазар дужадеш а цул тӀехьагӀа нах эттӀабеш а. Ха дӀа мел йода, из еттараш дукхагӀа кхалнах, лораш хул. Кхыча дешашца аьлча, морфинах зуламаш дувл наха.

Морфинал доккхагӀа зулам дахь адамашта английски химика Райта хьаяьча героина. Из цо хьаяьй хьалха вай йийцача морфинах. КӀай-овкъара беса е кӀай-мора хул из, къахьа чам болаш я цу тайпара порошок. Лораша лазар дужадеш йола молха санна лелае лоархӀ из, цхьабакъда цар балха юкъе ший моттиг хьа а лаьца, дӀачӀоагӀлуц героин.

Из тоаеш, дикагӀа хургйолаш болх бу немций фармоколога Дрейзера. Цо хьакхелла героин лораша шоай балха юкъеяхь, лазар дужаду, кӀезигагӀа кхайкавайта молха санна. ТӀехьагӀа гучадоал, цунга цкъа дӀаӀемача, из йита хала долга, цо нахах наркоманаш хьабелга. Из балха юкъера дӀайоаккх 1914 шера Америке, 1924 шера Россе. ХӀаьта а хала хет наркоманаша из лелаеш хилар. 12-13 шу даьннача ондаргаша мел из, цох доккха зулам доалилга ховшше а. Таханарча дийнахьа из зулам дунен тӀа дӀадоаржадеш, хьадоагӀа цхьадола мехкаш. Царех да Бирма, Лаос, Таиланд, кхыдараш. Аз дийшар, Бирме хьаю 2 эзар 6 бӀаь тонн опиум, аьнна. Цул тӀехьаюсаш яц Афганистан а. Вай мехка наркотикаш йохкача наха, яздеш ма хиллара, хӀара шера 2 бӀаь ах бӀаь миллиард доллар мах бола саг вувш дола «дахьаж» дахь. Из бахьан долаш, къона болаш бов бӀаьш бола кагий нах, мехкарий; цамогаш долаш Ӏоду бераш, дуккхачарех заӀапхой (инвалидаш), кертах телха нах хул.

Вай декхар да цох воаш лорадалар а воашта гонахьара нах лорабар а.

Лораша хьагучаяьхай наркоман вовза йиш йола белгалонаш. Уж зийча хьехархошта, даьшта-ноаношта, психологашта атта бовзаргба уж. Хьож вай сенах вовза йиш я наркоман:

а) цун цӀока ший массазара бос байна е цӀийденна хул;

аь) бӀаргий кӀоагаш хила дезачул шерагӀа е готтагӀа хул, бӀаргаш чура цӀийделе е бос байна хул;

б) хедаш хул дувца кхъамаьл, из хила дезачул сихагӀа е шортагӀа хул;

в) дегӀа тӀа, маьхий дийтта, хедаяь, цӀий чусийца моттигаш хул;

г) наркоман дуача хӀаманцара чам байна, гӀелвеле хул е геттара дукха хӀама дуаш хул;

гӀ) каст-каста кхайкавеш хул;

д) цун болар нийса хилац, эгаш е ког дӀабетталуш хул;

е) цӀий лакхлуш а дуаш дола хӀама керо ца ловш а хул;

ё) бахьан доацаш, эгӀазъухаш а, дегӀ этта а хул наркоман.

Цу тайпарча зуламца (наркоманеца) вувзавенна саг вовза йиш я цо цӀагӀа-ара леладеча гӀулакхех а. Уж укх тайпара да:

1) наркомана ахчах а бе леладеча каьхатех а турбилгаш еш хул;

2) Ӏагаш хул цун кӀурз тӀабилла, наркотикаш кийчъяр бахьан долаш;

3) цу тайпарча сага лелаю наб кхетийташ, сатеме верзавеш йола молхаш;

4) гӀаьленаш (сигареташ) лелаеча кӀинга чу папиросаш чуехк цар;

5) каст-каста телефон етт, меттаца товш доаца дешаш леладу, нахах лечкъадеш дувцаш къамаьлаш хул.

Фу де деза бера е ондарга наркотикаш увзе е меле? Эггара хьалха из лорага дӀавига могаду. Из цунна а боккхагӀчарна а пайданегӀа бола никъ ба. Бер ше а дӀакхетаде деза, цу лазара дарба дайта дезилга, кхы дукха гаьна ца доалийташ.

Мишта латт из гӀулакх вай республике? Бий вайцига цу тайпара нах? Из мел бакъда сона оалалургдац, бакъда мехкарча статистико дувцачох, Приморски край дӀаяьлча, шоллагӀча метте латтар вай республика я йоах, йохкараш, увзараш, мелараш дӀалаьрхӀача. Цудухьа каст-каста тха газета оагӀонаш тӀа кепа етт, из «дохьаж» доаккхаш лийцача нахах долча йоазошта.