Дукха цӀий Ӏомехкар, хийла наьна бӀаргах хиш Ӏоихар, юхавоагӀаргва, аьнна, араваьнна къаман воӀ, мичав ца ховш, гаьнарча лаьтта аллийсар. Цхьабараш тахан а де доацаш байнаб. Боккха низ бар моастагӀчо тийшача балхах советски къаманна тӀабенар, хеталора иштта чӀоагӀа кийчо яь венача моастагӀчунна духьала отталургвий-хьогӀ, аьнна. Бакъда цаӀ санна эттар советски халкъ тийшача балхаца, дагадоаццаш, тӀом хьакхайкабаьча гӀаьрхочоа духьала. ТӀема хьалхарча мугӀарашка латаш хилар вай къаман къонгаш а мехкарий а. Тахан а цар цӀераш дика йовзаш, вайна дагалатташ я. Уж бар бизза шоай къаман яхь йола мехкарий, кагий нах.

Цудухьа котало а яьккхар, кхерабенна юхабаргбоацарех бар вай бӀухой а советски эскар а. Уж хинна а Ӏацар уж-м, цига царна новкъостал деш бар кхалнах, бераш, боккхий нах. Даарца, тӀадувхача барзкъанца га хьаллоацар бахархоша майрача бӀухой. Иштта унзара ха яр, 1941 шера моастагӀчо бехк-гунахьа доацача советски халкъага тӀом хьакхайкабаь хиннар. Цу лирача тӀем тӀа 20 миллион саг велар, дукхагӀа байнараш къона салтий, эпсараш бар. ТӀема духьалъэттача дукхача халкъашца цхьана вай къам а дар. Цу ханашка вай геттара дукха хиннадеце а, тӀем тӀа ваха йиш йолаш вар, кхы уйла ца еш, сихонца кийчвелар.

Балтикера дӀаволавенна, Ӏаьржача фордага кхаччалца долча даькъ тӀа Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀом латтача хана, моастагӀчох латаш хиннаб гӀалгӀай а нохчий а.

ГӀалгӀайчен бӀухой СССР доазаон тӀа гӀаьрхочох латаш хиларал совгӀа, иштта хилар кхыча къаман викалашца цхьана Польша, Чехословаки, Румыни, Австри, Венгри мукъайоаккхаш, кхыметтел Берлине а кхаьчар уж. Тыле къахьегаш хиннараша доккха дакъа юкъедера цу тӀем тӀа котало яккхара. ГӀалгӀайчен бахархоша, берригача мехка бахархоша санна, шоай низ ца кхобеш, ден-бус къахьегаш, тӀем тӀа латтарашта эггара эшар — мехкдаьтта, буа кхача лоаттабир. МагӀалбика мехкдаьтта доаккхаш хиннача къахьегамхоша, ден-бус болх беш, бӀаьзза дукхагӀа балха толамаш совдоахар.

Шоашта могар дӀайохьийтар тӀем тӀа. Тахан Украине Донбасс йоаккхаш дӀахьош йола тӀема операци санна, латташ хьал дар цу хана лаьттар а. Иштта дукха бӀухошта посылкаш ухийташ хиннай бахархоша шоашкара. Цу хана, Нохч-ГӀалгӀайче йолаш, къамаш шоайла кхотаденна дахаш хиларах, цхьа дезал санна эттаб уж халонашта духьала. Статистико хьаяхачох 1941-1942 шерашка Нохч-ГӀалгӀайчера 807750 сома маьха юкъара посылкаш яхьийтай, хӀаьта наха шоашкара а 2417 лаьрххӀа дола совгӀаташ даьд, уж хиннад 759000 сома маьха. 1943 шера итт бетта республикан къахьегамхоша 400 вагон совгӀа совгӀатий эшалонаш яхьийтай. Уж хиннад: дулх, коартолаш, модз, даьтта, иштта кхыдола даараш. Дукха байнаб вай мехкахой цу тӀем тӀа. МоастагӀа эшавеш, хьалхарча мугӀарашка латаш болча хана, къаман моастагӀий ба, аьнна, юхабоахаш а нийсделар. Уж ханаш а цар бахьанаш а вайна дика ма довзий. Дале а, дуккхабараш шоай цӀераш а тайпан цӀераш а хувцаш, тӀом йистебаллалца фашист эшавеш хьабаьхкар. Тахан а вайна дика йовзаш я цар цӀераш. Уж наха биц а лургбац, хана йӀоахал. Вай къам даим хиннад эшача кийча, денал, яхь йолаш, моастагӀчоа духьала отталуш. Деникински тӀом лаьттача хана денз а, цу юкъе белгалбаьннараш ма хиннабий вай. ТӀаккха тӀехьенгара тӀехьенга кхоачаш, хьадоагӀа из денал, майрал. Цар тӀехьен а тӀехье я тахан Украине цу бӀехача гӀозара духьаллаттар, ала йиш йолаш да. Хьанна дага дар ишттал тӀом дӀабаьнна ха яьнначул тӀехьагӀа, Россе къамий юха а тӀема мугӀарашка хила дезаргда, аьнна. Тийшаболх даим лелабаьб Россена духьала цу хана а, хӀанз хӀаьте а. Цудухьа даим кийча хила дезаш хиннад вай Россе Ӏаьдал. ТӀаккха эшача Даьхе бахьан хургвоаца воӀ малагӀа ва? Иштта, цаӀ санна, эттар тахан Украине бодача тӀема духьала вай къаман къонгаш.

Шоаш дӀакхаьчача денал, майрал гойташ, кхерабенна юха ца боалаш, моастагӀа эшавеш, хьабоагӀа уж тахан а. Дукха ба вай цига а турпалаш болаш белгалбаьннараш. Хала хете а, боабаьраш а ба. Цудухьа оал из, тӀемо воӀ ваьвац, тӀемо воӀ вихьав, аьле. Дукхача паччахьалкхенаша шоайла барт баь, Россена духьалбаьнна, беш бола тӀом ба из. Вай Даьхе лораеш латтарий сий лакха латтаргда даим. Цар цӀераш яхаргья вай дегашка. Уж бицбенна ха йоагӀаргьяц вай къаманга. Яхь йола, денал дола гӀалгӀай къаман къонгаш даим бусаргба адамий дегашка. ИйслагӀа май тӀакхоачаш, дездеш дола коталон Ди санна, тахан Украине бодача тӀема котало езъеш а йоагӀаргья из ха. Сий долчун, сий ма довлда.