Къамарга шод

Цхьаццадолча вай дошлоргаш тӀа къамарга шод – кадык аьнна яздаьд, из нийса дац, кадык къамарга лак да. Къамарга шод е огӀар аьлча нийсагӀа да щитовидни железах. Цох дувца безам бар са, лораша яхачун кӀийлен тӀа. Вайна гонахьара Ӏалам унахцӀена ца хуле, из бӀехдеш дола хӀамаш вахаре дукха нийслойя, къамарга шод талх, цунца дувзаденна лазараш хьахьов. МалагӀа хӀамаш да вай Ӏалам бӀехдераш, вай унахцӀенонна Ӏаткъараш? Царех къаьстта а кхераме да укх тайпара хӀамаш: альдегидаш, углерода окись – машинаша доагадеча даьттах хьахулаш, аракхувсаш йола газаш, кӀор боагабеча хьаювла газ; аммиак – химически удобренеш, лелхаш йола хӀамаш; арсин – химически промышленносте лелаю саьмарсаькха хьаж йоагӀа, дохьаж доалла газ; хлор – хӀаман кӀай бос луча пайда эца, баьццара-ӀажагӀа бос бола газ; цианисти водород – металлурге лелаю; фтористи водород – мехкдаьтта чакхдоахача пайда эц цох; сангала двуокись – кӀор е мехкадаьтта доагадарах хьаювл; фосген – химически промышленносте лелаю; кӀурз, кӀур, йокъ, кӀормӀад – уж нийслу промышленни балха тӀа, нувхех керда хӀамаш хьаеча моттигашка.

МалагӀча дегӀа маьженашта зе ду цу хӀамаша? Эггара хьалха уж Ӏаткъ пехкашта, жамарашта, цӀий толхадара, бӀаргашта, керта, даахӀама дегӀаца дӀакхастара. Цар бӀаргашта боад етт, кхайкавайт, Ӏеттаде дог керчаду, наькх тӀа кӀаьдаш доах, корта лазабоах, пехкашта фо дӀакхачийтац боагӀача боараме. Къаьстта Ӏоткъам бу цар къамарга шода. ЧӀоагӀа халчаотт из гипофиза, гипоталамуса (хьоа цамогаш хилар) лазараш дале. ДегӀо цу сахьате теркалду уж хӀамаш: хьахьов къамарга шода гипотиреоз (къамарга шодо эсала болх бар) е гипертериоз (къамарга шодо боагӀача боарамал чӀоагӀагӀа болх бар). Царех хьалхардар хуле, саг такха волалу, мекъа, этта хул,цӀока декъа хул, мосаш корка а Ӏолегаш а хул. ШоллагӀдар хилча, саг сиха эгӀазъухаш, сатем боацаш, бӀаргий кӀоагаш шерлуш, массаза хӀама юэ а гӀийла хул, хьоцар дувл, синпха сихагӀа бетталу.

Къамарга шод лерттӀа болх беш хиларах тийша да, вай дерригача дегӀа хьал, цо лерттӀа болх бергба вай Ӏалам унахцӀена хуле.

БӀаргсиной пайда

БӀаргсинош кхелла мохк Венеци я. Эггара хьалха цига хьадаьд уж 13-ча бӀаьшере. Ширача Китае бӀаргсинош леладеш хиннад судхоша, шоай бӀаргий оамал къайлаяхьар духьа. Хи тӀара, лай тӀара, ша тӀара хьайоагӀа сердал бӀаргашта дика яц. Цо бӀаргашка хий кхохк, лазадоах, саг сердалах увзаволийт. Цудухьа укхаза оарцагӀа доагӀа бӀаргсинош. Иштта моттиг нийсъелча, леладе могаду мора е ӀажагӀо-баьццара бос бола бӀаргсинош. Сийначар даара чам (аппетит) боабу. ЦӀагӀа чуваьлча, бӀаргсинош Ӏодаха деза. Нагахьа санна уж леладераш телевидене болхлой е актёраш бале, цӀагӀа а дахкийта мегаргда, бӀаргаш къаьстта сийрдача лампаех (софитех) лорадеш.

Дика гӀо ду бӀаргсиноша хьехархошта, кепайоазон редакторашта, корректорашта. Укхаза болх бу нах, дуккхача шерашка хӀара дийнахьа йоазош тӀа багӀа безаш хул, уж дешаш, тоадеш. Цудухьа цар бӀаргаш, цу балха тӀа болаш дукха ха ялале, лазадувл. Иштта моттиг эттача, лораша могаду бӀаргсинош леладе. Аз ишколе болх бу 27 шу даьннад; цул совгӀа газеташка, книжни издательстве болх баьб аз 10-15 шера. Вешта аьлча, ишколе а кепайоазонца а мел даь балхаш алхха йоазонца, дешарца дувзаденна хиннад са даим. Из бахьан долаш, бӀаргаш кастта лазадала доладелар, дешаш дола хӀама лерттӀа гуш хилацар. Цу тайпарча моттиге, бӀаргсиноша дика новкъостал ду. Бакъда, ше уж эцале, лорашта тӀаваха веза, цар дикагӀа белгалдергда сага малагӀа тайпа бӀаргсинош деза.

Мераж Ӏоъахара ду дарба

Тайп-тайпара наькъаш да мераж Ӏоъахара дарба де йиш йолаш. Хьожаргда вай царех цхьадарашка. Уж а лораш могадеш да. Пела Ӏаг хиллал дола тух ах пела хиллал долча хих дӀаэду, из маркхал мерий чу чукхерза беза, багах гӀолла арабоахаш. ШоллагӀбола никъ ба, саьмарсаькхах е хохах баьккха цхьа тӀадам дӀаэбе беза хин 20 тӀадамах е меза пхе тӀадамах, из маркхал мерий чу чухьакха беза. Иштта дарба дала тарлу каланхоэ яхача баьцовгӀа, цӀеча чахран, кӀайча кабуца 3-4 тӀадам вӀашагӀэбича а. Цул совгӀа, цу лазара дика хургья цхьа пела йӀайха шура. Из термоса чу Ӏочуетта, апельсина диълагӀча даькъ тӀара чӀоргаш цу чу чукховса еза. ХӀара ах сахьат мел доалача хана, зӀамига къургаш а деш, мела еза из.

Шекар лакха долча сага бу хьехам

«УнахцӀено» яхача журнала тӀа лораша яхачох, шекар лакха хиларца къовсам лоаттабе сел хала а дац. Хьож вай цар фу йоах. Шекар лакха долча наха дикка гӀойле хила тарлу йоах, нагахьа санна 100 грамм кен 3 пела хиллал долча хи чу кхехкабаь, цох хьахинна мутт дийнахьа ах-ах пела молаш унахочо меле. Из кхехкабе беза цхьан сахьата.

ГӀаш лелар дика да е зе да?

Каст-каста оалаш хоз, «гӀаш лелар унахцӀенонна дика да». ДукхагӀа из яхараш, шоаш машинашца лелаш хул. Цох шоаш пайда ца эце а, наха ду цар из хьехар, шоашта цох белггала хӀама ца хой а. Дунен цӀихеза болча политикаша яьхад: Ӏовижа йиш йолча хана, Ӏовуж со; Ӏоха йиш йолча хана, Ӏохов со. Цо хьагойт вайна, когаш тӀа лелар сел дика доацилга. Из бакъдеш дар «УнахцӀено» яхача журнала тӀара аз дийша йоазув а. Цу тӀа аьннадар, нагахьа санна сага цхьа километр гӀаш никъ бойя, цун дегӀа 8 тонн мухь хьалъайбича миссел хало хул.

Хетаргахьа, цудухьа хул гӀаш лела нах, къабелча гош лазаш.

Аьрдиг е аьттиг?

Дукха ха йоацаш, урок луш воаллаш, 5-ча классера йиӀиг улга тӀа яхийтар аз. Из язде йолаелча, цецваьлар со. Аьттига кулгаца санна, сиха яздора цо аьрдига кулгаца. Тамаш е мегаргйолаш хӀама а да из-м. Цхьадолча бераша цох лазар лоархӀ, бакъда из нийса дац. Аьрдига кулгаца моллагӀча сага язлургдац, цудухьа цо хьахьокх цу кулгаца язду нах къаьстта хьаькъал долаш, цхьа говзал йолаш болга. Аьрдига кулгаца язду саг аьттигаца язде Ӏомаве йиш йий? Сона хеташ-м я. Тха нанс атта дир из хӀама. ВоккхагӀвола тха воша, зӀамига волча хана, аьрдигаца язде волавеннавар. Аьттигаца язде аьлча хӀама хилацар. ТӀаккха цо лаьрххӀа куржама саьрг лелабора цӀагӀа. Аьрдигаца язде волалушше, цу кулга тӀа саьрг тохар цо. Дукха ха ялале, аьттигаца язде Ӏемар из.

Аьрдигаш хьаькъал долаш болга ха йиш я укх масалех а. Аьрдига кулгаца болх беш хиннав Леонардо да Винчи, Пабло Пикассо, Чарли Чаплин, паччахьа Виктория, Американ кхоъ паччахь: Никсон, Рейган, Буш.

ХӀаьта Тулерча аьрдигах дола Лескова дувцар вайна ма довзий. Сагала (блоха) ланаш теха хиннад цо, сов говза волаш. Бакъда хьалха халхабувлаш хинна сагал, цо ланаш техачул тӀехьагӀа, халхабала могаш хиннабац.

ДегӀа дозал

Брока оттаяьча индексах, дегӀа дозал малагӀча боараме хила деза ха хала дац. Сага дегӀа лакхал дистача, цу тӀара Ӏояккха еза 100, юхедиса таьрахь миссел хила деза цу сага дозал. Масала, сага лакхал 160 сантиметрага кхоач, тӀаккха цун дегӀ 60 кийла хила деза. Нагахьа санна лакхал 180 сантиметр дале, дозал 80 кийла хила деза.

Нийса лела Ӏамар

Каст-каста хаза йиш я, нанас ший берага оалаш:

- Мишта лел хьо? Хьалнийсбе из букъ!

Иштта ала а тарлу:

- Ма текхабе уж когаш!

Мишта Ӏама йиш я нийса лела, дегӀ хоза леладе, борал тоаде?

Лораша яхачох, из де могаду укх тайпара. Ший борал тоаде гӀерта саг лела веза пилхьа (канатоходец) санна, ше муша тӀагӀолла воагӀаш санна, е новкъа хьекхача нийсача така тӀагӀолла воагӀаш санна. Дукха ха ялале, цу сага борал тоаденна дӀагӀоргда.

Мишта деттадала деза дог?

Дега деттатадаларх бе-бе дувц. Цкъа лораш баьхкар со волча, са могашал миштай хьажа дагахьа. Са синпха а, цӀий а, дега деттадалар а дистача; са цӀий геттара лакха айденнад (давлени), сихха из Ӏолохлургдола молха мала еза, яхаш, дийцар цар. Са цӀий цӀаккха а хьалха лакха да аьннадацар цхьан лора. ХӀанз а, дегӀага ладийгӀача, из лакха да аьнна хетацар сона.

- Оаха аптекера молха яхьаргья хьона, сихха дӀа а даха, - аьлар цар.

- Я езац, аптека сона юхе йоалл, се а ва со цига дӀавохалургволаш, айса эцаргья аз, - ала дийзар са.

- Мегаьд, дукха ца говш гӀолахь, - аьлар цар.

Лораш дӀабахар, со чай мала Ӏохайра. Телефона гургал бийкар. Лор яр телефон еттар:

- Вахарий хьо аптеке? – хаьттар цо.

- ХӀанз, чай дӀаменна ваьлча, гӀоргва со, - аьлар аз.

- Фу чай дувц Ӏа?.. – цецъяьнна яр лор.

Со фу ала воалл аьлча, цкъаза хьай дегӀа хьал дика да аьнна хьона хете а, цхьаццадола цамагар хила тарлу цунца. Дукха ха йоацаш, сона вовзача цхьан сага аьлар:

- Лорашка гӀо, оал. ЦаӀ доацаш хург мичав со, ишттал ха яьнна хилча. Цхьа хӀама хьа а лаьца, цар-м кхеставерг ма вий...

Дего лерттӀа болх беш цахилар а кхераме да. Нагахьа санна дог минота 70-80-зза тохалой, из хила дезача боараме да. Сиха деттаделар 100 – 110-нел сихагӀа хила йиш яц. ЛаьгӀо деттадалар 40-45-нел лохагӀа хила йиш яц. Дог лаьгӀо детталуш хуле зеленина 2 тӀадам, чӀоагӀо кофе мала могаду лораша; геттара сиха детталойя – 40-50 тӀадам валокордин (корвалол) мала еза. Иштта 20-30 секунд ха яккха еза, бӀаргий фуаш дӀатӀатеӀадеш.

Мел цӀий да дегӀаца?

Кхалнаьха а маӀача наьха а оамалаш тайп-тайпара хинна ца Ӏеш, цӀий а да тайп-тайпара боарамаш долаш. МаӀача сага дегӀаца цӀий да 5, 2 литр, кхалсага дегӀаца – 3,9 литр. ХӀара литраца 500 грамм хий да, йоах лораша. 10% цӀий довр кхераме дац, аьнна, белаглдаьд цар. 30% цӀи довр кхераме да. 50% цӀий дайча, саг лергва.