Бакъда салаӀа дӀа-юха болхаш хилча, моллагӀа цӀай дездеш шу оттадича, йоагӀача-йодача журналисташ нийсбелча, Аьдалгире Ахьмад тхьмадалла хоавора, хӀана аьлча Керам-хьажий Мустафа цу тайпарча моттигашка ухаш вацар. Иштта моттигаш нийсъелча даьхача сурташ тӀа а го йиш я, из шун магӀахьа вагӀаш. Цо доал деча истола тӀа цӀаккха бокъо йоацар дувцаш а деш а хилацар. ЗӀамагӀбараш а бийхка боагӀабацар цо шийца Ӏохайшача, доагӀача дош лора, цхьадола хӀамаш царна хьакхаштагӀа хетийта дора цо. Масала, Ахьмад ше даим гӀаьле увзаш вацар, бакъда шийца истола тӀа багӀа нах, къаьстта зӀамагӀбараш, паргӀатагӀа хургболаш, царна товр дар духьа гӀаьле а бейоллар цо. Цунца а ший тайпара хьаькъал а хьехамчан оамал а яр. Укхаза дагавох сона университете тхоай хинна Ломов яха педагогикан хьехархо. Экзамен дӀалуш волча зӀамигача сага тӀа а вайя, гӀаьлений кӀинг хьакховдабийя, «озаргйий Ӏа?», оалар цо. Из хьехархочо сенна дора кхетаде хала дацар, экзаменга кийчлуш волча студента саготдергдоацаш, из дукхагӀа воаставалийта дора из хьехархочо. Цу тайпара оамал яр аьнна хет сона газета болхлочун а.

Вай даьша леладаь Ӏаьдалаш, барзкъа, къаман Ӏадаташ дукха дезаш вар аьнна хет сона къаьнагӀчарех вола таржамхо, хӀана аьлча беррига шийца болх бу маӀа нах кердача хьисапе даьча барзкъанга баьннача хана, цо дукхагӀа йолча хана галфе хачи ювхайора. Цунга товш а яр-кх из. Кердадар а къаьнадар а вӀаший тарде ховш саг вар вай вувцар. ХӀаман хам бе, хьурмат де ховш а вар, хӀана аьлча зӀамига кӀаьнк волча хана денз, дукха халонаш яйна, ла йийза саг вар из, цунна дика ховра маькха лоархӀам, цун дозал миштад; дешаро наха дахьа дикаш мел беркат шоашца долаш да; къаьстта а дика кхетадора цо наьна меттаца дувзаденна гӀулакх, шийна дика а ховра из дӀабувца а цу меттала йоазув де а.

Пхьилекъонгий Аьдалгире Ахьмад ваь хиннав 1918 шера тушола бетта, шоай тайпан цӀи лелаеча юрта. Цун да, цу ханарча Ӏаьдалах ведда лелаш, эбарг хиннав. Вайна дика йовзаш я-кх ювца ха. Керда Советий Ӏаьдал даьккха биъ бутт мара баьнна хиннабац, мехка хӀанз а дукха хиннаб кердача Ӏаьдала моастагӀий, арахьара тӀагӀерташ паччахьа эскарах биса инаралаш а хиннаб, къаьнара Ӏаьдал юха меттаоттаде дагахьа. Вешта аьлча, къаьнара Ӏаьдал цӀенденна дӀадаланза, кердадар бокъонца чӀоагӀдаланза йола ха хиннай кӀаьнк ваьр а да эбаргал ваьнна лийннар а. Нана Малсаганаькъан Хьайбат яхаш хиннай хургволча деша говзанча. Ахьмада наьна-вежарий хиннаб Джандар, Оарц, Бач яхаш. Даь-воша Ахьмада цаӀ мара хиннавац, Висангири яхаш хиннай цун цӀи, цох хьабаьннача дезалхой цӀераш хиннай, виӀий – Солтмурад, йиӀий – Дугурхан. Цу тайпарча наха юкъе кхувш венав из, ноанахошкара а даьхошкара а дика мел дар хьаэцаш, Ӏомадеш.

Ший ялх бутт баьлча денз, нана йоацаш висав кӀаьнк. Сона дика хов, иштта зӀамига волча хана да е нана доацаш висар фу яхилга да. Со а кхийнав, ялх бутт баьлча денз, да воацаш. ХӀаьта а наьна дика, цун йӀовхал яйза ва со. Бокъонца са пенсе ваха ха яллалца, яьхар са нана. Аз цох Далла хоастам а бу. Нана йоацаш кхийнача берах чӀоагӀа къа хет сона, из массахана догьийша хургда. Цхьан хӀамо е сага хувцаргьяц бера нана. Юххьанца хала хиннад, аьнна, хет сона кӀаьнка вахар, цо ше цунна латкъаш даь йоазош деце а. Дас кастта саг йоалаю, Лоалахой тайпан Маликат яхаш хиннай цун шоллагӀа сесаг. Цо кхы а ши воӀ, ши йоӀ ду Аьдалгирена. Цхьабола нах раьза боацаш хул даь-сесага, ший дагалоацамашка цу тайпара йоазув дитадац вайна Ахьмада, шийна шоллагӀа нана хиннача сагах. Янданаькъан Жамалдас аьннача беса хилац массаболча даьй-истий дегаш. Цо сигаларча седкъех аьннад «...даь-сесага дог санна шийла да». Сона дагайоагӀа кхыча къамах хинна сай наьна-веший сесаг. Ший кхо воӀ-йоӀ дар цун, маьр-воӀ а вар. Юрта бахар уж. Ӏуйрийна етт дӀалалла е кхыча гӀулакха царех воӀ гӀоттаве везаш хилча, маьр-воӀ ца гӀоттавеш, шийбарех кӀаьнк гӀоттавора цо, вокханга дегабуам цабайтар духьа. Иштта хул цхьабола дика оамалаш йола истий. Цхьан зӀамсага ший даь-сесагах дувцаш, «нана дагайохийтанзар тхона цо» аьлар. Нана-м дагаяьлла хургья берашта, из ала гӀийртар дар, даь-сесаг шоашца геттара дика хиннай.

1924 шера, ший ялх шу даьннача хана, исламски ишколе Ӏарбий метта деша вахав ше, аьнна, яздаьд цо. Хетаргахьа, укхаза ювцар я хьужаре. КъорӀеи кхо жайи дийшад цо, цига йоаккхача юкъа. Кхы цхьа шу даьлча, 1925 шера, инженераш безаш ха я эттар, аьнна, дунен дешар дешача ишколе из вахар могадаьд даь-вошас. Цига а тӀехдика дешаш хьавенав. 30-ча шерашка юртара кагирхой Буро чу хьайийллача юртбоахама техникуме деша ухаш хиннаб. Цига вахав Ахьмад а. Даара гӀулакх во этта хиннад цу хана вай мехка, тӀа-тӀа кхаьчар яа езаш, из а наьха санна хала лаха езаш хиннай. Ца валлал бахьан деш хиннад, дукхагӀа юар хьажкӀа, Ӏажаш болаш. Жуврах худар деш, из а дуаш хиннад. Ше кийчдеш хиннача цун чам, валлалца дӀабаланза хиннав вай мехкахо.

Цу шерашка цо дийшад Буро тӀарча индустриальни техникуме а, рабфак а яьккхай. Из йоаккх цо 1933 шера. Цигара цӀавеча, колхозе балха хьожаву. Дезала гӀо-новкъостал де дезар, цу хала эттача хана. ЦӀермашина вагона чу-бешка чу хайя, вода из эггара хьалха Шолжа-ГӀалий тӀа, киса кепиг доацаш. Шийло ха хиннай из, кхера техача майдан тӀа бадаш хиннаб моцало гӀелбаь, тишбаь нах. Царна юкъе чуваьнна, яьккхай цо бийса. Дуачун уйла е езаш хиннай эггара хьалха. ДикагӀа кхоабача ваха везар деша. Цу тайпара хиннай гӀишлонхой кийчбеш йола училище. Цига дӀаийцав вай мехкахо. Борща оаркхув, дулха чӀегилг, 700 грамм маькх, мукха ишках даь худар луш хиннад цига дийнахьа. 1934 шера из деша вахача мехкдаьттан техникуме 40 сом стипенди а луш хиннад. 1936-ча шера Горячеводск яхача моттиге ахчанца ювзаенна курсаш я, аьнна, хезад цунна. Къона ва, аьнна, дӀа ца эцаш вут цига. ТӀаккха ше ваь ха 1916 шу да аьнна оттаяь, чакхвоал из, ахча леладара говзал Ӏомаеча техникуме. Дийша ваьлча, Галашка балха дӀахьожаву, финотдела инспектор волаш. Шолжа-ГӀалий тӀа кхоач цул тӀехьагӀа. Цигарча банка инспектора гӀонча волаш къахьег. Вешта аьлча, даггара ше а ший моттиг а лохаш хиннав зӀамига саг цу шерашка, цхьаннахьара вокхазахьа водаш. Цу хана дукха нах, балхаш, вахара халонаш яйзай цунна, бакъда хӀанз а ший дего къоабалдечунга кхаьча хиннавац из.

1937 шера балха говзал лакхъе вохийт из Москве. Керттерча банке кхаь бетта курсашка хиле цӀавоагӀа. Кредитех волча инспектора гӀонча хул Ахьмадах хӀанз. Цу шера наха юкъе дешар доражадара, дешанза хилар дӀадаккхара хьакъехьа амар арадоал. ТӀаккха йолалу Ӏаьдалгахьара наха низаш ду ханаш. Боабу дикагӀа бола нах: Шаденаькъан Арсмак (таржамхо), Малсаганаькъан Мухтар (таржамхо), поэт хиннача Озанаькъан Ахьмада топаш тох, Базорканаькъан Идрис, Пхьилекъонгий Султан лаьце набахта чубохк. ХӀаьта Аьдилгире Ахьмада къахьегама никъ дӀахо дӀабодаш бар.

1938 шера таржамхой курсаш йоах цо. Книжни издательстве корректор, керттера корректор волаш къахьег, цу гӀулакхаца таржамхочун болх а тарбеш. Корректора а таржамхочун а болх бокъонца бовзаш воацача сага ховргдац из мел хала а сабар, сатем безаш а ба. Аз 80-ча шерашка Нохч-ГӀалгӀай книжни издательстве 4-5 шера къахьийгад, корректора болх беш. Ӏуйрийна ийс даьлча кабинете дӀачуваьлча, делкъа хана хӀама даа цхьан сахьата мара тӀера ца воалаш, даим дешаш, гӀалаташ тоадеш, вагӀа везар. Цхьайолча хана шоай гӀалаташ дукха тоадеш хилча раьза а хилацар йоазонхой, книжкан редактор, къовса оттар, хувцамаш ма де, яхаш. Иштта хала болх ба таржамхочунбар а. Нагахьа санна исбахьален йоазув из дале, Ӏилманхоша яхачох, шин тайпара де йиш йолаш да таржамаш. Хьалхара таржам автора ларах де деза. Вешта аьлча, йоазонхочо яздаьчоа гаьнавала йиш яц, цу тайпара болх беча хана. ШоллагӀа таржам да, авторца яхьеваьнна деш. Из таржам деш, керттера уйла йита а йита, автора ше яздаьчул а дикагӀа из хилийта гӀерташ хул. Амма газета таржамхочунна хьалхара таржам могадича нийсагӀа да, аьнна, хет сона.

Цу юкъа дикка аьттув боал таржамхочун. Парте Нохч-ГӀалгӀай обкома бюро тӀавийхе, Ачалкхен кхален газета редакторалла хьожаву из. 1941 шера, цига эша гӀирс ийце, болх бе безача моттиге дӀавода кепайоазон болхло. Цу кӀалха цхьаккха тайпара балха хьал хьакхелла хиннадац. Типографи хьае езаш хиннай овлангара. Цхьа журналист мара хиннавац болх беш, йоацаш хиннай транспорт. Яздер редактор ше хиннав, хӀаьта бехктокхамеча секретара гӀулакх леладер Булгучанаькъан Султан хиннав. Ший боарамга диллача, зӀамига газет хиннад из. Хоза дӀадоладенна вахар ийрчадоаккх болабеннача Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀемо. Военкомате вахача пайда хилац. ЦӀагӀа болх бе безарашта юкъевихьа хиннав газета редактор. 1941 шера кӀимарса бетта Шолжа-ГӀалий тӀарча тӀема гӀашлой училище вода из. Шин шера лаьрхӀа хинна дешар, 6 беттага кхаччалца лоацду. Цу шера оагӀой бетта лейтенанта погонаш хьаэц цо. ХӀанз Ахьмадах визза вола эпсар хул. Ростовски областерча Сальск яхача шахьар тӀа кхоач из, наькъаш лорадеча ха де.

1942 шера амар кхоач, Великокняжеское яхача станице кхаччалца, шоашта могача беса, дӀагӀо аьле. Цигарча гӀазкхаша тӀаэц уж, тух-сискал хьалха дахьаш.

Цу шера из балха вода «Наьсарера колхозник» яхача газета редакце. Кхы а шу даьлча, 1943-ча шера, Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен книжни издательствон балха даькъах вола кулгалхо, директора гӀонча хул цох. Цу хана къахьегаш хиннад, советски эскара гӀо деш, хестадеш дола плакаташ арахецаш. ХӀаьта вай эскар къайлагӀа кийчлуш хиннад, гӀалгӀай къам арадаккха. Из нахалдаьккхачоа топаш тохаш хиннай. Книжни издательствон директора декхараш кхоачашдеш хиннав Озанаькъан Салман. Цу тайпара хоам лелаш хиннаб наха юкъе, бакъда цох тешаш хиннавац цхьаккха. Вай Сибре дугаш хиннараш дика дагадоагӀаш хиннав Ахьмад, хӀана аьлча цу заман чухь цун даьнна хиннад 26 шу. Цу хьакъехьа иштта яздаьд Ахьмада: «ТӀеххьара вай мехкара арайоалача эшалона тӀа бар дикагӀа бола къаман нах: йоазонхой, поэташ, суртанчаш. Тха да Ӏоваьккхар Кустанае, тхона духьалбаьхкабар говра соалозашца бола казахаш. Уллаш кӀорга лоа дар. Юртсовета хьалхашка байнача наьха декъий дадар, молла воацаш дӀа ца дохкаш. Тха да хьужаре яьккха вар, цо ясий дийшар царна. Цигара дӀаболабелар цун мехках ваьккхачара къахьегама никъ...»

Ахьмада ше дукхача а тайп-тайпарча а моттигашка къахьийгад, арахаьа яьккхача цу хана. Цо ше иштта дӀаяздаьд уж шераш а ше хьийга къа а:

1) 8.02.1944. Балха даькъах вола директора заместитель. Директора Даралова цунна тӀадилла хиннад складера хӀамаш болхлошта дӀателар.

2) 10.05.1946 - 20.11. 1946. Ошски райфинотдела паччахьалкхен тӀадоагӀача ахчах вола инспектор.

3) 1948 шера наджгоанцхой бетта 1-ча денга кхаччалца – Ошски райисполкома мехкахбаьхача наьха отдела кулгалхо.

4) 22. 06.1948. «Заготживсырьё» яхача облконторан хӀама тӀадахьа товаровед.

5) 21.04. 1949. СалоӀача цӀен тикан кулгалхо.

6) 1.07. 1951. ОРСа хӀама эцара-кийчдара штате воаца болхло.

7) 1952 шера бекарга бутт. «Оттуз Адыр» яхача боамби кийчбеча колхоза бухгалтер дӀаваьккхе, цунна когаметта счетовод хинна Ахьмад хьожаву.

1955 шера маьцхали бетта 27-ча дийнахьа №241 йолаш Аьдалгире Ахьмада духьала хьадийлла уголовни гӀулакх тохкаш хиннад. Из дӀадоладаь хиннад 7.12. 1954 шера. Вай мехкахочоа тӀатетташ хиннад, харцахьа доадаьд яхаш, 30000 сом ахча. Бакъда юххера а Ошски кхален суда прокурора соцадаьд из гӀулакх, цу сага бехк бе бахьан цахиларах. Лоацца аьлча, ше хьегаш дола къа цӀена, даккха гӀалат доацаш хьегаш хиннад цо. Эггара тӀехьа цо Киргизе баь болх ба, Чуйски кхален МТС завхоз, цул тӀехьагӀа болхлой хьаийбарах вола инспектор волаш.

1956 шера из, цӀавода саг санна, цигарча учётера хьаваьннав. Цу хана саг йоалаяь, дезал болаш хиннав вай мехкахо, цун фусам-нана хиннай Чуранаькъан Османа Роза. Цар виъ воӀ, ши йоӀ хиннад: Ӏаддал-Рахьим, Мадина, Башир, Аза, Самир, ИбрахӀим. Хала хете а, царех къаьстав воккхагӀа вола ши воша: Ӏаддал-Рахьим, Башир. ЦӀавеначул тӀехьагӀа цо даь балхаш а тайп-тайпара да: И. Плиева цӀерагӀча колхоза лаьттанца ювзаеннача комиссе кулгалхо, колхоза Пхьилекъонгий-Юртарча даькъа кулгалхо, «Сердало» газета корреспондент, цун экономикан отдела кулгалхо, газета таржамхо, совхоза нокхарий леладечун гӀонча, иштта кхы дӀахо а. «Сердало» газета редакце из балха этта хиннав, 1957 шера тов бетта 25-ча дийнахьа. Ше цигара пенсе ваххалца (1976), газетацара бувзам хоадабеш хиннавац из. Цул тӀехьагӀа юхавайя, 1986 шерга кхаччалца къахьег цо шийна езаеннача, хьамсарча редакце.

Наха а Ӏаьдала а везаш саг хиннав Аьдалгире Ахьмад. Цунна тешал деш я 1972 шера талмача енна хинна «РСФСР культуран гӀорваьнна болхло» яха цӀи. Из цунна еннача хана, укх тайпара каьхат яздаь хиннад цунга вайна массанена вовзаш волча, ГӀалгӀай мехктохкама музей хьакхеллача тӀема доакъашхочо Малсаганаькъан Тухана: «Хьамсара Аьдалгире Ахьмад! Аз даькъала вувц хьо дезача паччахьалкхен совгӀатаца, хьа балха тӀа аьттув балар а, дезале ираз хилар а лов. Хьо лоархӀаш вола Малсаганаькъан Тухан. ОагӀой бетта 2-гӀа ди, 1972 шу».

Дукха сийлен грамоташ, премеш тийннай цунна, баркалаш кхайкадаьд. ХӀаьта цунца къахьийгача Нохч-ГӀалгӀай книжни издательствон болхлоша (Къоастой Ӏалихана, Заьзганаькъан Азамата) кулгаш яздаьча каьхата тӀа аьннад: «Хьамсара Ахьмад! Оаха даькъалву хьо, АХЬМАД, хьа хьаьналча вахара никъ 5-ча гонга кхачарца! Тхона хьо вовз говза талмач хиларца. Тхона хьо веза беркате, догцӀена саг хиларца. Хьа дега камоаршал гӀо-новкъостал эшаш мел волчунга дӀакхоачаш дукха я. Хьа дегӀа низ-са нажа овла санна чӀоагӀа да. Циска муӀаш яллалца, могаш-маьрша вахалва хьо! Хьай дега ма лов сийрда ираз долаш, гӀоза лелалва хьо.

Нохч-ГӀалгӀай жайний зарбанче,

КАВКАЗА ЛОМАШ («Къонахий тоабан» аьтта балам)

Шолжа-ГӀала, 1968 шу, кханчал-бутт, 5-гӀа ди».

Дикка теркам тӀаозаш да цунна уллув дуккхача шерашка «Сердало» газета редакце болхлоша яздаь каьхат а. Дешаргда вай из: «Тха веза доттагӀа Ахьмад! Оаха, хьоца болх беча хьа новкъосташа, дег тӀара дӀайха моаршал лу хьога, дукхача шерашка хьаьнала къахьийга, хьайна тӀехьа беркате лар йита, хьо салаӀа накъавоаккхача дийнахьа. Редакцен коллективе къахьегача 20 шера, Ахьмад, балхах дог лазаш, газет тоадара хьайна могар деш, эшачоа новкъостал де кийча волаш, эхь-эздел долаш, чакхваьннав хьо. Цудухьа тахан массане а цӀенача дег тӀара баркал оал хьона. Могаш-маьрша волаш, ираз долаш хьо дуккхача шерашка вахар лов тхона. Ахьмад, тхо теш редакцех а хьай новкъостех а хьо къастаргцахиларах. Поэта ма аллара:

ДоттагӀий дукха бола нах бӀаьхий ба,

Уж боацаш ваха, вала хала да;

Ираз доацаш я уллув гаьнаш йоаца га,

Юхе тӀо боаца кхера а иштта ба.

Цхьаннена а фу ха яьннай ховргдоацаш; юхьа-сибата, низа даим къона хилва хьо. ХӀанз санна!

«Сердало» газета редакце коллектив.

24. 03. - 77».

Аьдалгире Ахьмад тахан вайца вац, из кхелхав 1998 шера саькура бетта 26 дийнахьа, бакъда цо даь дуккха таржамаш «Сердало» газета оагӀонаш хьаьнъеш Ӏодийшад газета архиве, библиотекашка, мезейшка. Цун цӀи лелаеш урам ба ваьча юрта. Мах баь варгвоацаш лоархӀаме да цо дита сурташ. Царех цхьачарна оаха тахан кепа тох.

Талмача балхах воалл деша говзанча

Аьдалгире Ахьмади «Сердало» газета керттерча редактора заместитель Маькенаькъан Асхьаби

Делкъинга жIакех ловзаш