Вай мехкарча берий вахар хьоахадича, тугаш товса безам хул, бIарг ма хилба цунна, кхы талха ма талхалда из, аьле. Таханарча дийнахьа, цхьанна а ноахала доацаш дола хьалаш хьакхеллад царна мехкарча паччахьа а паччахьалкхен болхлоша а, царна лаьрхIа я итташ моттигаш, царех чакхваьнна хьалкхийна саг, литта даьтта санна цIена хила веза. Бер малхадаьлча денз, цхьа талмаста а ца еш, наьха санна йоакхо ю цунна эшача, вахар аттача доаккхача, хоздеча дIадахийта аьнна луш долча ахчанца. Вайна ховча беса, из доккха ахча да. Цул тIехьагIа тела гIон дола ахчаш а цхьа лоадам боацаш хIама дац, дуачоа, тIадувхачоа, дешача мел эша хIама эцара тоъаргдолаш да, из нийса дIадохийташ хуле. Кхыча дешашца аьлча, ахчанца Iалашдаь да вай бераш, уж малхадаьннача дийнахьа денз. Дукха ха йоацаш, Эккажкъонгий-Юртареи Iаьлий-Юртареи наькъаш вIашагIкхетача остановке латтар со, автобус ярга хьежаш. Пхе туман сийна каьхат уллар юстаро баь тIа Iокхесса, юххегIолла тIехдувлача бераша, кхувшбоагIараша хьа ца эцаш дитадар из. Хьа а ийца, уллув йоаллача базарга истола тIа Iодиллар аз, кхера тIа а билла, михо дIахьоргдоацаш, базархой хIанз а хьабаьхкабацар, доахан дIалоахка ха яр из. Иштта моттиг нийсъелар сона, Наьсарерча Iаман юхерча остановке а, юха а пхе туман каьхат уллар юстаро баь тIа, догIа делха мегаш ха йоландаь, остановке кхоален кIалха доаллача гIанда пIендаех Iочуделлар аз ахча, йоачано дохадергдоацаш. Дукха бераш лел цига, бакъда, цхьанне хьа ца эцаш, дитадар из. ХIаьта Магасерча «Марем» гимназена хьалхашка дагIача цIенна юххе, бераш деша ухача моттиге бIаь тума уллар (1000 сом), хаоттам мух боацаш, морхаш йоацаш бар, из дайнар цига юха тIавоагIаргволандаь, ше уллача аллийтар аз ахча. Со фу ала гIерт, бераш хIанз дIаьхий хиннад: «Воти, морожни эца, мерза хий эца ахча да сона», —  аьнна, наггахьа саг тIавоагIаргвац царех. Паччахьалкхено ший хур даьд, уж кулг дIахьекха, хIама дехаш леларгдоацаш; цар дешаргдолаш, диза хургдолаш. Кхоачам ба берашта (зIамагIйолча классашка) ишколашка дIайха даар лоаттадеш хилар, цох мах бала а ца безаш. Из а да хоастам бе мегаргболаш хIама, хIана аьлча массане а таронаш мичай царна лерттIа, шоай ханашка хьежжа дегIа эшаргдола даар лоаттаде. Деррига а, лоацца аьлча, вай берий йоакхо яр да из. Цхьан мехко тIехтохам бергбац, бе бокъо а яц, Россера бераш Iаьдала бIарга кIалха дац, уж меца а биркъе а да, аьнна. Нагахьа санна цу тайпара тIехтохам бойя а, из хIилла хургья. 

Хьожаргда вай мишта ю вай мехка берий йоакхо, тайп-тайпарча ханашка уж кхаьчача. КIеззига сакхетарг уж хинна даьлча, даьна-нанна чIоаггIа гIо деш ба берий бешамашка къехьегаш бола нах. Хьалха берий бешамаш гIалашка, шахьарашка мара яцар, уж а цхьа-шиъ мара хилацар. Цига бер дIадала наькъаш леха дезаш хулар: е гаргара саг, е вовзаш хьаким, е ахча дала дезар кхаанна. Тахан из хIама дIадаьннад юкъера. ХIанз Iаьдала а наьха шоай доалахьара а берий бешамаш я, уж эшача бахархой хьашташ кхоачашдеш. ХIаьта царех цхьаяраш ишколашта юххе а я, берий бешара арабоаларий никъ хувца безаш хилац, ниI мара. Цу тайпара берий бешамаш хьалъяьй шахьарашка меттел, вай юрташка а. Иштта моттиг гу вайна Эккажкъонгий-Юрта, Магасе, Наьсаре, хIаьта Сурхо тIа хьалъяь «Непоседы» яха берий беш бIаргаяйча а кхоачам ба, цунна безам тIабаха. Художника дилла сурт санна, бе-бе бесаш долаш, хоза цIа да из. Цхьайолча юрташка шиъ-кхоъ хул берий беш.

Ишколе ухача берашта, хьалха мо гIаш гаьна дIааха ца дезаш, гувнашта тIадувла ца дезаш, йолаш я ишколан автобусаш. Ерригаш а уж берий гIулакха лелий-м хац сона, бакъда дуккханахьа йолаш-м я уж. Сурхо тIара № 3 йола ишкол лакхача гув тIа улл, лохе нах а бахаш. Цига деша ухача берий гIулакхаш во хургдар аьнна хет сона, нагахьа санна «Бераш» аьнна яздаь йола зIамига автобус ецаре. Лоа диллача хана, цига гIум тесса ца хилча, маршрутах лела Наьсаре-СурхотIе яха автобус тIайоалалуц цу гувнах. Бакъда берашка даим лохе хьежаш латташ хул ишколан автобус. Цунвар мо ший декхараш кхоачашдеш вола водитель а вайнавац сона. Бохтаранаькъан Тухан дуккхача шерашка Наьсарерча АТП къахьегаш хиннав, цудухьа балха йоккха поалхам йолча цо, бераш лорадеш, хьовзам боацаш дIакхоачаду дешача моттиге. Хьалха иштта кхийлар цо Буро чу университете, юртбоахама техникуме деша багIа студенташ. Массавар а цох тара хуларе, цIаккха авареш хургьяцар вай наькъашка, къаьстта берашта човнаш еш.

Бераш чIоагIа лораде деза машенех. Аз болх беча Сурхо тIарча ООШ оалача ийс шера дешача ишколе хьалбодаш гIашлой никъ бацар, Кен чура урагIволавенна ишколе хьалкхаччалца. Бераш лозадеш а, кхыметтел сох-сайх а машен хьокхалуш моттигаш хиннаяр цига, кулг дикка лоза а деш. Цхьан аьхки йоккхагIйолча классера бераш ара а даьха, хьалтIавоалаш болча баламах лагIаш а даьха, наькъа такилг даьккхар оаха, бераш боккхача новкъара хьадахар духьа. Цу хана денз, бераш лозадеш моттигаш хиланзар ишколе. Цул тIехьагIа из никъ кхы тIа а тоабайтар юртарча бизнесмена Булгучанаькъан Хьусена. Баркал хилда цунна а цига баьхкача болхлошта а.

Къаьстта хьоахаде лов, укх тIехьарча хана вай республике хьалъяьча а хьалъеш латтача а ишколаех лаьца. Шахьарашка а юрташка мел йола къаьна, кхоачам боллаш эша дешара хьалаш доаца ишколаш дIа а яьха, кердаяраш хьалъяьй. Шергара шу мел доал дукхагIа хулаш йоагIа уж. Со зIамига волаш, къаьнара ши ишкол яр Сурхо тIа: цаI бархI шера, вож итт шера дешаш. Тахан цхьайтта шера дешараш йиъ я. Карда, йоккха, паргIата ишкол хьаяьй ийс шера дешаргдолаш. Юкъера ишколаш кастта кхы а хила мегаш я укхаза. Духхьал цхьан юрта пхи ишкол я тахан. Маца хиннай вай берашка цу тайпара паргIато? Сона-м дагадагIац. Цар чу я актови, спортивни залаш, библиотекаш, массадолча хIаманца Iалашъяь классаш, компьютерий классаш, арара спортивни майдаш, цу гIулакха Iооттадаь гIирсаш дола городокаш. Цул совгIа, эргабаьннаб хьехархой, хIанз юрташка болаш ба массе Iилма хьеха кийчбаь нах, уж лакхара говзал йолаш а ба. Вай ишколашка ба дуккха Россе, ГIалгIай Республикан гIорбаннача хьехархой цIераш лелаеш бараш, цар кхебаьча дешархоша дуккхача яхьашка коталонаш яьхай. Цул совгIа, уж кхебу даьй наькъашта тешаме а Даьхе езаш, цун хам беш хургболаш а.
Ишколе Iомадеча Iилмаел совгIа, берашта кхыйлола а говзалаш Iомаю вайцига, цу гIулакха болх беш я халхара ансамблаш, иллеш доахарий, сурташ дехкарий, жIакех ловзарий кружокаш, спортивни клубаш, ФОКаш, дзюдо зал. Цар чу Iомабу боксаца, штангаца, шоай лоIаме кIалкхетаргах латарца хьоашал леладе ловраш. Иштта вайцигарча маьждигашка а хьужаренашка а бусалба дешар деша йиш йолаш да бераш. Сона дийцачох, Сурхо тIа я цу тайпара цхьа хьужаре, мутаIаламаша цига кхача а буъ, бийсаш а йоах. Царна хьехараш а хьаькъалаш долаш, бусалба ди бовзаш а безаш а бола нах ба. Царех цаI ва Муцолганаькъан Заьудина Або.
Берий литературни говзал гучайоале, из дегIакхувла йиш я «СелаIад» яхача журналаца бувзам лоаттабеш. Из да вай республикера берий журнал. Цу тIа кепа етт цар байташта, дувцарашта, кроссвордашта, кицашта, наьна метта хетадаьча йоазошта. Цунга гIолла лакхъе йиш я литературни говзал.

КIезига къахьегац вай лораша а берий вахар, унахцIено лорае гIерташ. Наьсарерча каналал дехьа хьалъяьй хьо цецваллал йоккха берий поликлиника, цига ба зIамигачарна мел эша лораш. Вайна каст-каста хоз дай-ноаной, шоай берашта лазараш хургдоацаш, маьхий тохара цар тIахьехаш. ТIеххьара цу тайпара кхайкарал дир цар полиомиелита а сурхашта а духьала маьхий тохарца дувзаденна.
Ираз долаш дий вай бераш? Сенах лоархI цар шоай ираз? Цу хаттарашта жоп долийтаргда вай царга шоашка. Цу хьакъехьа дувцаш Сурхо тIарча ООШ 8-ча класса дешархочо Муцолганаькъан Хаде аьлар: «Сона ираз хет; сай даи, нанеи, вежарийи, йижарийи могаш-маьрша хилча. Ираз да-кх шоайла барт болаш, шоайла дукха безаш, хало нийсъелча новкъостал дергдолаш дезал хилча. Чува дIайха цIа, даа дика хIама хилча ираз да. Маьре яхача кхалсага, из йигача маIача сага юкъе барт цаI хилча да ираз. Нагахьа санна цар тIехье эхь, эздел, гIулакх долаш, къабеннарашта уллув оттаргйолаш яле а, ираз да боккха хинначар. Ираз да нагахьа санна сага дика болх нийсбеннабале, из болх цунна товш бале. Нагахьа санна бераш, ишколе дахача дика а дешаш, боккхагIчарга ладувгIаш хуле, даьи наьнеи ираз да. Къабеннача наьха ираз да беркате вахар, во хIама хьацахазар, иман дола дезал. Уж дезал боккхача нахага хьожаш хилар а ираз да».

ДIауйла йича, вай мехкарча берий да аьнна хет сона Хаде дувцаш дола ираз, дуккхадар цар шоай даьх-наьнах тийша а да. Цхьадола хIамаш вай берий оамалашка хувца ловргдар сона. Масала, гIалаш мо тоаяь, кийчъяь ишколаш Iоотайича, бераш дикагIа деша хьажа деза, царна ма йой Iаьдало, ишттал рузкъа доадеш, уж ишколаш. Уж лорае а хоза лелае а еза. ЗIамигача берашкара интернет чуйола телефонаш дIайоахаргьяр аз. Хьежа ца дезача хIамашка дукха хьеж уж. Бера хана машинаца арабувлийтаргбацар аз ишколе дешараш. Цкъаза шецца хьалвалале, машен хехкаш лелаш хул юрта кIаьнк, йиIигаш лелаш а нийслу хийла. Цар е нах е шоаш лозабе тарлу.

Кхыча беса аьлча, вай кара да, вай кхоанара тIехье мишта хургья. Из дика хилийта хьажар — вай декхар.

Хьехархои бераши

Лораши бераши