Цирк аьлча, из цхьа берий ловзарг долаш санна хет. Бакъда боккхача политикаша а тӀехьа, цох лоархӀама гӀирс лоархӀаш хиннаб, наха юкъе кхетама болх беча даькъе. Масала, дунен къахьегамхой баьчча хиннача Ленин Владимир Ильича яьхад «...халкъ дешанза долча хана, массайолча искусствашта юкъе вайна лоархӀамерчарех да кинои цирки». Кхы а дукха дешаш доаладе йиш яр цирк хестадеш, цун лоархӀам бувцаш. Революцен хьалха лаьттача сага аьннараш а кхоачам болаш да, цирк бегаш боацилга кхетаде. Нохч-ГӀалгӀай Республика йолаш, шин къаманна лаьрхӀа цирк хьадаьдар Шолжа-ГӀалий тӀа. Со каст-каста ваха везаш хулар цига, газета культуран отделе болх беш хиларах. Цига хьаухача артистех, кердача пограммах язде дезаш хулар. Боккхий артисташ боагӀаш а нийслора цига. Тахан мо дагадоагӀа, цига Игорь Кио вена хинна. Кио яхаш тайпан цӀи йолаш американцаш а ба.Бакъда Россе халкъа артиста дийцар, шоай дезалга из тайпан цӀи мишта кхаьчай. Игора да Эмиль а хиннав цирка артист, иллюзионист. Цхьан дийнахьа шахьар тӀагӀолла хьавоагӀаш, кинотеатра юхе бӀаргадайнад цунна юкъера «н» яха алап Ӏодежа кино яха дош, вешта аьлча, цига яздаь хиннад, кино яхача деша меттел, кио яха дош. Из дош хьаийцад цо ший тайпан цӀи санна, Из тайпан цӀи цун берашка а кхаьчай, дӀачӀоагӀъенна дӀаяхай. Го дийзад яьшка чу йоаллача йоӀа цо херх хьокхаш, сона хеташ, цун керттера номер яр из. Го вийзав Попов Олег, Куклачёв Юрий, къаьстта берашта сакъердам боалача моттигех яр, уж арена тӀа арабоалар. Иштта го вийзав царца Шолжа-ГӀалий тӀа вена Кекабидзе Вахтанг, ладувгӀа йиш хиннай цун дикагӀдолча иллешка. Хьажа таро хиннай караӀомадаьча пиллашка, футболах ловзача жӀалешка, говрашка, дуккхача кхычарга. Къаьстта а майра нах ба аьнна хетар сона фецара гимнасташ, саг цецваллал хӀама гойтар цар а пилхьа оалача муша тӀа лелача сага а. Кхы а массагӀа дар уж, Шолжа-ГӀалий тӀарча цирке гойташ хиннараш. Тамашийнача моттигех цаӀ яр аьнна хет сона, «Лоаман легенда» яхача программанна юкъе дакъа лоацаш хиннача говрбаьреша гойташ хиннар.

Цу тайпарча тамашийнача наха юкъе бар вай къамах хьабаьннараш. Уж дешаш дизза доагӀаш да аьнна хет сона вай мехкахочоа Ӏарчакханаькъан Нуреда Берснакъа. Дуккхача наха вовза хургвац из, къаьстта тахан кхийнача вай кагийча нахаи мехкараштеи. Цун ший бахьанаш а да. Дукха ха я из кхыча паччахьа кара дӀа а ваха, Америкерча Палермо яхача шахьар тӀа вахаш а болх беш а вола. Кхы а нийсагӀа аьлча, гӀалгӀай-хӀирий тӀом хинначул тӀехьагӀа, хийцар цо ваха моттиг. Къона волаш цига дукхагӀа говраш лелаеш, царца болх беш хиннав из. ХӀанз, къоаналгахьа лестача (69 шу даьннад цун), Берснакъ кӀеззига аттагӀа бола болх бе ваьннав. Цхьацца бизнес лелаеш ва хӀанз вай мехкахо. Из хьаваьнна моттиг ТӀой-Юрт я. Бакъда 1954 шера тушола бетта 24 дийнахьа из ваьв Казахстане. Вай цӀаьдаьхкачул тӀехьагӀа, цар дезал баха совц шоай дай баьхача юрта. Сона каст-каста хозар Нуредах лаьца, из ТӀой-Юртарча тика чу болх беш ва, яхаш. Карарча хана из а, цун фусам-нана Ужахьанаькъан Мадина а боацаш ба. Цар дезале Берснакъал совгӀа Беслани, Берси, Фатимаи, Мовлатхани яхаш ши воӀ-ши йоӀ дар. Мовлатхан соца цхьана университете дешаш хилар, 1980-ча шера филологически факультет яьккха, маьре яха, Сипсой-ГӀалий тӀа яхаш я. Йовлой аьле язъяйт цо тайпан цӀи. Даим гӀалгӀай мотти литературеи эрсий мотти литературеи хьехаш хиннай из.

Берснакъ сона вайзар 80-ча шерашка. Со цу хана «Сердало» газета культуран отдела корреспондент вар. Радакце кхаьчар Нугзаров (Хабренаькъан) Тамерлана кулгал деш болча говраш хехкача цирка артисташта заслуженни артист яха цӀераш яларах дола Нохч-ГӀалгӀай Республикан Лакхехьарча Совета президиума указ. Цун председатель цу заман чухь Боканаькъан ХьакӀаьша Хьажбикар вар. Указа тӀа хьоахаваьча массехк сага юкъе вар Ӏарчакханаькъан Берснакъ а. Цец а ваьлар со, дика а хийтар тайпан саг цӀихезача говрбаьрешта юкъе хилар а, цун къахьегама лакхара мах беш, из еза цӀи ялар а. Дукха тӀехьа ца тетташ, из вовза, цунца вӀашагӀкхета лаьрхӀар аз. Сона хезар из а цун новкъостий а Шолжа-ГӀалий тӀарча цирка балха юкъе дакъа лоацаш ба, аьнна. Вахар со цига. Хаьттача, Берснакъ лаха гӀо дир сона, дукха хала де дезаш хӀама хиннадацар из. Ший говрага хьожаш, из Ӏалашъеш вар зӀамига саг, сона гуча хана. Балха дувхаду барзкъа а, йӀайха кетар а ювхаш, цох дӀахьерчаш, вар юкъерча дегӀара, гӀийло зӀамига саг. Иштта хила беза, хетаргахьа, говрбаьреш. Тенна, дегӀа беза нах шоашта а говра а хала хул. Цу хана, даггара даьннадале а, 27 шу мара даьнна хургдацар цун. Велавенна, тӀаийцар цо со, ший вахара а кхоллама а наькъах дийцар. ТӀой-Юртарча юкъерча ишколе дешаш волаш, артиста никъ харжа безам болаш хиннав из. Къаьстта а дукха дезаш хиннад цунна халхараш. Дезар пайда бий, цӀагӀара боккхагӀбараш цу гӀулакха раьза ца хилча.

Цунга кхы тайпа вахара никъ харжийта лерхӀаш хиннаб уж. Фу дергда? Шийна деза гӀулакх хержача бакъахьа да е дац? Цу шин хаттаро дикка уйла яйт цунга. Ший классан кулгал деш йолча хьехархочунца дагавала лоархӀ цо. Вокхо могабу цун никъ, наькъа водаш эшаргдолча ахчанца а гӀо ду. Иштта дӀаболалу артиста никъ. Эскаре ваххалца цо болх бу «Вайнах» оалача Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен илле а халхара а ансамбле.

ТӀема гӀулакх деча хана а, артистий тоабанна юкъе волаш, вайнаьха халхараш деш хул из. Цигара цӀавеча, кхел хувцалу. Из дӀакхет цирке говраш хехкаш болча кагийча нахах, царна керте латтар лакхе хьоахаваь Нугзаров. Духхьал говр хахка хар кхоачам болаш дацар укхаза. Чоалхне хӀамаш кхоачашде дезар, эккхаяь йодача говран доал а деш. МалагӀаш дар уж? Берснакъ кастта Ӏомавелар, мух санна хьийдда йодача говран тӀера Ӏо а вувлаш, юха тӀахувша; цун чукӀийлен кӀалгӀолла чакхваьнна, юха нувра тӀа ха; хаьхка йодача говра тӀа уралатта; иштта кхы дӀахо а. Вешта аьлча, артиста де мел деза хӀама Ӏомадаь ваьлар из. Укхаза цунна чӀоаггӀа гӀо деш дар говраш дукха езаш хилари, халхара ансамбле болх баь хилари. Ала деза, говрбаьрешца мел бола кагий нах хьалхагӀа халхарчаш хинна нах болга.

Берснакъ сона гуча хана, дукха ха йоацаш саг йоалаяь, дезал болаш вар. Цун фусам-нана яр Гатенаькъан Мадина. Цо даь воӀ-йоӀ да Берснакъий, уж Москве бахаш ба. Шийца лелаеча хӀамашца дар цун гостролашка бахача даьха тайп-тайпара сурташ. Царех цхьадараш «Мосцирка» артисташ латташ дар. Газета лаьрхӀа аз хьахержар Берснакъ а, кхы массехк зӀамига саг а цӀихезача артистаца Попов Олегаца латташ хинна сурт. Кастта газета оагӀонаш тӀа ара а яьлар цох йола дукха йоккха йоаца очерк. Пугачёва Аллайца даьккха а сурт да вай мехкахочун.

Дунен ялхлагӀдола дакъа дӀалоацаш хинна вай мохк боха баьлча а, цул тӀехьагӀа а дуккха нах доазол арахьарча мехкашка дӀааха баьлар. Иштта дӀаваха, цу хана денз Палермо вахаш ва Нуреда Берснакъ а.
Из цига а говраш лелаеш хиннав аьнна хезад сона. Ший говра сурт гойтад цо «Фейсбука» оагӀон тӀа. Цу хьакъехьа массехк дош а яздаьд. Цо яхачох, из я дикагӀча цӀех йола говр, цун 31 шу даьннад, хӀаьта а шу даьнна ӀайгӀар мо къона, куц долаш я из.

Цу моттигах хов вайна, Берснакъа цунна доал мишта даьд. Дика хьежавецаре, къаенна, тишъенна, дӀаяьнна хургьяр. Хала хете а, Берснакъ ше-м дикка къавеннав, кӀайвеннав, хьалха хинначох вӀалла тара вац. Ше кхийнача, ваьхача Даьймехка гаьна вале а, из дагавоагӀа мехкахошта, цун толамаш хилар, из унахцӀена волаш вахар а лов.

Цирк наха дукха дезилга ха йиш я, вайх дуккхабараш фокус оттае ловш, говр хахка, циск е жӀали, шийга ладувгӀаргдолаш, караӀомаде гӀерташ хиларах. Цхьадола бер е воккха саг хул чӀоагӀа бегаш болаш, цо аьннача хӀамах сакъердам баьле, нах белалуш. Цу тайпарча сага чухьа вах клоун (жуккарг), цхьавар хул, велосипед ко дӀа а хийце хехкаш, цунна чухьа эквилибрист вах, цхьавар хул cомача пхьарсашца саг хьалъайве, балам тӀа оттаве могаш, иштта хул циркера низ бола артисташ, цхьаволчо, кхо Ӏаж хьа а ийце, цхьаккха Ӏо ца божийташ, аргӀ-аргӀагӀа урагӀкхувс. Аз хьехача ишколе вар геттара харцахьа лелаш, деша ца дешаш, кхычарга а ца дешийташ, хьехархочунна хӀара урока тӀа новкъарле еш вола кӀаьнк. Цхьан дийнахьа со дӀахьежача, переменах ловзар деш воаллаш, бокъонца волча жонглёра санна кхо Ӏаж хьалкхувсаш воаллар из. МоллагӀча сага дулургдолаш хӀама дац из, дикка Ӏома ца велча. ХьатӀавийха, хьехар дир аз:
— Хье иштта говза хила могаш вале, лерттӀа деша хӀана дешац Ӏа. Хьох-м циркач а хила ма тарлой.

Аз яхар цо дӀаийцар мотташ вац со, дӀахо а ший хьалха хинна «болар» дӀахьош хилар из, цу школера дӀаваххалца.

Фокусник-м вайх моллагӀа а хила тарлу. Дукха чоалхане йоаца фокус гойта могаш хул кхыметтел бер а. Царех цхьан-шин фокусах дувцаргда аз. Цхьатарра ши йовлакх да. ЦаӀ аьрда киса доалл, вож бе доалл. Ший бе доалла йовлакх аьтта киса Ӏочудолл, хӀаьта из аьрда кисара хьалдоаккх.

Цхьаькха цхьа фокус я. Карташцара 36 карт дерригаш цхьатарра да. Масала, «хьазилга тӀувсаш». Хьадаккхал, оал, моллагӀа цхьа карт. Вокхо хьадоаккх, фокусника бӀарга ца гойташ, дӀаюкъедолл карташта. Вокхо карташ кегадийя, кегадийя, цу юкъера хьадоаккх моллагӀа цаӀ, из «хьазилга тӀувс» хул.
Вайцига лаьрххӀа цирка хьаяь гӀишло яц.

ХӀаьта а вай республике тайп-тайпарча шерашка хиннаб Россе дикагӀдолча циркий артисташ, къаьстта царех да Юрий Никулина цӀерагӀдар. ДӀахо дӀайодача хана, республика дегӀаухаш хиларга хьежжа, паргӀатаяларга хьежжа, хьаде дезаргда цирк а. Сона хеташ, берашта цул доккхагӀа совгӀат хургдацар. Цу гӀулакха вай хьакимашта эггара хьалха эшар да, бераш дукха дезаш хилар. Из хьадийллача, вай къаман юкъе хургбар аьнна хет сона цирка артисташ. Вешта, уж-м хинна а хиннаб вай, Нугзаров дийна волча хана, цун говрабаьреша дер хьаде могаш, цо санна «Лоаман легенда» оттаде могаш саг хиннавац. Царна юкъе кхы а, вайна ховча тайпара, гӀалгӀай хиннаб. Кхыйола а къахьега моттигаш хьахургьяр культуран болхлошта, масала, цирка эш зӀамига, дирижер, оркестр, манежа инспектор, артисташта гӀо ду болхлой, хьакимаш, кхыбараш. Сатувсаргда вай хана-йӀоахал цкъа вай мехка а цирк хиларга.