Кхозза вӀаштӀаръяьча ишколан керттера фусам-нана санна белгалъяьккхар из кхалсаг цу дийнахьа, цига директор а, зувуч а, директора кхетама балхах йола заместитель яле а. Цу йоккхача гӀишлон чудоагӀаш да дукха хӀама. 2020 шера къаьнара ишкол цӀенъяь дӀа а яьккха, цига хьалъе йолайир керда, 320 дешархочоа лаьрхӀа йола ийс шера деша ишкол. Цунна хьахьожадаьдар 189 миллион сом ахча. Укхаза я актови зал, спортивни зал, йоккха библиотека, кхача кийчбу а буа а моттигаш, коа футболах, баскетболах ловзаш йола майдаш, лорий кабинет. Арабахара гӀулакх а, тховна кӀалхара ара ца боалаш, де йиш я. Лакхерча гӀата тӀа я йоккхагӀйола классаш, зӀамагӀъяраш дӀанийсъеннай лохе. ХӀара классе, хьалха хиннача тишденнача, дехача гӀандашта, истолашта меттел; керда, берий ханашка хьежжа мебель оттаяьй: истолел, гӀандел совгӀа, цар чу латт книжкашта, тетрадашта лаьрхӀа йола ишкапаш, кулгаш дила а улг цӀенду пагӀашк йитта а йиш йола хий доагӀа моттиг, лакхера лампашца сийрдадоаха улгаш. Хоза шаьрдаьча пенашка товш да лохе Ӏодилла ламинат, классе массанахаьа сердал дӀакхоачаш йола кердача хьисапера лампаш я. Урокашта юкъе салоӀача хана, Ӏоховша моттигаш кийчъяьй уйча, цу чу геттара паргӀата я, из шера хилар бахьан долаш. Иштта я Макшарипа Махьмуд-Ӏаьлас, хьехархочун сий а деш, цунга дӀоагӀа дӀаденна дешара моттиг.

Макшарипа Сацита ше а цун йиъ йоӀ – Зульфия, Милана, Фатима, Зарета – хьехаш хиннаб шоай нана балха йолча ишколе. Тахан а хьехаш я йоккхагӀйола шиъ. Юххьанцарча классашка болх бу нанас а мехкараша а, цар хьийха бераш белггала хул хьаькъала а оамала а. Бераша шоаш яхачох а, уж дика хьехархой ба, цудухьа дукха беза дешархошта. Уж боагӀаш байча, гаьннара царна духьал а бахе, царна мархӀалелха, царгара тӀормигаш хьаэца гӀерташ хул бераш. ЗӀамигача берий дегаш цхьаккха воча уйлаша, нигаташа бӀехдинза да, цудухьа шоаш дувцар хӀилла йоацаш, шоашта гучча беса дувц цар. Теш со бераша дувцача хӀамах. Сурхо тӀарча ийс шера дешача ишколе болх беш йолча Макшарипа Сацитайх, цар эггара кӀаьдагӀа, хозагӀа долча дешашца дувц. Царна дезаденнад цун сабар, наьнаяр санна йола дега йӀовхал, Ӏимерза хилар. Диъ шера юххьанцарча классашка цо хьийхача берашца, дӀахо болх бе безаш хиннав со дуккхаза. Уж даим белгала хулар Ӏилман тӀакхувш хиларца, воккхагӀчун сийдарца, хьехархочун юхь еш хиларца.

Даим елаенна саг я Сацита. Шийга товргдар, вайнаьха эзделца доагӀар мара деш а тӀадувхаш а яц из. Керта тӀа туллаш йовлакх, сага бехк боаккхаргбоацача тайпара барзкъа леладу цо даим. Вешта, хьехархо-м кхыча беса хила а ягӀац, бера дагахьа бакъахьара лар ютаргйолаш, цо шиш бергболаш хила деза хьехархочо мел дер, цун еррига оамалаш, гӀулакхаш. Духхьал ишколе хинна ца Ӏеш, цӀагӀарча ший берашца а я из иштта. Шоана ма мотталда; цо уж човхамца, еттарца-Ӏеттарца кхеду, аьнна. Даим елаенна хулача Сацитайна чӀоагӀа йистхила, цӀогӀа тоха,тӀачовха хой-хьогӀ, аьле хеталу. Дукхаза нийсвеннав со цо хьехача классашта юхе. Йийлла латтача наӀарах хьахозаш хилацар берий кегаенна гӀараш, уж совцаде гӀертача хьехархочун оаз. Даим сатийна, дувцача хӀаманга зиракаш санна ладувгӀаш дагӀаш, хулар бераш. ХӀама Ӏомаде, ха гӀерташ вола саг массаза нахага ладувгӀаш, цар оалачун теркам беш, хила веза. Из дика кхетадечох тара да хьехархочо а бераша а.

Хургйолча хьехархочун вахара никъ дӀаболалу Галашка баьхача Битенаькъан Макша -рипеи Хамхой Товсареи дезале. Юртахошца даим хьаьнала, машаре болаш хьабаьхкаб цун дай. Цул совгӀа, мехка накъабоалаш, даим халагӀа йолча моттиге латташ, чакх а бийннаб. Сацитай даь-да Аюп колхоза председатель хиннав, иштта цо баьб юртахошта керте латташ болх а. Наьха гӀулакхага хьажа гӀерташ, эшшача метте накъавоалаш, хиннав из моллагӀча даржага ше кхаьчавале а. ЙиӀигах Сацита аьнна цӀи тиллар а из хиннав. Шоана моттаргда, дуккхача йиӀигаш тӀа из яьндаь, цох из цӀи тиллай аьнна. Дезале шоллагӀа а йиӀигашта юкъе хьалхара а яр из. ХӀаьта цӀи йиӀигаш ца езаш тиллаяцар, дукхагӀча даькъе хоза хетарах тиллаяр ала а мегаргда. Цхьа кхоъ йоацаш, чакхйоаккх ишкол Сацитас. Къаьстта дукха дезар цунна эрсий литературеи мотти, уж хьехаш хинна Татьяна Ивановна.

Дас-нанас эггара чӀоагӀагӀа беш хинна хьехам малагӀа бар? - из хаттар дир аз Макшарипа Сацитайга.

- Даим, деша яхаш, тӀалаттар тхона уж. Цудухьа хила дезар-кх из, сона дагадоагӀаш, деша дӀа ца йодаш, цхьа ди юкъахдитанзар аз, ишколе ухача хана.

Галашка итт класс яьккхачул тӀехьагӀа, Сацита деша йода мах беча наьха болх Ӏома-беча Шолжа-ГӀалий тӀарча училище. Из балха яхар хьаькъал, сабар, кхетам болаш. Цунга хьежжа дика дӀадодар дешар. Цкъа физически культурах кхоъ яьккхар тика чу болх бе кийчлуш йолча йоӀа. Цун вахаре цо эггара хьалха яьккха кхоъ яр из. Цигара цӀаена, цӀагӀа йолаш, из ше яккхарах елхар из. ЖагӀа мо хий легадара бахьан малагӀа да хайча, нанас аьлар: «Со еннаяларе-м елхаргьяцар хьо иштта». Цо иштта аьннадале а, нана боча яр Сацитай а цар цӀагӀа мел волча дезалхочун а. ГӀалгӀаша оалаш да, йоӀ наьнага хьежжа хул аьле. Из бакъдале, майрра ала йиш я, Товсари дуне, нах, къахьегам яха хӀамаш дезаш саг хиннай, аьнна. ХӀаьта нана йоацаш ше йисача, Сацита цох елхар-м дувца а дезий - хьогӀ? ХӀанз а бӀаргашка хий отт цунна, из ди дагадехача: «Тха да вийлхар из сецача дийнахьа, къонах мо сона уллув лаьтта саг яр ер, аьнна», - дагалувц цо. Кхыча беса аьлча, Сацитайга «со елча а елхаргьяцар хьо» аьннадале а, Товсарена ховра, ший берашта ше мел эшаш а хьамсара а я. Уж цо аьнна дешаш-м кхоъ яьккха елха йоӀ тее, цун саметтадоаладе аьннадар.

Нийса цхьан шера дийшар Макшарипа Сацитас из дешар. ТӀехдика из училище чакхъ- яьккхаяле а, мах беча моттигашка къахьеганзар цо. Боккхача дезале хьалкхийнача цун дог-уйла берашца дар. Юртарча ишколе директор хиннача даь-вошас Бахьаудина ше волча балха хьех из, дешара, тӀехьадусача берашца къахьегаш йола саг санна. Из бар боккхача хьехархочун новкъа цо баьккха хьалхара гӀа. Из гӀа тӀехье беркате йолаш а хилар цун. ДӀахо дӀа мел йодача хана, цу новкъа ког дӀа ца кхеташ, дӀагӀоргья из. Дешара дикка тӀехьадусар цунгара бераш. Укхаза къаьстта сабар эшар. Цкъа хьийхар шозза-кхозза хьеха дезаш хулар. Каст-каста цунна хьехар деш, цо болх мишта бу хьажа баьхке хулар дешара тӀахьожам лоаттабу хьакимаш. Цкъа иштта ишколе вера цу заман чухь районона керте лаьтта Пхьаранаькъан Ӏалихан. Къонача хьехархочун балхага хьежача, цо могадир цунна юххьанцарча ишколе балха гӀолга. ХӀанз цох хьахулаш йоагӀар йизза йола хьехархо, цу гӀулакха гӀо деш хулар бе-бе чулоацам бола хьехархой курсаш, семинараш. Эшар хьаала къаьна хьехархой а бар, уллув болх беш. ЦӀаккха йицлуц цунна даим ший оагӀув хьаллоацаш хинна Эрна Апресовна. Из яр йоккха поалхам йола, къаьна, юххьаннцарча ишколе берашца дуккхача шерашка къахьийга саг. Цудухьа дукха хӀама дар цунгара хьаӀомаде йиш йолаш. Иштта Сацитас ше а, даим дешара аьттув боаккхаргбола керда наькъаш лехаш, дика мел дар ший балха юкъекхувлар. Диъ шера болх бир цо Галашкарча ишколе. Царех хӀара ди диза дар, бокъонца болча къахьегамах. ХӀара бера, ше дӀахьехача Ӏилманца, ший дега дакъилг дӀалора Сацитас.

1981 шера Сацита Сурхо тӀа маьре йоагӀа Исмейланаькъан Къурейшага. Ена дукха ха ялале, Сурхо тӀарча ООШ юххьанцарча классашкара хьехархо йолаш, балха арайоал из. Цу хана воча хьала тӀа яр ишкола. ЛерттӀа йӀовхал хилацар Ӏай. Классаш зӀамига, чура чувоалаш яр. Алапи а дацар Ӏаяха доккха. Вешта, беркат-м хулар цох. Доахан леладар, етт бетта хар, маша даккха хар чӀоагӀа накъадоал цунна кердача фусаме. Кхыча беса аьлча, йоккхий халонаш нийслацар вахарца-леларца, даарца-дувхарца, даларца-эцарца.Тахан шовзткъа шу совгӀа ха я цу безамерча, массахана елаенна йолча кхалсага лакхе хьоахаяьча ишколе болх бу. Цун хьалхарча дешархоех шоаех хиннаб, дийша баьнна, дика къахьегамхой. Лакхара дешар дийша, балха тӀа толамаш доахаш хьабоагӀа царех цхьабараш.

Таханарча дийнахьа ялх дезалхо ва Къурейшеи Сацитайи: йиъ йоӀи ши воӀи. Хьалха каст-каста дувцаш хозар, къахьегама дезалех лаьца. Масала, цхьан цӀагӀара хьаваьнна кхоъ-виъ гӀишлонхо, лораш е хьехархой хилар чӀоагӀа хестадеш дар. Иштта хоастам бе безаш хӀама да из вай деношка а, кхувш йоагӀача тӀехьенна хоза масал хургда цох. Ишттача дезалий мугӀарера ба вай бувца дезал а. Йиъ йоӀи, воӀи, нанеи - цхьан цӀагӀара ялх саг хьехархой ба. Эггара воккхагӀа волча Мухьмад-Баширеи Зульфияси физико-математически факультет яьккхай. МагӀалбике маьре яхарах, ше яьча юрта гаьнаяьннай Зульфия, хӀаьта а дукха безача балхацара къаьстаяц. Из болх беш я, МагӀалбика № 20 йолча ишколе. Цхьан юкъа болх бир цо Сурхо тӀа а. Цунна тӀехьа йоагӀача Сацитай кхаь йоӀа: Миланайна, ПаьтӀамата, Заретайна - кӀезига-дукха хьийхад аз.Эггара хьалхара урок яла со чувахача, упражнени еш дагӀача берашта юкъера хьалгӀетта, сона тӀаера цхьа йиӀиг:

- Нийса дий укх книжка тӀа яздаь ер дош? ГӀалат деций ер? – аьнна, хаьттар цо.

- ГӀалат да. Ма дика хайра хьона ер хьалаха! Ӏа дӀахо дика дешаргда аьнна хет сона, – аьлар аз.

ЦӀаста мо цӀийенна, ше Ӏоенача мугӀарах юхаяха, Ӏохайра из. ТӀехьагӀа гучадаьлар сона, цу йиӀига нана Сацита яхаш хилар а, йиӀига цӀи Милана хилар а. Милана, сона хийттача тайпара, хьаькъал, кхетам лакха долаш хьалкхийнай. Массехк шу да цо университета филологически факультет яьккха. Ше кхоалагӀча курсе ягӀача хана денз, юххьанцарча классашка хьехаш хьайоагӀа из.

Аз цу школе болх беча ткъаь ялхайтта шера ПаьтӀаматал дикагӀа дешаш дешархо хиннаяц са. Йоазон болх бой, параграф Ӏомайой е литературан йоазув дагахьа хьадувца дезаш моттиг нийслой – шеддар лакхача боарам тӀа долаш чакхдоаккхар цо. Аз шоашта хьийхача пхе шера, урок Ӏомаянза йолаш, цкъа сона бӀаргайойтанзар йиӀига. Цкъа-дале, цунца дувзаденна дар из хьаькъал долаш хилар. ШозлагӀа-дале, хетаргахьта аьлча, цӀагӀара тӀахьожам лоаттабар, мело ялийта из мукъа ца юташ. Сацита даим хиннай ший берашта шишха йолаш, вешта аьлча, ше аьнначох дош хетийташ, из кхоачашдайташ. ХӀанз-м ПаьтӀамат ше а хьехархо я. 2012 шера цо чакхъяьккхай университета юххьанцарча ишколан хьехархой кийчбеш йолда факультет.

Дукха хьийхадеце а, гӀалгӀай мотти литературеи хьийхар аз зӀамагӀйолча Заретайна а. Цу хана, из пхелагӀча классе ягӀар. ХӀанз-м йовзаргйоацаш йоккха хиннай, эргаяьннай. Тамаш а яц. Университета филологически факультет яьккхай цо а. Цул совгӀа, ишколе эрсий мотти литературеи хьехаш болх баьб. Хетаргахьа, цун из дика вӀаштӀехьадоалар. ЗӀамига йолча хана а яр из шеддар довза, тахка, массадолчун дух тӀа яла гӀерташ.

- Заретай керттера оамал малагӀа я?-аьнна, хаьттар аз наьнага.

- ХӀама довза ловш хилар, - аьлар Макшарипа Сацитас. - ЦӀагӀа аз хьехаш, со йолча хьаухаш, бераш дар тха юрта. Царца чу а яй, царна юкъе Ӏоховра из. Араяьккхача, елха йолалора. МоллагӀча Ӏилман а иштта тӀакхувш яр из.

Цхьаькха цхьа хӀама а дувца лов сона цох лаьца. Заретас, ишколе ягӀаш, стихотворенеш язйора. Тайп-тайпара бар цар чулоацам: дешар, Ӏалам, берий вахар, царех тарра кхыдараш. Цхьан юкъа, «СелаӀад» яхача берий журнала тӀа кепа етташ, арайийллар уж. Цун йоазош хоза хет дуккхача наха. 2004 шера из хилар дувцарий, стихотвореней, суртий республикански яхьашка дакъа лоацаш. Цига хьалхара моттиг яьккхар цо.

Гуча беса, хӀара дийнахьа цхьан цӀагӀара араваьле, цхьан ишколе балха ухар виъ хьехархо. ХӀаравар ший декхар Дала а наха а бехк боаккхаргбоацача тайпара кхоачашде а гӀертар.

- Иштта дезал кхебаьча Ӏа; кӀаьнкашта, йиӀигашта кхетам луча керттера фу лоархӀ? - аьнна, хаьттар аз Сацитайга.

- Бераш шин тайпара хул: сабаре е сабар доацаш. Лоалахошта гоама хургдола хӀама де йиш яц. Геттара гӀар яьнна ела, къамаьл де мегаргдац кхалсага. МаӀасаг, ший дакъа доаккхаш, хила веза, - аьлар цо.

Шергара шерга ший балха говзал лакхъеш, дешархошта лу хьехам кердача лагӀа тӀа баккха гӀерташ, хьайоагӀа йоккхагӀйола хьехархо – нана. Цудухьа делар Мехкадас кердача ишколан дӀоагӀа болх бовзача, бераш дезача сагага. Кердача ишколе болх бе дикагӀа аьттув боалл цун а цун дезалерча наьха а, хӀана аьлча укхаза паргӀато я массадолча хӀаман.