ХӀара сага дийша книжка — из цунна дайза вахар да. Пхи книжка деше, пхи вахар, итт деше, итт вахар довз цунна. Дунен тӀа мел болча наха бекарга бетта 23 ди белгалдоаккх книжкани автора бокъони ди санна. Аз, укх тӀехьарча ханага кхаччалца книжкаш къестадаьдац дикачарнеи вочарнеи, хӀана аьлча моллагӀа книжка деше а, кӀеззига Ӏомадаь а хӀама ца Ӏомадеш висац саг. Цудухьа сай кулга кӀал мел нийсденна хӀама дешаш хиннав со, технически кхолламца, исбахьален литератураца, Ӏилманца, Ӏаламца из дувзаденнадале а.

Лакхе аз аьннача тайпара, зӀамига волаш кхераш хул сомача книжкаех. Ишколе дешаш волаш, Толстой Лев Николаевича язъяь «Война и мир» яха роман бӀаргаяйча, хьан ешаргья из, аьнна хетар, сов сома цун ши книжка долаш. Ха дӀаяхарца цу тӀа сийлахь-воккхача йоазанхочо фу яздаьд ха безам шергара шерга дукхагӀа хулар. Цхьан дийнахьа, уж шаккха книжка хьа а ийца, деша лаьрхӀар аз. Сел хала а хиннадацар уж-м, цхьа кӀира ха яьккхар аз уж дешаш.

ДукхагӀа мел деш, кхы а дукхагӀа чам, безам хулар цар тӀа фу дувц ха. Иштта говзаме а наьха догьэккхаргдоацаш а яздаьдар уж. Юххера, дийша ваьлча, цу шинна книжкан (1400 оагӀув) конспект язъе лаьрхӀар аз, вешта аьлча, лоацца чулоацам, цун керттера турпалаш, метта хоза корчамаш дӀаяздир. Уж книжкаш дешарах, дукха хӀама хайра сона. Хьалха телевизора экрана тӀа мара гуш ца хинна турпалаш, дийнбелар бӀаргашта хьалха латташ мо, фильманна юкъе ца додаш мел диса хӀама дайзар. Царех кӀезига хӀама а цкъаза вахаре накъадоал. Масала, иштта хайра сона Ростова Наташай говра цӀи «Арабчик» яхаш хиннилга; 1812 шерарча Даьймехка тӀема турпалхочо, партизана Давыдов Дениса цӀай долча хана мара царгаш цӀенъеш ца хиннилга; Наполеон тӀавеча Москвах цӀи техараш эрсий мужгий хиннилга, моастагӀчоа хӀама ца кхачийтар духьа; Кутузов, бийсан Ӏо а вижа, наб кхеташ ца хиннилга, хьалха тӀемаш деш (Измаил йоаккхаш), кертах пхо кхийтта хиннаб цунна. Из бахьан долаш наб яйта нерв толхаяь хиннай, цхьаннахьа ваггӀашехь тар кхеташ хиннай цунна; Наполеоно аьлан Балашова лерг озадаь хиннилга; графиня Ростова малхбоалерча къамий наьхаяр санна юхь йолаш хиннилга, Пушкина йиӀий Марияй тайпан цӀи Гартунг хиннилга а цун йӀаьха керта кӀеж хиннилга а; Пьер Безухов зӀамига волча хана денз ший лоӀаме вита хьалкхийна хиннилга, Петербурге во гӀулакхаш леладарах, полице араваьккха хиннилга; Исуса тайпан цӀи Навин хиннилга; «Австре тӀема совета кхетаче йолча, австрийски инаралаша аьннача Ӏовдалча хӀаманна жоп луш, Суворов боргӀилгах Ӏаьха хиннилга», «Адама корта — масоний белгало» йолга, «кхо хӀама — дуне кхолладенна кхо юхьиг — кӀув, меркурий, тух», Пьера кулг бера тӀехьашкенах тара кхелла хиннилга. Из хиннав моллагӀа нах вӀашагӀкхийтта моттиг дийнъеш, цунна юкъербараш шоайла кхотабеш вола саг. Кутузовс дешаш хинна книжка хннад мадам Жанлиса «Рыцари Лебедя», Вольцогена, энжий когаш а хьедеш, дегазо делаш латташ бордаш долаш, хьатӀавена, дайго кулг хьокхадолийташ Ӏочутеттай цун лаба. Бераша деш хул-кха из мо дола хӀама. «Севостьянов Андрея цӀагӀа Совета совещани йолча хана, фусам-даь ялхлагӀча йиӀига Малашас дади оалар Кутузовх», Морела, денщика, масхамах хьакхан мерза хий оалар.

Мотт а ба цу романа тамашийна бӀаьхий, сона чӀоагӀа хоза хийттадар цунна юкъера укх тайпара дешаш: «почта кхухьа говр санна кӀаьдвеннав-кх со», «Ерёма, Ерёма, цӀагӀа вагӀавалара-кх хьо, хьай йоачӀингаш а ирдеш», «инкал маьха Ӏургах чакхъяргья, вӀаьхий саг ялсмала кхачале», «деррига кхетаде могачо, шедолчоа гешт а дергда», «Тушин удаш лелар, ший мераж йӀохаергацара (топпара гӀаьленцара — Ӏ. С.) ца къасташ», «унахочунга хьажа, тхан пазаташ еча анена санна дика ховргдац цхьаннена а», «Пьера нах гуцар, цар маьжений лелар мара», «сесаг дагавала эш, устнана — салам-моаршал дахьийта, хьамсарча наьнал дезагӀа-м хӀама дац». Цу романа хозал-м йийца а варгвац.

Иштта ала йиш я Николай Васильевич Гогола «Мёртвые души», Фёдор Михайлович Достоевске «Преступление и наказание», «Братья Карамазовы», «Идиот», Михаил Евфратович Салтыков-Щедрина «Господа Головлёвы», Николай Лескова «Очарованный странник», Михаил Шолохова «Поднятая целина» яхача книжкаех а. Уж а, духхьал дийша ца Ӏеш, конспекташ яьяр аз моцагӀа. ХӀанз а йолаш а я уж. Дешача хана дукха хӀама дагахьа дисац, бакъда дӀаяздеча хана дуккхадар йӀаьххача заман чухьа диц ца луш латт.

Тахан дукха дувц кагирхошта хьехам барах, тӀема-патроитически кхетам баларах, Даьхенцара безам кхебарах. Укхаза са ала безам ба, книжкашта миссел из кхетам бала могаргдац цхьан имама, хьехархочоа, Ӏилманхочоа. Цудухьа кагирхоша исбахьален литература дешаргдола хӀама вӀаштӀехьадаккха деза. Укхаза къаьстта дика масал хургдар аьнна хет сона Александр Фадеевс яздаьча «Молодая гвардия» яхача романах. Из Ӏодийшача кхоачам ба, берий дегашка доккхий хувцамаш де, царна шоай мохк безабалийта, тӀема ханарча кагирхоех тара хилийта. Сона ховчох, из роман ишколан программанна юкъе да мотташ вац со. ЧӀоагӀа эшаш дар из къаьстта вай заман чухь. Цу тӀа бувца Краснодонера хӀетта ишкол яьккха баьнна кӀаьнкаши йиӀигаши, шахьар тӀа чувенача моастагӀчоа духьала тайп-тайпарча наькъашца тӀом беш, вай эскар котдаккха гӀерташ къахьегаш хул, шоаш боабарах ца кхераш. Иштта мара яккха йиш яцар цу тӀем тӀа котало. Кошевой Олег вар царна хьалха лаьттар, цун тешаме новкъостий бар Шевцова Люба, Мащенко Тося, Орлов Толя, Земнухов Ваня, Аратюнянц Жора, Тюленин Сергей, Громова Уля, Бондарев Саша, Борц Валя, Осьмухин Володя, Самохина Лика, Герасимова Нина, Рогозин Володя, Шепелев Женя, кхы а дуккхабараш. Барт бар царна юкъе, царна ховра шоаш фу бахьан долаш латаш ба моастагӀчох. Барт хиларах дувцаш, Кошевой Олега оал: «Бакъда хьона, са воша, сийлахьа низ ба дунен тӀа — цхьоагӀон низ». Из барт хиннабецаре вай халкъа юкъе, цу тӀем тӀа котбаьнна хургбацар советски нах, цу коталонна юкъе доккха дакъа да цу ханарча кагийча наьхеи мехкарийи. ХӀаьта царна духьаллаьтта моастагӀа мел къиза хиннав вайна массарна ховш да. Цунна тешал де цхьа-ши масал доаладергда вай унтерца Фенбонгаца дувзаденна: «Унтера Фенбонга бӀаргашта юккъе тепча техар Фёдор Фёдоровича», цо дерзанча дегӀа тӀа доккха лента леладеш хиннад, лувчаш мара Ӏо ца доаккхаш, из хьалдизза ше боабаьча наха тӀера хьаяьха дошо хӀамаш хиннай цунга, тӀом чакхбаьлча, вӀаьхий хинна, ваха дага хиннав из.

Фадеева романа турпалий денал, майрал, хьаькъал эшаш зама я тахан вай дахар а. Цу тайпара кагирхой ба вай къаманна юкъе, царех хиннав аьнна хет сона Украинерча СВО ший са дӀаденна Хамхой Адам, Вешкаранаькъан Заьлмаха, Келаматанаькъан Мухьмад, цу тӀема юкъе дакъа лоацаш хинна Доврбиканаькъан Хьасан, ЧӀимхьилганаькъан Казбек, кхыбараш. Уж санна турпалаш дукхагӀа хилча, дика хетаргдар. Со укхаза ала гӀертар да, турпалаш кхебеча даькъе йоккха моттиг дӀалоацаш хиннад литература, тахан а хила деза из иштта.

Книжкаш бе-бе чулоацам, лостам болаш хул. Масала, уж хила йиш я Ӏилман- гӀордаьнна, исбахьален, методически, дешара, технически, иштта кхы дӀахо а. Уж а хул сома а, дукха хӀама довзийташ а. Цхьан дийнахьа Наьсарерча районни библиотеке со чувахача, хӀанз а хьалъоттаданза, хӀетта хьачудена истола тӀа латтар керда книжкаш. Уж довза хьежар со. Эггара сомагӀа дар царна юкъе «Кинон 100 шу» яхар. Из хьаийцар аз, деша дага волаш. Иштта са теркам тӀаэзар «Эрсий балет» яхача энциклопеде. Уж ши книжка дахьаш чу а вена, бокъонца уж дийша а дийша, цар конспекташ оттаялцца, цӀагӀара араваланзар со.

Кинох дола книжка дешаш, сона хайра тӀехьарча бӀаь шера дерригача дунен тӀа эггара дикагӀдола исбахьален фильмаш малагӀаш хиннад, цар режиссёраш, керттера йовхьамаш ловзаяь артисташ малаш хиннаб. ЦӀаккха сайна ца хезача кинематографий цӀераш гучаяьлар сона, кино вай мехка хьангара а сенгара а дӀадоладеннад хайра. Тахан а каст-каста хьож со сай конспектага. Цунна юкъе гу сона режиссёрий тайпан цӀераш: Ханжоков Александр Алексеевич, казакий бӀун эпсар хиннав из, цун наьна ший кинотеатр хиннад, российски кино хьакхелларех ва из, 1917 шера Соче студи хьаяь хиннай цо, 1920 шера доазол арахьа дӀавода, 1923 шера юха цӀавоагӀа; Калюжный Алексей ва монтаж яра эстетика кхеллар, масала, наха тӀехьа лела камера; Старевич Владислав, цо вай мультепликаци дӀайоалаяьй; Джолсон Ол — из ва эггара хьалха оаз йолаш дола кино даьккхар, «Джаза иллиалархо» яхаш хиннад из; Нам Чжун Пейк ва эггара хьалха видео кхеллар, 1963 шера тушола бетта 11 дийнахьа хиннад из; эггара хьалхара фильм-фаьлг «Илья Муромец» яхаш хиннад (1956); Кански кинофестиваль эггара хьалха хьаяьр хиннав Робер Фавр ле Бре (1946); Корда Александр хиннав «Лондонфильм» кхеллар, Оболенский Леонид хиннав эггара хьалхара дийша звукорежиссёр, и. кх. дӀ. Дукха хиннаб дунен тӀа цӀихеза режиссёраш, царна юкъе го йиш я Деллюк Луи, Кассаватес Джон, Кубрик Стенли, Казан Эмма, Курасава Акира, Кулешов Лев, Коппала Френсис Форд, Спилберг Стивен, Тарантьино Кавентино, Кустурица Эмир. ХӀаьта актёрий цӀераш-м йийца варгвацар, сов дукха йолаш, царна юкъе я Вивьен Ли, Кларк Гейбл, Маре Жан, Дитрих Марлен, Денёв Катрин, Пикфорд Мэри, Торрес Лолита, Фред Астер, Коннери Шон, Бабочкин Борис, Чарли Спенсер Чаплин, Монро Мерлин, Самойлова Татьяна, Сталлоне Сельвестр, Урбанский Евгений. Вешта аьлча, дувцар кино дале а, уж шеддола хӀама сона довзийтар цхьа книжка дар. БӀаь шера мел хинна лоархӀаме хӀама чулаьцадар цо, хӀаьта кинога гӀолла из довза дийзадаларе, дуккха шераш даха дезаргдар са, лакхе мел дийцар дайза ца волаш. Иштта тешаме, хьаькъал долаш новкъост ва книжка яхар.

«Фу хилар аз дена хиннача «Эрсий балетах»? Дийшарий аз дувцаш дола книжка? Деша а дийшар, конспект а оттайир. Цудухьа хӀанз массехк оагӀув Ӏойийшача хов сона, малаш хиннаб балета цӀихеза артисташ, малагӀа композитораш ба балеташ кхеллараш, миштай цар кхеллача ашарий цӀераш, миштай балета юкъе кулгашца, когашца, дерригача дегӀаца гойтача хӀамай цӀераш. Масала, эггара хьалхара балета спектакль вайцига гойта хиннай паччахьа Алексей Михайловича фусаме 1875 шера саькура бетта 13-ча дийнахьа, «Орфейх йола балет» яхаш хиннай из. Фу яхилга да хайнад арабеска, балансе, ассамбле, баллотте, бурре, курю, амбуате, кхыдараш. Къаьстта а теркам тӀаозаш дар композиторий кхолламаш, гӀорбаьннача балета артистий вахар довзийташ дола дакъа. Масала, «Снегурочка» кхаь композитора язъяь хиннай: П. Чайковске, С. Прокофьева, А. Глазунова. Артистех а да энциклопеде тӀа теркам тӀаозаш дола хӀамаш. Айседора Дункана бокъонца йола цӀи Изадора хиннай. 1922 шера Есенин Сергейга маьре енай из, 1924 шера цунцара къаьста а къаьста, Россера дӀаяхай. ХӀаьта 1927 шера Ницце еннай из, ший фоартах хьерча йӀаьха шарф машена чарха юкъеяха, цо из дӀаозарах садикъа. Вешта аьлча, Есенина шийдар санна тамашийна, дукха хаттараш дита хиннай цун Ӏоажал а.

Са теркам дикка тӀаозаш хилар Нуреев (Нуриев) Рудольф Хаметовича вахар а. Из ваь хиннав 1938 шера Иркутсканна юххерча Раздольная яхача цӀермашена станце. 1961 шера Париже гастролашка вахача хана, Малхбузехьа Ӏийнав. ВӀаьхий саг а хиннав ала мегаргда цох, ше мел даьккха рузкъа ший когашца даьккха саг хиннав Нуреев. Цун каш тӀа улл цхьа ший тайпара, бошабергбоацача тайпара говза хьабаь кӀувс. Сона новкъа долаш цхьа хӀама нийсделар укх книжка тӀа. СССР халкъа артист, Социалистически Къахьегама Турпал, дуненна вовзаш вола нохчий халхарча ЭсембаевгӀар Махьмуд вӀалла хьоаха а ваьвацар «Эрсий балет» яхача энциклопеде тӀа. Бакъда цун цхьан оагӀон тӀа хьоахадаьдар Пермера театр а цига къахьегаш хинна вай мехкахо Оздой Хоасбота Муса а. Цул тӀехьагӀа из къахьегаш хилар вай республике, культуран министр волаш. ХӀанз, сона хезачох, из селий мехка болх беш ва.

Дика книжкаш дукха да. Цхьаннахьара дийшар аз, эггара дикагӀдола дунен тӀара книжкаш деша, сага 250 шу дезаргдар аьнна, дийнахьа-бус цар тӀа вагӀаш хилча. Вешта аьлча, деррига дика книжкаш дийша вала йиш яц, дукха кхеллад уж бе-беча ханашка.

Книжкай денца дезду автора бокъоний ди а. Цох лаьца дувца хало да, автор кхыметтел ший книжка лерттӀа арадаккха а бокъо йолаш вац вайцига, хӀана аьлча дика книжка арадаккха дукха ахча деза, цу тайпара таро берригача авторий яц. Цул совгӀа, цар фу язде деза, фу язде дезац яха хьехамаш де гӀерташ хул цунца вӀалла гӀулакх доацаш бола нах, шоаш яхар чакх а доаккх цар, вай мехка цензура яц аьнна Конституце тӀа дӀаяздаьдале а. Закон дале, вай мехка из дизза кхоачашдеш хилча дика хетаргдар сона. Книжкаца гӀулакх мел доагӀа нах (царех вӀалла пайда ца эцаш бола нах дунен тӀа хуле тамаш я), даькъалабувца ловра цу хозача, хьаькъалерча цӀайца, къаьстта а царех ба библиотекай болхлой, вай йоазанхой, ишколашта книжкаш язду Ӏилманхой.