Цудухьа культуран бIоагIий хинна латт, эггара хозагIча, бакъахьарча оамалашца кхийна, наха салоIам беш бола вай актёраш, халхарчаш, суртанчаш, царех тарра кхыбараш.

Дукха библиотекаш я вай мехка. ЗIамига волча хана денз, царца хьоашал долаш хиннав со. Са хила вийзав Наьсарерча массе а библиотеке: районни, гIалан, берий. Сурхо тIарча, Буро кIалхарча, Аьлтий-Юртарча, Дошлакъий-Юртарча, Сипсой-ГIалий тIарча, ГIалгIай университетерча Iилман а юкъарча а библиотекашка. Тайп-тайпарча ханашка цар чу болх беш бар шоай гIулакх дезаденна а из цIена кхоачашдеш а бола нах. Царех цхьабарий цIераш а дика дагайоагIа сона: ГIазданаькъан Марем, Света, Овшанаькъан Люба (районни библиотека), Овшанаькъан Марем (берий библиотека), Дзортанаькъан Хадчат (Буро кIалхара библиотека), Махлой Рукъет (Сипсой-ГIалий тIара библиотека), ГIазданаькъан Радимхан, Пхьилекъонгий Людмила (республикан библиотека), и. кх. дI. Дуккхача хана денз, Наьсарерча районни библиотеке болх беш я Дзовранаькъан Соня.

Таханарча дийнахьа, цо миссел книжкашца болх баь саг вай мехкара лаха атта хургдац аьнна хет сона. Сона дага мел доагIача хана, района культуран цIагIарча библиотеке къахьегаш я из. КIезигагIа дале а, 40 шу-м хила тарлу из цу гIулакха тIа йола. Алапи кIезига дар аьнна дог ца эккхаш, балхара дIа ца йоалаш, хьабенаб цо из бIаьха никъ. ДукхагIйолча хана, цо къахьийгад книжкаш дешарий зале. ХIанз а я из цу чу болх беш. Хетаргахьа, цу чу мел долча книжкан цIи дагахьа хов хургья цунна, малагIа мичахьа латта-м мухха а ховра цунна. Леладе хьакъ долча тайпара леладора газеташ, журналаш, кердача книжкай гойтамаш дора ше болх беча фусаме, цул совгIа, йоазанхой вахарцарча доккхийча таьрахьашта хетадаь денош чакхдоахар, цхьанкхетараш кийчдора, хьокха оттадора цар кхолламаш, сурташ. Вешта аьлча, библотекан хила дезаш дола дизза вахар оттаде а дIадахьа а вIаштIехьадоаларех я Соня.

Иштта дукхача хана денз Сипсой-ГIалий тIарча районни библиотеке къахьегаш я Йовлой РаIашат а. Книжкашта из фусам готта яле а, чувена саг товр ца деш, эшаш дола книжка лаха новкъостал ца деш дIавахийтац цу эздийча кхалсага. Къона йолаш цIен-да воацаш а йиса, бераш кхоабаш, хьаьналча хIаманца мара хьоашал доацаш, хьаенай из ше болх беча юкъа.

ХIанз дезал а кхийнаб, кIеззига паргIатаяьннай. Тайп-тайпара нах латт цо къахьегача библиотеке дIаязбаь. Цар деша литература а да бе-бе, цаI Iилман кIийлен тIа яздаьр дезаш хул, шоллагIвар техника оалача чоалхаца дувзаденнар хатта воагIа, кхоалагIчарна исбахьален литература дезаш хул. ДукхагIбола цун дешархой ишколе дагIа бераш да.

Соца ше къамаьл деш, района культуран цIен кулгалхочо Матенаькъан Iашата чIоагIа тешал дир РаIашата. Духхьал цу балхаца яхаш, из безабенна, тIехдика хьабеш саг я из, аьлар цо. Цу тайпарча нахах ала йиш я вай культуран бIоагIий да, аьнна, хIана аьлча цар хьалкхоаб, чIоагIа лоаттаю из.

Тахан къахьегараш санна, дагабоагIаш хила деза вай воашта юкъера дIабаха нах а, хIана аьлча цар еллача ларда тIа хьалдаь цIа да таханара вай культура. Цу тайпарча нахах саг вар Абаьданаькъан ВоахIапа Бек.

Из сона геттара гарга вовзар, хIана аьлча цунца цхьана къахьегаш хиннав со массехк шера. Бек ше 1965 шера Лениградера паччахьалкхен театра, ашарий, кинематографе институт яьккха вар. Кхы дIахо ца дийцача гуш да, из ший дерригача хьаькъалца а цIийца а культуран бIухо хиннилга. ХIаьта а белгалдоаккхаргда вай, из театроведа говзал караерзаяь хиннилга. ВоахIапа Бек Нохч-ГIалгIай теникий театра директор хиннавар. 1973 шера Шолжа-ГIалий тIа хинна митинг бахьан долаш, балхара дIаваьккха лийлар йIаьххача хана, цу юкъа хаьхочун болх бе а бийзар цун, кхычахьа балха дIа ца эцаш. ХIаьта а хано деррига ше-ший метте дIаоттаду. Беках хул «Сердало» газета культуран отдела кулгалхо. Цу хана (1981) вовз из сона а, из керте а латташ, цу отделе корреспондент волаш газета редакце къахьийгар аз массехк шера. Культуран лоаттам дика бовзаш вар из чура а тIера а, цудхьа ший болх дика беш а вар. Къаьстта а аз тамаш йора, цунна гIалгIай йоазув дика ховш хиларах. ЦIена бакъда цунна из ишколе Iомадаьдоацилга, ше Iомадаьдар цо из. Редакце эггара дикагIа ховра цунна грамматика а, сецара хьаракаш увттаде деза моттигаш а. Цунга гIолла газета тIа кепа деттар кердача спектаклех, республикан хьаьшех — культуран болхлоех, артистех, тайп-тайпарча вIашагIкхетарех, библиотекай болхлоех, йоазанхоех а цар кхолламех а долча дувцарашта, очеркашта, кхыйолча журналистикан жанрашта. Бек ше а вар цхьацца йоазош деш, цо яздора исбахьален литературан дувцараш, фаьлгаш.

Къаьстта а из белгалваьлар вай дикагIболча кино а театра а болхлоех Цисканаькъан Мухьмадах, Мамилганаькъан Сулумбиках, Хазанаькъан Махьмадгирех, кхычарех язъяьча очеркашца. ХIаьта а цо хьийгача къин юкъе геттара лоархIаме болх ба аьнна хет сона, «Даьймехка сийдола къонгаш» яха книжка.

Вай республика хьаяьчул тIехьагIа, Абаьданаькъан Бек цхьан юкъа Малсаганаькъан Т. цIерагIча музея директор хилар, цул тIехьагIа МВД музей хьа а яь, цун кулгалхо волаш чакхваьлар. Вай къаман культура дегIайоалаеча даькъе дукха къахьийга а, дукха хIама карагIдаьнна а саг вар ВоахIапа Бек. Цо кердача спектаклашта язъеш хинна рецензеш, бокъонца йола дегIаахара, говзала ишкол яр. Театра гIулакх довзаш волча цо атта белгалдоаккхар театро оттаяьча спектакла дика а ладара а дар, дувцар актёраша кхеллача сурт-сибатех, шийна уж мишта гу хьоахадора. Цун гIонца дика журналист а хинна дIаяхар аьнна хет сона Бека фусама-нана, вайна массанена йовзаш йола Абаьданаькъан Хьава. Дуккхача хана ашарашца ювзаенна передачаш еш хилар из Нохч-ГIалгIай радио. Карарча хана из къахьегаш я Наьсарерча ГТРК оалача телевидене. ХIанз а ший хьинар, хьаькъал дIалуш хьайоагIа из вай культуранна. Цох а цун цIен-даьх а ца аьлча, хьанах аргда культуран бIоагIий да?

Цхьаькха цхьа саг вувца безам ба укх йоазонца. Из ва Къуркъанаькъан Солсбика Руслан. Из а культуран овлан тIара саг ва, цун нана Аьлтамаранаькъан Хьава парте Нохч-ГIалгIай обкома культуран отделе къахьегаш, нохчий а гIалгIай а культуран сий доаккхаш, из дIайовзийташ чакхъяьнна саг я. ХIаьта да вай Сибре дигале «Сердало» газета редакце къахьегаш хиннав. Руслан сона вайзар Шолжа-ГIалий тIара гIалгIай арабаьнначул тIехьагIа. Цу хана цхьан юкъа из ваьхар Наьсар-Кертерча № 1 йолча юкъерча ишколе. Цига берашта гIалгIай халхараш Iомадеш болх а бир цо. Цул совгIа, фатанчий тоаба а вIашагIъеллаяр кердача моттиге. Шолжа-ГIалий тIа вахача хана цун цIа, болх, доттагIий бар. Бакъда укхаза а хийра саг вац из, уж шедоа хIама кораду цунна хьамсарча ГIалгIайче а. Цу хана цунгара Iомалуш вар 40 кIаьнк, цул совгIа 20 гаргга йиIиг. Иштта 11 шу даьнна хинна Руслана йоI Мадина а дикка гаьнаяьнна, фата йовзаш а цунца тайп-тайпара говзалаш гойта ховш а яр.

Хьалха а дIахо дIайодача хана а цо болх баьб тайп-тайпарча халхара ансамблашца. Ше къа мел хьегача хана, фата духхьал ашарашка дакъа лоацаш бола гIирс хинна а ца Iеш, Iомабе атта боаца халхара мотт болга дIахайтар цо. Iомабе атта из цахилар дувзаденна да, цунна лаьрхIа ноташ яздеш цахиларца. Цудухьа фатанча духхьал ший лергех тийша ва, цар хьаоал цунга нийса ек фата е харцахьа. Цхьаькха цхьа сакъерадаме хIама довзийтар сона Руслана.

— Цхьаболча фатанчаша гIажилгаш лелаю? Сенна лелаю ховргдарий хьона? — хетт цо сога.

— Хац сона-м, — ях аз. — Кулгаш кIаьдлу хургда-кх цар...

— Нийса да. Гой хьона, фатанча а кхыбараш санна саг ва. Мел могаргда цунна декъача кулгашца фата етта?.. Эггара дукхагIа етте а, пхе минота мара могаргдац. КIаьдлу цун кулгаш. ХIаьта гIажамилгаш хьога хуле, Iовожжалца фата етта йиш йолаш ва хьо. Лоацца аьлча, атта болх бац из. ТIем тIарча йоккхача топашца нийсъе йиш я ашарашта юкъе хозаш йола фата.

Иштта къахьегаш хьавоагIача Къуркъанаькъан Руслана, шийца йиш а халхар а доацаш, къаьстта фатанна лаьрхIа пьеса кхеллаяр. Вешта аьлча, цу новкъа лакхерча хьокхамашка кхача вIаштIехьадаьнна саг вар вай мехкахо. «Бешлоам яхача лоама ритмаш» оалаш яр из пьеса. Цунга ладувгIача хана, безам бале а беце а, хье лоа диллача лоамашта юкъе нийсвелча санна хетар. Цу мехка истори а цо довзийташ санна хеталу, ладувгIаш волча сага. Цул а чIоагIагIа каравугаш дар цо оттадаь «Фаташца ду халхар», из вайцига хьалха цхьанне а оттадаьдацар. Иштта кердадар лохаш, из наха довзийташ, царна салоIам беш чакхваьлар Руслан. Карарча хана из вах Дошлакъий-Юрта, дезал а кхийнаб, ше пенсе вахав. ХIаьта а кхоллама болх буташ вац, цо яздаьд гIалгIай халхарах дола книжка, шоай тайпан истори довзийташ долча книжкаш тIа а болх бу цо. Руслан а ба-кх, вай культура хьалкхаьба а хьалкхоаба а низ бола бIоагIа.

Абаьданаькъан Бек

Къуркъанаькъан Руслан