Эггара хьалха са дувца безам бар, вай буача кхачан хьакъехьа. Се лор веце а, вай къаман дукхагӀйолча фусамашка фу дуъ хов сона. Цкъа цхьан телеперадачага хьежаш, йоккхача сага ший маьрах дувцаш аьлар: «Цхьа ди даккхацар цо, шун тӀа дулх доацаш». Вай оамал я, дулхах керттера кхача лоархӀаш. Из во да ала валлац со. Вайна везачо дуалда дикача фусам-нанас, мишта кийчде деза а ховш, кийчдаь дулх-хьалтӀам. Бакъда дегӀа эшаш кхы дукха хӀамаш ма дий дулха нийсса. Ӏо а хайя, бӀаргса во да са, яхаш, дувца волалу цхьавола саг.

— Марковка юий Ӏа? — аьлча, цецваьле хьона бӀарахьож, хӀана аьлча из вайнаьха къонахчун кхача бац. Амма зӀамига волча хана денз, из юача, шун тӀа бе-беча даарашца лелаеча сага бӀаргса дика хул. Марковка яа а эхь хет вайна. Нитташ баар цӀийна дика лаьрхӀа да, уж хьокхабаь баар — къеча сага гӀулакх, жамарашта дика ба хьандаргаш, цкъаза аре хьалъяьккха багӀаш хул уж, тӀаводаш саг а воацаш. Уж хьа а баьха, царех компот ца е, жамараш лазийтаргдолаш ба цхьабола нах. Иштта да бӀарашца дувзаденнар а, укхаза гӀулакх кӀеззига дикагӀа латте а. Цхьаболча нахá бӀараш мархаш доастача хана мара дагадохац. Чкъаьра а Ӏов а мел пайдане я дувца дезац, аьнна, хет сона. Цкъа даараш хьоахадича, тха къамаьла юкъе дакъа лаьцача цхьан кхалсага аьлар:

— Даар-м бе дацар, со-м коартолаш тӀеи яшаехкача помидораш тӀеи хьалкхийнай.

Цу тайпара кхача баа мегаргбац ала йиш яц, бакъда хьаькъал совдаккхара, долашдар чӀоагӀдара дукха пайда баргболаш кхача бац из. Цудухьа, лораша ма аллара, баьцадаараш, хаьса сомаш, гаьн тӀара сомаш, бе-бе комараш юаш хила веза саг. Вай, цамогаш дале а, цу лазара эггара новкъагӀа хургдар мара дуаш оамал яц. Сона вовзаш вар цхьа саг. Шекар лакха да (сахарный диабет) хьа аьннадар цунга, дуача хӀамах, маларах лоравала веза хьо, лора ца лойя дукха вахаргвац. Бакъда дукха царга ладувгӀа дага вацар из. Шекар теха хӀама ма яа, лаьрххӀа кхача лелабе, чай диетически конфеташца мела, кхы а массагӀа дар цунга аьннар. «Загал хьабоаккхаш хилча, загал чутох», яхачоа а дайна, ма де мел аьннар хьадеш вар из. Цу наькъаца ший Ӏоажал хьалхаьккхар цу сага. Со ала гӀерт, даар чӀоагӀа лоархӀаме да, унахцӀено лораеча новкъа. Из нийса дааро дӀаьхду сага шераш — дунен тӀа йоаккха ха.

Иштта лоархӀаме да боаггӀача боараме наб яр а. Нагахьа санна цо лерттӀа наб ца йойя, из цхьанна хӀаманна пайдана вац: деша вахача, парта тӀа тхьайсе улл; балха вахача, из лерттӀа хьабе магац. Зехьа аьннадац вай багахбувцам тӀа, эггара мерзагӀа наб я, аьнна. Из хьатӀагӀертача, цу сахьате тхьайсе дӀавода саг, миччахьа вале а. Кутузов бийсан Ӏовижа наб юлуш хиннавац, тӀем тӀа бӀарга чу пхо кхийтта, наб яйта нерв толхаяь хиларах. Бакъда из хьатӀагӀертача, миччахьа вале а: йоккхача кхетачене е тӀема совете — тхьайсе дӀаводаш хиннав. Наха ховш хиннад цун лазар, цудухьа из теркалдеш хиннадац. Наб кӀезига яр санна, дегӀа Ӏаткъаш да тӀехъяьккха дукха наб яр а. Цу тайпарча сага юкъагӀа дус лоархӀаме гӀулакхаш. Цудухьа яьхад вай даьша: «Ӏуйран гӀеттача Ӏун жийво ши Ӏаьхар баьб», «Ший ханнахьа вижар — кхаь воча хӀамах кӀалхарваьннав, ший ханнахьа гӀеттар, кхаь дикача хӀамах кхийнав».

ДегӀ хьоадеш хилар а ба, унахцӀенонга вуга никъ. Хьалха, сона дагадоагӀаш, ишколе а, дешар соцадийя, физкультуранца ювзаенна упражненеш яйтар; болх соцабийя, болхлошка а массехк минот йоаккхийтар бе-беча оагӀорахьа сетташ, кулгаш хьувш, кхестадеш. Цу гӀулакха лаьрххӀа лелабеш методисташ а бар йоккхача предприятешка. Масала, дзюдох гӀорваьнна тренер хинна Мерешканаькъан Яхьья къахьега дӀаволавеннавар Ӏоахарганаькъан ГӀ. цӀерагӀча «Элетроинструмент» завода спортах методист волаш. Кхыча дешашца аьлча, болхлошца производственни физкультура а цу лостамагӀа кхыдола балхаш деш а вар из юххьанца. Мишта хила езар, масала, ишколера физкультуран миноташ, фу чудоагӀар царна? Цу хьакъехьа иштта язду «Дешархошта физически кхетам балара наькъаш» яхача книжка тӀа: эггара хьалха кулгаш истола тӀа е парта тӀа дада; лаккха хьалъайду уж; дегӀ аьрдехьа а аьттехьа а дерзаду массехказа; корта нийса кхоабаш, кулгаш юкъ тӀа латт; корта хьалхашкахьа Ӏочубохийт, тӀаккха тӀехьашкахьа юхабохийт; тӀаккха корта цкъа аьттехьа, тӀаккха аьрдехьа Ӏолохбу массехказа; кулгаш хьалха дӀадохийт, цар пӀелгаш гулдийя бий бу, иштта кхы дӀахо а. Цхьайола упражненеш Ӏохувшарца ювзаенна а хул. Укхаза дагавох сона моцагӀа сайна вайза ши саг. Хьалхарвар Барханой Висангири вар, шоллагӀвар — Эккажкъонгий-Юрта вахаш вола Къоастой Ахьмад. Висангири физкультурник санна дика вовзаш вар берригача мехка. Бакъда са ираз хиннад, цун урокаш тӀа тайп-тайпарча спортивни гӀирсашца цхьацца упражненеш е. Из вар аз дийшача № 1 йолча юкъерча ишколан физрук. Цо Ӏомавора дӀандарг кхосса, гебагӀа гаьнна дӀабахийта, 100 метр вада, дӀоахалуш кхоссавала, муша тӀа вувла., говрах тӀехкхувсавала, турника тӀа цхьацца низ эшаш йола упражненеш е. Цул тӀехьагӀа вахар из МагӀалбике ваха. ХӀаьта 1981 шера, «Сердало» газета корреспондента болх бе со дӀаийцача, редакце эггара хьалха сона тӀадиллача декхарех дар Висангире язъяь «Физкультура — унахцӀенон дӀоагӀа» яхача йоазонна гӀалгӀай меттала таржам дар. Из толамца, сона хетачох, чакх а даьккхар аз. Висангири духхьал физруки физкультурники хинна ца Ӏеш, цун воккха пропагандист а вар. Ма хулла из вайцига йоаржае гӀерташ хулар из! Цу гӀулакха газеташ тӀа статьяш еттар цо. Тайп-тайпарча яхьашка дакъа лацарах денна совгӀаташ а дар цун. Ший унахцӀено лораеш, Висангири дукхагӀа удаш вар. Вахача моттиге араваьле, кхыбараш бийша бадача хана, ший дегӀага хьожаш, из лорадеш вар физрук.

Наха а гӀо дора цо унахцӀено лорае. Масала, 1999 шера ше ваьхача МагӀалбике нах арабаха а дуккхача адама дакъа лоацаш дола адар дӀадахьа а вӀаштӀехьадоал цун. Цул совгӀа, из хӀара шера хургда аьнна дӀа а кхайкадаьдар цига. Иштта Россе хьалхарча Турпала Осканаькъан Сулумбика хетадаь адар а толамца чакхдоаккх цо, 60 совгӀа саг вар 18 километр бовдарашта юкъе, из ше а волаш. ХӀаьта Мусай Висангире, цкъа юха ца соцаш, бир из бӀаьха никъ. Ала деза, вай мехкахо журналиста говзал йолаш а вар, аьнна. Тайп-тайпара чулоацам а турпалаш а болча цун йоазошта кепа еттар къаман эггара къаьнагӀдолча газето. Масала, царех дар, «Вахар — из да вайга долча хӀамашта юкъе эггара дезагӀдар» («Сердало», 2004, 22 июнь, № 68), «Хьехархочун говзала деррига лагӀаш» («Серадало», 2009, 5 март, № 34). Цох шийх а даьдар дуккха йоазош, царех цаӀ дар «Ведда вода саг» яхаш, из яздаьр вар Латаранаькъан К. («Сердало», 2004, 2 март), иштта кхы дӀахо а. Дика физкультурник хинна ца Ӏеш, из вар дика хьехархо, цунна еннаяр СССР дешара тӀехдика болхло яха цӀи, из вар къахьегама а спорта а ветеран. Спорт, физкультура, адар дезаро дикка дӀаьхдир аьнна хет сона цун вахар. Цо дунен чу даьккхар 88 шу, кхелхар Мусай Висангири 2019-ча шера.

ШоллагӀвола са вувца безам бола саг ва Къоастой Ахьмад. Сецца ворхl cахьат даьлча, балха ихав со укх тlеххьарча ткъаь пхиъ шера. Наьсарера, Магасера Сурхо тlа долхаш долча наькъашка сона гора, юххьанца аз тамаш еш хинна хlама, Экажкъонгий-Юртара ваьле, Сурхо тlа хьалкхача гаргга йолча моттиге удаш хьал а вахе, цигара юхавоагlар юкъарча дегlара вола, ханага диллача къона воаца саг. Из зувш, йlаьха ха яьккхар аз. Сона мотталора, цхьан кlира, бетта, шера идача, кlордадаь, цо из гlулакх дутаргда. Спортивни lаьдалагlа кийчвенна саг дlавоалаш вацар новкъара. Цхьан lуйрийна Магасе автобусага хьежаш латтар со. Юртара хьалбоагlача новкъа гlолла, удаш хьал а вена, ваха пенсионни фонда цlагlа чуийккхар сона каст-каста гуш вола саг. Машенаца цига ва а бlакъожабеш хул цхьавар, хlаьта из удаш венавар. Хьаараваьннача хаьхочунга дlакхайкар со:

— Фу саг вар из сел lуйрийна удаш венар?

— Тха хьаьша ва из,- велавелар ха тlа латтар. — Ше укхазахьа хьалвеча, тхо долча чувай мара, дlаводац из. Вовзаргва хьона из-м тlехьагlа.

Цо аьннача беса, из гаргагlа вовза безам хилар са а. Сай гlулакха Наьсрерча пенсионни фонда цхьан отдела хьаким Антошканаькъан Темарлан волча ваха волаш, цунца вагlаш вайра сона, новкъа каст-каста гуш вола саг. Из мукъагlа цига балха хиннавар. Со цох язде безам болаш волга хайча, Темарлана аьлар:

— Ер дика саг ва, укхох язде мегаргда хьона.

Къоастой Ахьмад ваьв 1950 шера Казахстанерча Успено-Юрьевка яхача юрта. Эггара хьалха Ахьмад ада волавелар 1990 шера. Хlанз 33 шу да из иштта, ше хьалаьцача наькъ тlара ца воалаш, хьавоагlа. Шийла яле, йlайха яле, догlа делхе, ший гlулакх юкъахдитац цо, доккха хатар хинна, саг венна-ваьнна моттиг ца хилча. Тахан 73 шу даьнна ва Къоастой Ахьмад, бакъда цхьан сага аргдац цун ишттал шераш да, аьнна. Кхыча дешашца аьлча, физкультуро, адаро къона лоаттаву.

Къоастой Ахьмад

УнахцӀена хила безам болча сага ший хӀара денна де дезача гӀулакхий аргӀа оттае еза, эрсий меттала режим ала мегаргда цох. Масала:

1.ХьалгӀаттар −6 сахьат даьлча.

2.Кулг-юхь дилар, ламаз эцар 6. 30.

3. Ламаз дар −7. 00.

4. Марта— 7. 30.

5. Деша е балха вахар — 8. 00.

6. Делкъа ламаз дар, мук даар — 13.00.

7. Балха шоллагӀа ах ди е урокаш е Ӏохар — 14. 00.

8. Малх чубуза ламаз дар — 15.00.

9.СалаӀар, кердадарашка хьажар — 18.00.

10.Пхьор, пхьора ламаз дар — 20. 00.

11. Кхоанарча дешарга е балхага кийчвалар — 21. 00.

12. Набарга кийчвалар — 10.00.

Ламаза ха шийна бакъахьа хеттача тайпара нийсъе йиш я укхаза, дин тептараша дӀадехарашка хьежжа.

ДегӀ цу хӀамашка дӀаӀомадича, кастта сахьат санна леларгда, царех хӀара дакъа ший ханнахьа кхоачашдеш. Бакъда из деррига пайдана хургдац, нагахьа санна саг гӀаьле увзаш вале, корта бохабу малар мелаш вале. ГӀаьлено саг вохкаву. Цо хьахьоаду массе тайпара лазараш, дараш дӀакӀоаргду. Цудухьа унахцӀена хила безам болаш вола саг, гӀаьленцара «хьоашал» дита хила веза.

Иштта лоархӀаме да, цӀена лелар, цӀеналга хьожаш хилар. Укх тӀехьарча шерашка цу хьакъехьа дукха дийцадале а, цхьадола хӀамаш хьоахадергда вай. Масала, сона каст-каста нийсъеннай бер, шелал кхийтта, мераж Ӏоухаш дагӀа моттиг. Из дӀаяккха йовлакх хилац киса. КӀаьнк вале а йиӀиг яле а, киса йовлакх леладе деза. Бера ший къаьстта юхьмарех хьекхаш гата хила деза, къаьстта царгий порошок, дитта, цӀендаь хила деза барзкъа. Цул совгӀа, ше классе йиача хӀаман чӀораш, юхкаш, каьхаташ, кхыйола нувхаш Ӏокхувса мегаргьяц. ХӀара шоай смена чакхъяьлча, классера совлен хӀамаш дӀаяьхай, каьхаташ гулдаьд аьнна эхь дац. Ишколера уборщицаш латкъаш хул цхьайолча хана: «ХӀанзза улгаш ма диладарий аз укх чура», — яхаш. Цун балха новкъарло ца еш, цо даьр доа ца деш, хила беза дешархой. Кулгаш-м каст-каста дила деза цар.

Коа-карта кӀезига-дукха хӀама хьадеш хила веза саг. Цунга хьежжа низ хургба моллагӀа халахетар ла, къахьегамца чӀоагӀденна дегӀ ший тайпара хул, халахетараша кӀал ца дуташ, царна духьаллатташ. Иштта унахцӀено лораю дикахетараш хьахозаш хиларо. Воча хоамаша вахар лоацду. Цудухьа, оаш хоза дош мел оалача хана, цхьацца е кхы а дукхагӀча минуташта дӀаьхду оаш наьха вахар. Цу тайпара вахара хьисапаш лорадеш хинна йоазанхой дукха беце а, хӀаьта а болаш ба. Масала, Озанаькъан Салман 96 шера ваьхар, из ха йоаккхаш нахага шийх цхьа во дош ца оалийташ.

УнахцӀено лорае еза массанахьа а. Лорае еза цӀерах, хих, хоттах, шелалах, догӀах, иштта кхы дӀахо. ХӀара шу массаза доал унахцӀена нах дукхагӀа ба аьнна хеталу. Цунна дола бахьан да, дика спортзалаш йола ишколаш хьалъяьй, хӀара юрта хӀана яц аьнна ФОКаш я, берашта наьк де Ӏомабала бассейнаш да, секцеши спортзалаши аз ювца а ювцац. Лоацца аргдар аз, унахцӀена хилда вай дерригаш!