- Халхавала хой хьона?

Ше из гӀулакх лаьрххӀа Ӏомадаьдеце а, цо жоп лургда:

- Хов цхьа бахьан.

Хац ала эхь хетаргда цунна, лоамаро а хилча, халхавала мишта хац. Гонна юкъеваьккхача, шийна ховча тайпара массехк го а баьккха араваргва. Вай хьалхарча боккхача наьха а чӀоагӀа сакъердалора халхарашца. ДагадоагӀа, зӀамига кӀаьнк со волча хана, вӀалла ишколе а вахале, даь-дас шолгоара топ кач а элле, халхавоахар со. Сона-м мича ховра цу хана, ког шоршабе а пхьарс дӀабахийта а. Уй тӀагӀолла еза топ текхаеш, халла мара дӀаваха а магацар. Воккхача сага-м сакъердам боалар цох, хӀана аьлча къона волча хана, балхаш тӀа а, наха юкъе а, ловзарашка а, сакъердамашка а лийнна саг вар из. Таханарча халхарех вӀалла тара дацар цо ше деш хинна халхар. Сиха, цӀогӀане, кхувсалуш, когаш чоалдетташ дацар цо гойташ хиннача халхара сурт. ХӀанзарчар мо урагӀдагӀаш хилацар кулгаш. Уж Ӏохийца хулар, бакъда цхьа ший тайпара дӀа а юха а лелаш хулар, ког чӀоагӀа тайжа шершабора, волавалар а кӀезига хулар цу халхарца, дукхагӀа латташ, лоацца гобоаккхаш хулар. Къаьстта ха яхача нахага хоза товш халхар дар из. Къоаношка товш хилац дӀаадар- хьаадар, сихача боларах лелар, пхьарсаш хьувзадар, царех тарра кхыдараш.

Ишколе дахачул тӀехьагӀа, халхарашца дувзаденнар дукхагӀа хайра, духхьал лоамарой халхар дайза ца Ӏеш, эрсийдараш а ха дезар цига, цу хана чӀоагӀа мода яр цу гӀулакха. Юххьанцарча классашка, 3-4 классаш яр мотт сона, тхона хьехаш яр Шадажанаькъан ИбрахӀима Лиза яха хьехархо. Дала теха дика саг яр, берашца геттара Ӏимерза, цар хьашташ довзаш яр из. Цудухьа массанена дукха а езар. Цхьан дийнахьа, бераш чудаха кийчделча, согеи БӀарахой Мухьмад яхача кӀаьнкагеи:

- Оаш шинне сабар делаш, чу ма гӀолаш, - аьлар хьехархочо. Мухьмадах воккха хилча «Сердало» газета керттера редактор а Наьсарерча ГТРК председатель а хилар. Карарча хана воацаш ва из. –Халхадовла хой шоана? – хаьттар ИбрахӀима Лизас.

- Хов, - аьлар Мухьмада. Хетаргахьа, из Ӏомаваьвар, берий беша ухача хана. Со берий беша ихавацар, цудухьа Эзопа йийцача инкала мо мара халхавала а хацар.

- Сона-м хац, - аьлар аз.

- ДӀахалхавалал! – аьлар хьехархочо Мухьмадага. Са новкъост, когаш тӀара маьчеш а Ӏояьха, кога бухьара а увтташ, геттара пхьарсаш а дӀаухийташ, халхаваьлар. – ХӀанз хьо валал, - аьлар сога, хьайна ховча тайпара.

Дукха чоалхане доаца, воккхача сага сайна Ӏомадаь, халхар дир аз. Сона хеташ, Мухьмад дикагӀа ваьлар. Шозза-кхозза, ше хьа а хьехаш, халхара урокаш елар тхона дукха езача хьехархочо. Бакъда дӀахо дӀабахьанзар цо тхоцара из болх. Тхох халхарчаш хургдоацилга кхетадаьдар мотт сона цо.

Ха дӀаяхарца, йоккхагӀча классашка хьалчудаьлча, ишколе керда шу, кхыдола цӀайш дездеш, ашарий сайренаш хулар. Цига дукхагӀа де дезараш эрсий халхараш дар, уж тхона Ӏомадаьдар пионерий салоӀача лагерашка. Вальс дикка чоалхане яр, тхона ховш хиннар танго оала халхар дар. Из де хала дацар, йиӀига юкъ тӀа ши кулг а дилла, дӀа-юха сетташ, латта мара везацар, наггахьа гӀа а боаккхаш. Вальс халхавала ховш ишколе цхьа директор Малсаганаькъан Йоакъапа Ювсап мара саг вацар. Цхьайолча хьехархочунца из халхаваьлча, йоккхача спортзале гӀолла кхостайора цо шийца халхаювла кхалсаг. Кастта гучадала доладелар, къаьстта 70-ча шерашка, твист, шейк яха халхараш. Цхьачарна геттара дика ховра из халхар. Оаха, чудахача, твист тохаш мегаргйола йиш ӀотӀа а оттайийя, Ӏомалуш йӀаьха ха йоаккхар, ишколе хоза халхадовлар духьа. Из халхар сов сиха хиларах, кхоачам боллаш из дика де вӀаштӀехьадалацар. Иштта дӀаболабелар тха халхарашцара хьалхара безам. Цкъаза цхьа сиха халхар де дахьа а дахьацар, тхоаш дахача моттиге дувцаш хезадар тхона, Ганенаькъан цхьа зӀамсаг, халхавувлаш латташе а, дог Ӏодежа веннав, яхаш. Из моттиг бокъонца хиннаяр, бакъда дог Ӏодежа-м хинна хургдацар цун, сеца хинна хургдар из. Цу хана тхо тешар наха дувцачох.

Ловзараш дола моттигаш нонагӀа хулар ювцача заман чухьа, уж дора нускал цӀакхаьчача дийнахьа сарахьа. Кагий нахи мехкарийи вӀашагӀ а кхийте, дӀа-юха бегашта зоахалолаш а дувцаш, халха а бувлаш, сакъердаш хулар. ХӀаьта боккхагӀа бола истий? царга корах е наӀарах чухьежаш, шоай къона ха дагайийхе Ӏеш хулар. Цу тайпарча моттигашка гучавоалар дика халхавала ховш вола зӀамсаг, йоӀ, пандар лакхарца белгала йола юртхо е мехкахо. Уж ловзараш каст-каста хиннилга а наха царех лоархӀаме моттиг лоархӀаш хиннилга а хов вайна йоазанхой исбахьален кхолламашка гӀолла, царех язду дувцараш тӀа, пьесаш тӀа, романаш тӀа. Цу тайпара моттиг нийслу Малсаганаькъан Зоврбика «ЙоӀ йодаяр», Малсаганаькъан Оарцхой «Салихьат» яха пьесаш чакхйоалаш, топ а кхувсаш, Вано халхавоах, халхайоаккх Салихьат а; ловзар дувцаш а деш а гу вайна Малсаганаькъан Дошлакъаси Оарцхоси язъяьча «Кердача наькъа тӀа» яхача пьесанна юкъе. Иштта моттигаш нийслу Боканаькъан Ахьмада «ЦӀийенна сайре» яхача романа тӀа. Колхозера ахархой, балха ди чакхдаьлча, ловзарга латташ моттигаш я цу тӀа. Чахкенаькъан СаӀида «Асхьаб Бендар» яхача пьеса тӀа, «ЦӀерага маьре яхар» яхача дувцар тӀа гу вайна иштта ловзарга сакъердам буаш бола кагирхой, и. кх. дӀ.

Вай Сибре дигача хана, мел йоккха хало, сагото шоашка хиннаяле а; вахар кӀеззига аттача даьлча, вӀашагӀ а бетталуш, вай даьй ӀаьдалагӀа сакъердаш, ловзар оттадеш баьхаб вайнах. Цох боккхагӀчар дувцаш дукха хезад сона. Пандар Ӏомабаь, ловзара тоам беш бола мехкарий дукха хиннаб, царех цаӀ са-сай даь-йиша а хиннай. Йоккха хилча а, цкъаза саготалла пандар локхийтар цунга. Юха мехкадаьнначул тӀехьагӀа-м дукха бар пандар локхаш бола мехкарий. Царех цаӀ яр Йовлой Рая. Из а цун йиша Люба а, къона мехкарий болча хана, цхьан юкъа нийсса тхона духьалдоаллача БӀарахой Мухтара коа баьхар, шоай наьнаца. Уж массанена бовзар ара, цкъаза хӀанзара фоторепортёраш (папарацци) санна, царна тӀехьа лелаш хоза хетар берашта. Царна шоашта цох фу хетар хац сона. Из гӀулакх дукха дезаш а хинна хургдац мехкарашта, хьанна дезаргда даим, хьо дӀа мел вахача, тӀехьа бераш лелаш хилча. Уж дукха безаш, хоза хеташ лелар уж бераш, гоама болаш лелацар. Цар дикка дакъа лаьцар вай мехка халхараш доаржадеча а дегӀакхувлача а балха юкъе. Шаккхе а «Вайнах» яхача халхара ансамбле болх беш хилар уж, Рая пандар локхаш, Люба халхаювлаш. Цул тӀехьагӀа, Раяси Шадажанаькъан Абукареи берий ансамбль а цул тӀехьагӀа, «ГӀалгӀайче» яха паччахьалкхен ансамбль а хьайир.

Могушканаькъан Ахьмад 

Кхы а хиннаб «Вайнах» яхача халхара ансамбле халхабувлаш гӀалгӀай къаман кагий нах. Масала, царех хиннав Нохч-ГӀалгӀай АССР гӀорваьнна артист Дидиганаькъан Мухьмад. Каст-каста телевидене концерташта юкъе хулар цо деш дола «Хьаста юхе» («У родника») яха халхар; тхона, берашта, чӀоагӀа дика хетар из гӀалгӀай къаман волаш, иштта хоза халхар цо деш. Курал йора а ала мегаргда. Иштта цу ансмбле халхавийнна вар РСФСР культуран цӀихеза болхло ГӀаппархой Мухьмад, Нохч-ГӀалгӀай АССР гӀорваьнна артист Могушканаькъан Ахьмад, цу халхара тоабанца къахьега волавеннавар тӀехьагӀа хӀирий паччахьалкхен «Алан» ансамблаца болх баь, Къилбаседа ХӀирий АССР цӀихеза артист Саганаькъан Мурад. «Вайнахе» болх баь вар тӀехьагӀа Нугзаров (Хабренаькъан) Тамерлана циркерча говрбаьрех дӀакхийтта Ӏарчакханаькъан Берснакъ, кхыбараш.

Саганаькъан Мурад 

Къаьстта дувца лов сона Оздой Хоасбота Мусайх лаьца. Из Наьсарера №13 йолча интернате деша вагӀаш, Москверча балетни студе деша вахийта къоаставаь хиннав, 1974 шера чакх а йоаккх цо из. Цул тӀехьагӀа цо болх баьб Пермерча ашарий театре, цхьан юкъа ГӀалгӀай Республикан культуран министр хилар цох. Цу хана цунца вӀашагӀкхетар а къамаьл а хилар са. Цох айса даьча йоазон юкъера цхьа дакъа оаш дийшача бакъахьа хетар сона: «...Мишта, фу маӀан долаш дар тха вӀашагӀкхетар? Айса болх беча Сурхо тӀарча 9 шера дешача ишколе литературно-художественни музей еш воаллар со. Цу чу вӀашагӀкхийттадар совгӀата денна гӀорбаьннача а къонача а суртанчий балхаш. КӀезигагӀа дале а, цхьа ткъаьх сурт дар уж. Царна юкъе дар Поаланкой Адама дилла «ТӀаргим» яха сурт, бакъда гом боацаш дар из. Мусайгара 1993-ча шера айса ийца хинна интервью тӀайола газет а ийца, министр волча хьалвахар со. Цу хана со Наьсаре вахар, гӀаш хьалваха йиш йолаш дар са гӀулакх. Дукха латта ца везаш, тӀаийцар со министра. Дахар-денар хаьттачул тӀехьагӀа, аз аьлар:

- Ӏайха енна хинна интервью бӀаргаяйнайий хьона, газета тӀа кепа техачул тӀехьагӀа?

- Яйнаяц, - аьлар Мусас, бӀаргаш сона тӀакӀирдаь.

- СовгӀат денад аз хьона, - аьнна, дӀаделар аз сайгара газет.

- Баркал, - аьнна дӀаийца, ӀотӀахьежа, нийсдаь истола йиста тӀа Ӏодиллар цо из.

- Цхьаькха цхьа хӀама дар са хьога хатта, - аьлар аз, къаман культуран кхел ший бейоаллача сагага.

- Хаттал Ӏа, - ладувгӀа кийчвелар министр.

- Дукха ха йоацаш арадаьннача «Эрсий балет» яхача энциклопеде тӀа Пермерча театран дикагӀволча артиста санна хьай цӀи дӀаязъяьлга хой хьона?

Цецваьлар Муса:

- Хац сона-м.

- Хьона ца хой а, яз-м ваьв хьо, - аьлар аз,- кхаъ ба хьога.

Оздойчунна цох кхаъ хийтар е хетанзар сона оалалургдац, бакъда цу тайпарча лоархӀамерча книжканна гӀалгӀа юкъевахьар, ЭсамбаевгӀар Махьмуд а ца хьоахаваьча энциклопеде тӀа цун цӀи латтар, вай зӀамигача къамо доаккхал де мегаргдолаш хӀама дар...»

Карарча хана, сона хезачох, Хоасбота Муса Селий мехка къахьегаш ва, цигарча халхара тоабанна ший говзал дӀалуш. Дукха цӀихеза берий, кагирхой халхара тоабаш хиннай, хӀанз а я вай республике, царех я «Асса», «Магас», «ТӀаргим», «Лийг», кхыяраш. Царех цхьачарца а «ГӀалгӀайче» яхача паччахьалкхен ансамблаца а болх баь ва фатанча, «Нохч-ГӀалгӀай АССР культуран гӀорваьнна болхло», «ГӀалгӀай Республикан халкъа артист» Куркъанаькъан Солсбика Руслан. Цо яхачох, халхар ший мотт болаш да. Цунна юкъе дац ца эшаш дола, маӀан доацаш дола хӀама, маьжений лелар гаьнара хьадоагӀаш, белггалара чулоацам болаш да. Руслана даьча лоархӀамеча балхашта юкъе, къаьстта белгалбаккха безарех ба аьнна, хет сона «ГӀалгӀай халхара исторецара» яха йоазон болх. Къаьсттача книжкаца кепа теха, арабаьннаб из. Ала деза, кӀоарга маӀан дола йоазув хинна ца Ӏеш, цу книжка тӀа да къаьнара ловзараш а вай заман халхараш а гойта сурташ. Книжкаца да, цун чулоацам кхы тӀа кӀоаргагӀа кхетабайташ дола «Юхедуллар» а.

ХьатӀадоагӀача Дунен халкъашта юкъерча халхара денца (бекарга бетта 29 ди) даькъала бувца лов вай къаман халхарца бувзабенна мел бола артисташ, царна гӀо деш, халхараш дезаш мел бола нах.