Цудухьа хоза йоӀ нийсъю маьлхаца, «малх санна хоза йоӀ яр из» аьле. Маьтсела бетта кхоалагӀа ди, маьлха ди санна белгалдаьккхад. Сога хаьттача-м, малх хьал мел боалача денах а ала йиш яр иштта, хӀана аьлча цо хозду вай вахар, шелвеннар вӀохву, гоамвеннар нийсву, гӀайгӀаневар велаву, кхы а мссагӀа дика да вайна маьлхо дахьар. Из геттара беза лаьрхӀа болга хов вайна, Даьлера дессача КъорӀан бӀарчча 91-гӀа сурат цунна хетадаь хиларах, из да «Аш-Шамс — Малх» яхаш. Сога хаьттача, дунен тӀа эггара хозагӀйола кхалсага цӀи лелаяьр Маьлха йоӀ Аза хиннай. Мифашка ювцаш гу вайна Маьлха Аза. Малхага кхоачаш, цунца нийсдала могаш хӀама дунен тӀа хӀанзарчоа кхелладац. Цунга кхача гӀерташ хиннаб тайп- тайпара нах. Бакъда лаьттанна 149 млн километр гаьна болча цунга хӀанзарчоа цхьа дегӀ кхаьчадац.

Дедала воӀ Икар гӀийртав, шийна ткъамаш а даь, цунга кхача, бакъда, шаккха ткъам боага а баь, чукхийттав. Цун йӀовхалах кхерий лалларгдар, чӀоагӀа низ ба Дала цунна беннар. Ишттал цунна гаьна дахаш дола вай, Маьлха нийса бӀарахьожалуц, цудухьа оал цох, «сов хоза болаш, бӀарахьожалуц цунна».

Укх тӀехьарча хана дукха дувц Маьлхах лаьца, цхьачар из бӀохбеннаб йоах, кхыметтел Антарктидера шан тархаш йоашаеш; вокхар укх тӀехьарча ах бӀаь шера из 25% шелбеннаб йоах. Гаргарча ах бӀаь шера кхы а ишттал шеллургба йоах. ЦаӀ бакъда — Малх боацаш дуне кӀалдусаргда, дохаргда, вахар соцаргда. Дукха йоазош даьд цох лаьца, Ма яхаш мифически даьла хиннав йоах. Цунгара хьайоагӀаш я вай республикан керттерча шахьара цӀи Магас. Вешта аьлча, Магас яхар Маьлха шахьар яха маӀан долаш дош да. Вай къаман багахбувцама юкъе а йоазанхой кхолламашка а каст-каста нийслу лакхера хьежача Маьлха хетадаь йоазош. ХӀаьта Гаьгенаькъан Гирихана, Вешкаранаькъан Мухьмада бӀарчча книжкаш хетадаьд цунна, уж да «Маьлха кӀалха», «Маьлха гӀалгӀай» яхаш. Еш вай халкъа оазархочун Вешкаранаькъан Мухьмада царех цхьа байт:

«Лоамаш —

ДӀа-хьа эза пандар,

Цун керара араийккха

Зовне оаз -

Малх».

Къаьстта низ болаш гу вайна сигалара гӀонча Заьзганаькъан Бахьаудина «Нани» яхача дувцара оагӀонаш тӀа. Дуне балане долаш бӀаргадайна, лаьча тӀадода цунна малагӀа гӀо дергдар-те аьнна хатта седкъашта, бетта. Бакъда царна хац малагӀа вошал дергда лаьттанна а цун адамашта а.

Амма Маьлхо нийса хьехам бу цунна, укх тайпара жоп а луш: «...ВӀалла дайнадий хьона, ва лаьча, цхьаккха хӀамангахьа аз букъ берзабеш? Кхыметтел гӀомара буртилга а баьца мергӀилга а; сердали йӀовхали аз луц, аьнна? А, хозеи доккхеи мел долчунгара дӀадоладенна, кӀезигеи зӀамигеи долчунга кхаччалца, — деррига а са зӀанараш бахьане дахаш, тоалуш хьадоагӀа; хьаьналчоа а, зуламерчоа а, хьаькъалерчоа а, Ӏовдалчоа а — массанена а бӀарчча дийнахьа сай йӀовхали сердали тел аз; дерригача дунен Ӏалама хьаст со беций? Сона сай дег тӀарча йӀовхалца дукха деза, сайна мел хезар адамашка дӀадувца. Безаме, хьаьнала, чӀоаггӀа вӀаший тӀера хиларо мара дуненга сердали йӀовхали кхоачийтаргьяц ала лаьттанга; сердали йӀовхали йолча мара ираз а хургдац, алалахь...»

Багахбувцама юкъе да Маьлха хетадаь фаьлгаш. Масала, «Малх, бутт къовсарах», «Маьлха лир доага кӀаьнк», кхыдараш. Кхыметтел легендаш («Мишта хьахиннад малх, бутт, седкъий?), анекдоташ («Со укх юртара вац...») кхеллад цох лаьца. ТӀеххьардар укх тайпара чулоацам болаш да. МоцагӀа ши саг воаллаш хиннав, къовсам баьнна.

Цхьанне оалаш хиннад, из дӀарабар малх ба. Вокхо оалаш хиннад, малх бац из, бутт ба. Новкъа гӀолла воагӀаш цхьа мужге бӀаргавайнав царна. Цунга хатта лаьрхӀад цар, из малх ба е бутт ба. Вокханна цар довна юкъеваха лайнадац. «Сона хац шоана, со укх юртара вац», — яьхад новкъа воагӀача сага.

Маьлхах мел яздаьча йоазошта юкъе, сона эггара хозагӀа хеташ да Ӏарпенаькъан Хьажбикара кхелла «Зиза» яха дувцар. Из оаш деррига а дийшача бакъахьа хетар, хьалха дийшад аьнна ца дуташ, цӀаькха а. Аз, кӀезигагӀа дале, 10-15-за дийшад из, ялхлагӀча классе деша дагӀача берашта из хьеха дийзад са хӀара шера. ХӀаьта а цун хозал, маӀан, хьаькъал кӀордадиц сона, юха а юха а из дешаш: «ХӀетта хьалкхеташ латтача маьлха зӀанараша сомадаьнна лаьтта хьеста доладешшехь, са кора кӀалха дагӀа цӀе зиза доастадала долалу. БӀарг тӀа ца отташ, леп цун корта, кӀайча лоамашкахьа берз. Царна тӀехьашкара гучайоалаш латт маьлха дошо чарх.

Зиза гӀаддахад маьлха зӀанарашта. Из деррига а царгахьа хьеж. БӀарга ца гуча ший тайпарча низо тӀаувз зиза маьлхо. Цун кхохкаенна чарх къайлаяьнначул тӀехьагӀа, цхьан хӀаманна раьза доацаш санна, зиза матардода, хобалу, тӀаккха сиха дӀакъовл цо ший бархата бӀаргаш.

Нагахьа санна малх къайлабоаккхаш йола морхаш тӀаяьхкача, зиза хьоарчалу, гӀайгӀане корта чу а бахийте, хьежа долалу. Из хьеж, морхаша къайлабихьа малх гучабаларга.

Со цецваьккхар цун маьлха мутӀахьа хиларо. Ӏолох а венна, теркаме зе эттар со, Ӏаламо кхелла из хьамсара хозне. Са дегӀо къайлабаьккха малх тӀа ца кхоачаш, Ӏийне дисар зиза. Цу лоаццача хана, маьлхара а даха, хьоарчадала доладелар из.

— Сабардел, зиза, — хаьттар аз, — алал сога, малх боацача дуненна бӀарахьежа безам хӀана бац хьа?

Сона хьахезар зизо денна жоп:

— Со маьлхо даь бер да, из сай нана гуча йоацаш дола дуне сона эшаш дац. Са дуне — малх. Со цунна дах. ХӀаьта хьона а безаций из дукха?

— Маьлха-м берригаш а гӀадболх, — аьлар аз, — цхьабакъда массанел чӀоагӀагӀа сона деза, се тӀалелаш дола лаьтта.

Аз дувцар кхета ца даьча зизо ший къамаьл сацийтар.

...Со ваь са Даьхе! Са халкъ! Мишта дӀакхетадергда зиза, се хьа воӀ хиларах, сай хьоцара безам цхьанна боарамца бусталургбоацаш хиларах? Хьа сигален сийнал, хьа лоамий хозал, хьа шера аренаш, хьа сийлеи ирази бахьан долаш, со кийча ва, хьона тӀаэттача Ӏаьржача деношта бӀара ца хьажа, кхы вӀалла хьалокхаргдоацаш, бӀаргаш дӀакъовла».

Малх геттара беза болга кхетаде йиш я, бусалба сага деча пхиъ мара доацача ламазех цаӀ Маьлха цӀи лелаеш хиларах, «Малхбуза ламаз» оал цох.

Вай массане дезде мегаргдолаш цӀай да Маьлха ди, цудухьа вай мехкара а дерригача дунен тӀара а адамаш цу цӀайца даькъаладувцаш, ала безам ба: «Хоастам хилба Далла, вайна Малх баларах. Малх боацаш ма дусалда вай цӀаккха!»