ТӀеххьарча хана кӀеззига тоалуш, эргадоалаш доагӀа цар хьал. Хьалха царех дукхагӀъяраш къаьнарча, биркъеча, кхыметтел наьха доалахьарча цӀеношка яр. ХӀара юрта хӀана дац аьнна хьалдаьд культура керда цӀенош, цар чу моттиг кораяьй библиотекашта а. Цул совгӀа, библиотекаш я хӀара ишколе, колледже, техникуме, училище, университете. Уж ерригаш дӀалаьрхӀача, боккха низ ба царна беннар. Укх тӀехьарча хана интернета дикка Ӏоткъам бойя а, библиотекашкара цхьадолча даькъе моттиг дӀаяьккхаяле а, хӀаьта а книжкашцара наьха безам бахаш ба. Вай мехка сий долаш хиннаб даим а библиотекашка болх бу нах. Духхьал кхалнах хинна ца Ӏеш, цар чу къахьегаш хиннаб шоай хана, деша говзал йола къанахий а. Масала, царех цаӀ ва вайна массанена дика вовзаш вола Иван Андреевич Крылов. Кхычахьа болх беш хиннаваларе, иштта кӀоарга литература дайза а, говзаме кӀоанолгаш язъяь а ца хила тарлора цо.

ДукхагӀча даькъе библиотекашка къахьегараш кхалнах ба, царца ба юкъера, лакхара дешараш дийша нах. Вай Сибрера цӀадаьхкача хана денз, цу балха тӀа болаш, наьха хьашташ кхоачашдеш хьабаьхкаб итташ, бӀаьш гӀалгӀай мехкарий. Царех цхьаннех дувца безам ба са укх йоазонца, из я Пхьилекъонгий Хьадиса Султана (1909-1989) йоӀ Людмила. ГӀалгӀай мехка цӀихезача а сий долча а цӀагӀара хьаяьнна саг я Людмила. Цун да Хьадиса Султан дика вовзаш ва, вай мехкахдаьхача хана юха цӀадахкара никъ лехаш хиннача нахах цаӀ хиларца. Дийша а гӀулакхаш тӀа лийнна а саг хиннав из. 1924 шера ишкол яьккхачул тӀехьагӀа, из деша ваьгӀав Буро тӀа хьайийлла хиннача гӀалгӀай хьехархой техникуме. ДӀахо цо балхаш даьд Буро тӀа а Пригородни-Кхале а, дешар наха юкъе доаржадеш. Кхы а лакхагӀарча дешарга кхайдав Хьадиса Султан, аспирантуре деша отта ловш, кийчон курсаш а яьхе. Дона-тӀарча-Ростоверча Лоаман Ӏилма-тохкама института аспирантуран исторически отделене деша вода из, чакх а йоаккх. Кулгал деча балхаш тӀа хиннав, вай Сибре дигале, № 6 йолча Шолжа-ГӀалий тӀарча ишколанна, цул тӀехьагӀа гӀалгӀай хьехархой техникума керте лаьттав. Вай мохк бохабаьчул тӀехьагӀа, цун дезал баьхаб Казахстана Кокчетав, Петропавловск яхача шахьарашка. Цу Петропавловски областе ваь ва со а. Цул совгӀа, 70-ча шерашка цига хила а из го а йийзай са цӀаькха.

Цигара вай юха цӀадахкийта гӀерташ, къахьийгача хьаькъал долча, дийшача нахаца волаш, къаманна эггара чӀоагӀагӀа дагадоаллаш хиннар кхоачашде гӀерташ хиннарех цаӀ ва Султан. ГӀалгӀай къаман кхелах дувцаш, КПСС ЦК яздаьча каьхата кӀалха кулг яздаьрех а хиннав из. Дукха балхаш даьд цо мах беча моттигашта кулгал деш, партийни а советски а гӀулакхаш тӀа хиннав. Хийржав горсовета, райсовета, Нохч-ГӀалгӀай Лакхехьарча Совета депутаталла. Цу Султана йоӀ я Людмила. Из яь хиннай 1944-ча шера ардара бетта 19-ча дийнахьа Кокчетаве. Цун нана Долакханаькъан Зоврбика Ӏайшет хиннай.

ГӀалгӀай йоӀах эрсий цӀи мишта тиллай дувца безам бар са лоацца. Хьадиса Султанеи Зоврбика Ӏайшетеи дезале хьалхарвар воӀ хиннав. Из а вай мехка дика вовзаш вар. Пхьилекъонгий Руслан Советски эскара полковник волаш, эскаре къахьегаш вар вай республика хьаеча хана, цул тӀехьагӀа цигара цӀа а вена, ГӀалгӀай Халкъа Гуллама керте эттар из. Таханарча дийнахьа из воацаш ва, хала хете а. ЙоӀ йича, цох цӀи мишта тулларгья яха хаттар эттад даьна-нанна хьалхашка. Юххера а, цар лаьрхӀад, «Руслан волаш ма вий вай, Людмила аьнна дӀатулларгья-кх». Иштта цар дезале хьахиннав Александр Сергеевич Пушкина фаьлгацара шаккхе турпал. Ше а дийша хиларах тарра, ший дезал а дийша хилар ловш хиннав дезала да. Журналиста Къоастой Башира язъяьча «Вахара никъ» яхача очерка тӀа белгалдаьккхад, из библиотекара балха тӀа мишта кхаьчай. Цу тӀа аьннад: «МоллагӀча кхувш воагӀача, кхетам чу воагӀача хӀара сага уйлаш тайп-тайпара хул. Вахар довзара, каралоацаргбола къахьегама никъ малагӀа ба хара тӀакхувш хул уж. Цу гӀулакхех лаьца шоай нийсархошца, даьшца, ноаношца, вежарашца дагабувлаш хул. Из ха берашта, кхувш боагӀарашта халагӀчарех цаӀ я. Цу хана хьехам бала, цар дича бакъахьадар дӀахьеха, уж нийсача новкъа баха саг нийсвалар Ӏалаьмате боккха лоархӀам болаш да. Иштта гӀулакх нийсделар Султана Людмилайца а, 1958 шера ворхӀ класс чакхъяьккхачул тӀехьагӀа. ДӀахо ишколе ца дешаш, шийна вахаре накъаяргйола професси каралаца лаьрхӀар цо, ше беча балхаца айхха бувзам болча дешара заведене заочно деша а дешаш. Ше фу дича бакъахьа да ца ховш, из шекьювлаш хиннача халача хана, берашха кхувш йоагӀача Людмилайна чӀоагӀа накъадаьлар дас Султана даь хьехар. Ший йоӀа библиотекара говзал караерзайича бакъахьа хеташ хилар из. Цхьабакъда Людмилас а чӀоагӀа къоабалдаь тӀаийцар ший дас яхаш дар, хӀана аьлча из ше а чӀоагӀа тӀакхувш яр художественни литература дешара...»

Сога кхаьчай Людмилайна «РСФСР гӀоръяьнна культуран болхло» яха цӀи ялийта дагахьа, Шолжа-ГӀалий тӀарча Чехов А. П. цӀерагӀча республикан библиотекан директора язъяь биографически справка. Цо яхачох, Людмила 1958-ча шера деша эттай Кокчетаверча библиотекашка болх беча наьха техникуме. Дешаш йоллаше, болх баьб цо, Петропавловскерча областной библиотеке къахьега Ӏомалуш. Цига кхаь шера Ӏомаелча, 1961-ча шера цу шахьар тӀарча технически библиотеке болх бу цо дӀахо. Цу хана хӀанз а цӀабахканза хиннаб уж Сибрера, цхьабола дезалаш цӀабахка мукъа бенначул тӀехьагӀа а массехк шера баьхаб арахьа. Ишттачарех хиннаб Хьадиса Султана дезал а. 1962 шера мара даькъасте кхаьчабац уж. Меттаоттаяьча республикан столице, Шолжа-ГӀалий тӀа баха совц. Цу шера денз, столицерча библиотеке балха араяьле, къахьегаш хул йоӀ. Дукха ха ялале, цунна вовз Шаденаькъан Арсмака Султан. Эггара хьалхарчарца деша а этта, Нохч-ГӀалгӀай хьехархой паччахьалкхен институт яьккха, хьехархочун болх баь, эскарера цӀавена хиннав из. Цхьа дезал хиле, вӀашагӀкхет гӀалгӀай йоӀ-зӀамсаг.

Бакъда 1964 шера Хьадиса Султан а цун дезал а дӀаболх Шолжа-Кхалерча Сипсой-ГӀалий тӀа, хӀана аьлча дезала да балха хьожаваьвар цигарча исполкома кулгалхо волаш. ХӀаьта Людмилаи цун фусам-да Шаденаькъан Султани гӀалий тӀа бисар. Султанах тӀехьагӀа «Сердало» газета, телевидене, нохч-гӀалгӀай книжни издателствон болхло хул. Книжни издательстве балха волаш, вайзар из сона. Корректор а хинна, массово-политически литературан редактор а хинна, из керте латтача дешара-методически литературан редакце кхаьчар со. Султан воккхагӀвола редактор вар, со — мугӀарера редактор. Тха декхар дар ишколашта лаьрхӀа меттах а литературах а дола книжкаш ханнахьа арадахар. Цхьан кабинете къахьегаш хилча, дезалашца дувзаденна а цхьацца хӀама дӀа-юха оалаш хул. Султана каст-каста хьоахадора, ший фусам-нанна цкъаза цӀенга хьажа, пхиъ маӀа саг лелаве, балха аха хала хилар. Из елхаш а ха йоагӀа, оалар цо. Людмилайи Султанеи виъ воӀ вар, пхелагӀа Султан а волаш, пхи маӀа саг вар цӀагӀа. Цу кхалсага царга хьажа мел хала хиннад кхетаде вӀалла хала дац, гӀо дергдолаш йола цаӀ хинна а йиӀиг цахиларах. Тха дезале вар кхо кӀаьнк, дагадоагӀа, тхоай нана мишта латкъаш хулар. Заводе станока тӀа латта а тхога кхаьннега хьажа а хала дар цунна. Цудухьа оалар, цаӀ мукъагӀа йиӀиг хиннаялара са.

Тхоашта из къамаьл ца дезе а, оаха кхетадора мел хала да нанна, цудухьа тхоай хулаш дола гӀо де хьожар тхо цӀагӀа де дезар деш, беш лелаеш, тика тӀа долхаш, иштта кхыдола, тхоашта дулургдола гӀулакх деш. Цу хьале хиннай Людмила а, бераш кхувш доагӀача хана. Наггахьа, цхьацца гӀулакх этте, Султан волча балха чуотта езаш хулар из. Цкъаза делкъийна баа кхача бахьаш а нийслора.

Шолжа-ГӀалий тӀа Коталон проспект Ӏокхоачалуча яр «Грознефтяная» оала моттиг, цига яр автобуса а троллейбуса а остановка. Гонахьа дукхагӀдараш 5-зза вӀаштӀара даь цӀенош дар, царех цхьанне чу бахар цар дезал а. Ха дӀа мел йода, ше каралаьцача балха тӀа лакхлуш хьайоагӀар фусам-нана. Йоккха а дукха отделаш йолаш а яр республикан керттера библиотека. Цхьан хана, студент волаш а цул тӀехьагӀа а, цига книжкаш деша а цхьаццадолча кхыча гӀулакхашта а аха вийзав са. Цун дуккхача болхлошта юкъе наггахьа нийслора гӀалгӀай кхалнах а, масала, сона дагабоагӀа Ӏалбакханаькъан, Чербажанаькъан тайпан цӀераш лелаяьраш, царца къехьегаш яр Шаденаькъан Людмила а.

Цига балха енача хана, библиотекара гӀонча яр из юххьанца, 1963 шера цох хул библиотекарь, кхы а кхо шу даьлча — йоккхагӀйола библиотекарь. Болх бе йолаенна 10 шу даьнначул тӀехьагӀа, кулгалде оттаю из, хувцаш лелаеча гӀон фонда. Цу балхах лаьца «Хьехамчах дола дош» яхача ший статья тӀа Шаденаькъан Людмилас яздаьд, «из керда гӀулакх дар тха балха тӀа, цо дӀадекъар мехкарча библиотекашта пайда ца эцаш латта, белггаларча къахьегамца дувзаденна доаца литература, книжкаш хувцара дунен халкъашта юкъерча балхаца дакъа лоацар». Из болх Ӏомабеш, шийна чӀоаггӀа гӀо-новкъостал даь саг санна белгалъяьккхай Людмилас шийл хьалха из болх лелабаь СулаевгӀар Обой йоӀ Киса. Цу отдела болх вӀаштӀехьабаьккхар а дӀаболабаьр а, аьттонца дӀабихьар а из хиннай, яхаш, белгалдоаккх цо ший йоазон тӀа. Людмилайна из гӀулакх Ӏомадаьр, цу балхаца шаьръяллалца оагӀув хьаллоацаш хьаенар хиннай из нохчий кхалсаг. Бувцаш бола болх 1984 шу хьатӀаккхаччалца бу вай мехкахочо.

Цул тӀехьагӀа, МБА оалача отдела керте оттаю из. Библиотекашта юкъе бувзам лоаттабеш, цигара литература дехаш хоам боагӀе, из лоаттадеш къахьега дезар хӀанз. Масала, Наьсарерча библиотеке эшаш дола книжка деце, из лехаш лела везацар, цхьан библиотеко вокх библиотекага хоам бохьийтар, эшаш дола книжка дехаш, цига дӀаваха ца везаш, книжка хьо ваххача хьакхоачар. Вешта аьлча, чӀоагӀа аттача даьккхадар дезаш дола книжка лахара гӀулакх. Нохч-ГӀалгӀай республика йоххалца, цу гӀулакха тӀа хилар Султана Людмила. Цу заман чухь цо гӀо дир дуккхача Ӏилман болхлошта, инженерашта, технически лостамагӀа къахьегача кхыча наха, юртбоахама болхлошта, лакхарча дешара моттигашкарча, техникумашкарча хьехархошта, студенташта. Шоай балха говзал лакхъяра чӀоаггӀа эшаш дола литература, шоаш бахача моттигашкарча библиотекашка гӀолла хьаэца йиш хулар цар, царна хьалхара, дӀа-юха аха ца безаш, из болх библиотекараша беш хиларах. Ше къаман-мохк тахкара отделе балха йолча хана, Людмилас наха юкъе шерра довзийтар мехка культурах, экономиках, промышленностах, гӀорбаьннача нахах, йоазанхоех, цар йоазонех дола литература.

Цу балха тӀа йоллашехь, дезала хала дукъ тӀалатташехь, Москверча паччахьалкхен культуран институте деша а яхе, заочно из чакхъяккха низ кхоач цу хьинар долча кхалсага. Дикка гӀо дора цо тайп-тайпара вӀашагӀкхетараш кийчдеча эшаргдола методически наькъаш белгалду новкъосал оттадеш, дешаш болча наха лаьрхӀа кхетаченаш кийчъеш, литературан библографически гойтамаш вӀашагӀдехкаш.

Царех цхьадарашта Нохч-ГӀалгӀай книжни издательстве кепа техаяр. Масала, царех дар «Нохч-ГӀалгӀай сийдола къонгаш» (1976), «Нохч-ГӀалгӀайчен шахьараш», иштта кхы дӀахо а.

Дукха къахьийгад Людмилас, Ӏилман тохкамаш деш болча наха гӀо деш. Нохч-ГӀалгӀай республикерча библиотекай ганзашка, цу даькъе Чехов А. П. цӀерагӀча библиотеке, хиннадац нохчий а гӀалгӀай а дӀадаха вахар, Кавказ тохкаш кхелла литература, цу моттиго дикка чоалхнебоаккхаш хиннаб Ӏилманхой къахьегам. Цу лостамагӀа къахьегача Ӏилман болхлошта гӀо-новкъостал дар духьа, Шаденаькъан Людмилас бувзамаш оттадеш хиннад мехкарча кхыча библиотекашца. ХӀара шера МБАга гӀолла мехка йоккхагӀйолча библиотекашкара хьаийдеш хиннад Ӏилманхошта исторех, этнографех, археологех дола тохкамаш де таро хулийташ дола литература. Библиотекай массе тайпара болх тоабар духьа, каст-каста йодаш хиннай республикан бе-беча кхалешкарча библиотекашка, царна гӀо деш хиннад литература дӀа-юха хувцара, кхыча библиотекашца бувзамаш оттадара балха тӀа.

МоллагӀча дарже ше яле а, нахаца Ӏимерза, хоза гӀулакх леладе ховш, наха тӀера саг хиннай Султана Людмила. Цу хьакъехьа цо ше иштта яздаьд: «Ткъаь итт шу совгӀа йолча хана, Чехов А. П. цӀерагӀча библиотеке болх беш, дуккхача нахаца доттагӀал а хоза бувзамаш а хьахиннадар са. Хоза дагалоацамаш дисад са дег чу директорех: Голикова Инна Фёдоровнайх, ГабисовгӀар Паце Тамарайх, сайца къахьийгача Натарова Антонина Александровнайх, Карпова Лилия Михайловнайх, АльтамировгӀар Зурайх, Ӏаьленаькъан Зарайх, АлдамовгӀар Фаризайх, Махмудова Тамарайх, Подколзина Нинайх, Ведажанаькъан Фатимайх, кхыбарех...»

Духхьал книжкаш леладаь ца Ӏеш, кхыча дуккхача лоархӀамеча балхаш тӀа накъайоалар «чеховка», иштта цӀи йоаккхар цу библиотеках наха юкъе. Масала, дуккха литератураца, йоазанхой юбилейшца ювзаенна лоархӀаме моттигаш йора цига. Тахан мо дагадоагӀа, Янданаькъан Хамарзий Жамалда ваь ди цига дездаь, из дувзаденна дар поэта 70 шу дизарца. Иштта са таро хилар Хамхой Элмарзий Ахьмада 70 шу дизарца ювзаеннача сайрен юкъе дакъа лаца а. Кхы дукха дар библиотекаца дувзаденна дика хӀамаш, моттигаш. Царех массанех а кӀеззига даьлла а дакъа доаллар Людмилай а, цунна уллув къахьегача кхыча кхалнаьха а.

Шолжа-ГӀалий тӀара арабаьнна, Нохч-ГӀалгӀай республика ехачаул тӀехьагӀа, Сипсой-ГӀалий тӀа хьалбаьхкабар Султана а Людмилай а дезал, виъ воӀ: Азамат, Руслан, Зоврбик, Темарлан. Цкъа Магасе кхийтача, Султанага хаьттар аз:

-Миштад шун Сипсой-ГӀалий тӀара вахара хьалаш?

-Къонгаша вӀаштӀара даь доккхий цӀенош хьалдаьд, цар чура дом баккха гӀерташ, гош текхадеш лелаш я фусам-нана, — аьлар цо.

Аз кхетадаьчох. цӀеной паргӀато йолаш бах уж хӀанз. Султана 86 шу даьннад, Людмила 80 шерга кхача йоалл. Шаккха могаш-маьрша ба, наггахьа царга телефон тоха езаш моттиг нийслу, цар могашалах хайча, дикахетар хул.

Шолжа-ГӀалий тӀарча А. П. Чехова цӀерагӀча библиотекан болхлой: Ӏалбакханаькъан Диба, Шаденаькъан (Пхьилекъонгий) Людмила, ЯндаровгӀар Людмила, Шеховцова Надежада. 1988 шу.