Хьалкхийнаб итташ говза суртанчаш, цар балхаш довзаш да республикал гаьнна арахьа. Вай къаманна хетадаьча дуккхача сурташта юкъе да массанена цхьатарра боча а хьамсара а дола сурт, хӀана аьлча доккхача эрсий халкъаца вай доттагӀал чӀоагӀдеш, керда кхувш дола ноахалаш из доттагӀал лорадеш, деза хеташ хилара тӀахьехаш да из. Аз дувцар фу сурт да кхетадаь хургда оаш. Эрсий суртанча волча А. Артемьева дилла «ГӀалгӀай шоай лоӀамагӀа Россех дӀакхетар» яха сурт да из. Ши метр гаргга лакха а кхо метр гаргга дӀаьха а долча кӀада тӀа диллад из (190×283). Карарча хана из ГӀалгӀай паччахьалкхен Малсаганаькъан Т. цӀерагӀча музее леладеш да. Тахан вай из хьоахадара бахьан да, из кхолла дӀадоладича денз, укх шера нийса 60 шу дузаш хилар. Диъ шера болх баьб цу тӀа говзача суртанчас. Дукха нах, хӀамаш гойта ца Ӏеш, кхоачашхулаш латтача дагалаттаро гӀадбигача наьха уйлаш, юхь тӀара гӀозбалар, дог айденна лелаш хилар хьагойта гӀийртав говзанча. Уж хӀамаш хьагойта цунна гӀо даьд нийса хержача басараша.

1770 шера тушола бетта 17-19 деношка Онгашт яхача юрта йистте «Барта босе» аьнна цӀи йолча ара хьаэтта хиннад из доккха гӀалгӀай къаман цӀай. Эггара хьалха йоазонца чӀоагӀбаь барт а болаш, шоаш раьза а болаш, Россена юкъе чудолхача къамашца хиннад гӀалгӀай къам а, Наьсаре баха нах хьалха а латташ. Белггала аьлча, гӀалгӀай дерригача къамо, массавар раьза а волаш, хьатӀаийцаб из хоам. 1770 шера хинна цӀай дӀадаьнначул тӀехьагӀа, наха хержа хьалхабаьхача тхьамадаша яздаьча кулгашца баь барт, Россе паччахьалкхенцара вошал дукхагӀдолча гӀалгӀай къамо къоабалдаьд. 1810 шера маьцхали бетта 22 дийнахьа Буро тӀа, хьалха кӀал баь барт а болаш, Россе эскар чудолаш йолча Бурон кулгалхочунца Дельпоццо яхача инаралца Наьсарен чухьа Ӏеш долча тайпашта хьалхалатташ болча тхьамадаша цӀаькха а барт баьб. Из хьалхардар а шоллагӀдар а дӀачӀоагӀдеш каьхат яздаьд, ГӀалгӀайчени Россени вӀашагӀкхетар хьаллоацаш. Цу каьхата тӀа белгалдаьккха хиннад къаьст-къаьста дола, вӀашагӀкхетара кӀийленга улла керттера 20 хӀама. Из белгалдаьккха хиннад эрсий бӀун баьчча волча, Кавказе мел долча эскарашта тӀавиллача инарала Тормасова 1810 шера тов бетта 2 дийнахьа паччахьага дӀабахьийтача хоама тӀа:

«...Сога хьакхаьчад Буро тӀа лакхе латташ волча инарал-майора Дельпоццо яхача сага маьцхали бетта 23 дийнахьа яздаь каьхат, ГӀалгӀай къам, геттара раьза а долаш, дуне мел долча хана Россе къамашта юкъе хьачуденад, хьох шоай паччахь лоархӀаш, хьох сийлахьа император лоархӀаш. ДӀабахача маьцхали бетта 22 дийнахьа Бурон юкъе хьона тешаме хиларах дув а биаб».

Уж моттигаш хьахьокха гӀийртав Артемьев ший суртага гӀолла, сона хеташ цун из дика вӀаштӀехьа а даьннад. ГӀалгӀай къаман исторе лоархӀаме оагӀув хинна, даим дахаргда аьнна хет сона из сурт. Цо довзийтар духхьал лоархӀаме хӀама хинна ца Ӏеш; говзаме, хоза кхелла искусствон болх ба из.

Ала деза, цу сурта эскизаш а хиннай, аьнна. Сурт диллачун гаргарча наха вайцигарча музее хьаеннай уж а, шоаш вай республике хьоашалг1а баьхкача хана.