— ЙоккхагӀйолча редактора Яблокова Галинас дӀадихьад из, — аьлар гӀалгӀай меттала редактора болх беча сага.

ТӀавахар со Яблоковайна. Цо, ший аргӀагӀа, аьлар:

— Керттерча редакторга Лорсанукаевга да из.

Керттера редактор волча а ваха лаьрхӀар аз, гӀулакха бокъонца дух тӀа вала дага волаш.

Со Ӏо а хоаваь, дикка къамаьл дир сога керттерча редактора, тха къамаьл дувзаденна дар са вахарца, дешарца, байташца. Юххера а, цо аьлар:

— Ше волча Ӏочудихьар-кх из Галай Хьасана.

Цу заман чухьа издательствон директор вар Махьмада Хьасан. Цун кабинет а Лорсанукаева кабинет а вӀаший духьала яр, цхьан секретаршас гӀулакх деш. ТӀаийцар со Хьасана а. Со чуваьлча, магӀарча пенаца шоралла хьадерзадаь латтача истола тӀа вагӀар, ха дӀаяхаяле а, дукха воккха ца хета саг. Шийна хьалхашка улла газет хьатӀаэзар цо цхьан хӀаманна. Сога Ӏохар дийхар. Сай лоткъам аз дӀабаьчул тӀехьагӀа, се дӀавовзийтача, Хьасана аьлар:

— Аз деша аьнна Ӏочуденадар ер, — хьалхашка улла газет хьал а айдаь, цу кӀалхара хьаийцар цо са хьалхара байтий книжка. Арадаккха лаьрхӀад оаха. Цхьацца хаттараш-м да укхаза. Цхьан стихотворене тӀа нах нийсса ахаш дика ба ях Ӏа. Сенах хов хьона уж нийсса ахаш дикагӀа бий, дагарбаьб Ӏа уж?

Со велавелар, хетаргахьа аьннад аз из, дӀакхетаве хьежар со директор. Кхы а массехк хаттар даьчул тӀехьагӀа, кастта арадаргдолгах тешавир цо. Ше аьннача беса, массехк бутт балале ара а даьлар из. Вешта аьлча, байтех са дог ца эккхийташ, дукха воккха веце а се поэт хиларах со эггара хьалха тешаваьр Галай Хьасан вар. Кхыча дешашца аьлча, литературанна юкъебода са никъ хьабийллар цу сага, духьала сунт ца тохаш. Университет яьккха, цхьан шера ишколе болх а баь, цул тӀехьагӀа «Сердало» газета редакце балха вахача, из дар 80-гӀа шераш долалуш, хӀара денна ца гой а, каст-каста гора сона Хьасан. Цхьан хана ше балха хиннача «Сердало» газете воагӀаш оамал яр цун, цул совгӀа, цига керттера редактор вар цунца цхьана болх баь а, из вахача Калинина цӀерагӀча посёлке вахаш а хинна Тебой Ӏабазбика Тухан. Са кибинет яр культура отделан чуйоагӀаш, цун номер 613 яр. Иштта доккха таьрахь цун хилара бахьан дар «Кепайоазон цӀен» 6-ча гӀата тӀа из хилар. Керттерча редактореи цун заместителеи кабинеташ, цхьа приемни йолаш, са кабинета духьала яр. Ахкан хана кондиционераш цахиларах, чӀоагӀа йӀайха хулар массехк квадратни метр мара йоацача фусаме, цудухьа ниӀ дӀайийлле лоаттайора аз. Хьакимаш болча хинна хьаара мел ваьннача сага бӀаргагора болх беш вагӀа со. Царех дукхагӀбараш со волча чу а баьхке, баьгӀа а баьгӀе, къамаьл дийя мара дӀаболхацар. Ше цига нийсвелча, чу ца воагӀаш дӀаводаш оамал яцар Хьасана а. Цкъа иштта чувеча, ше аз болх беча отделе къахьийгалга дийцар сона къаьнача журналиста.

— Цкъаза цхьан бус газета номер хьайора оаха, — оалар цо. Иштта цо сона дийцар, Сийлахь-боккха Даьймехка тӀом латтача хана, гӀорваьнна разведчик хиннача Кузнецова гӀонча волаш, тӀом баьча Цхьорой Дуде Ӏаддалах лаьца. Ше цох йоккха очерк язъяьй а газета тӀа кепа техай а оалар цо.

Галай Махьмада Хьасан ваь хиннав 1923 шера маьтсела бетта 10-ча дийнахьа Шолжа Кхалан (района) Алхасте яхача юрта. Из ваь шу вай къамо сердалга хьалхара гӀа баьккха шу хиннад, вайна ма харра, цу шера арадаьнна хиннад гӀалгӀай хьалхара йоазув, цунца цхьана къаман керттера «Сердало» яха газет. КӀезиг-кӀезига хьахила йолаенна хиннай ишколаш, юрташкара фусамаш-деша моттигаш, дешанза хилар дӀадоаккхаш йола пункташ. Вешта аьлча, Граждански тӀом дӀа а баьнна, къам керда вахар хьалде доладенна машара, беркате ха хиннай из ваьр. Кхы а цхьа шу даьлча, хьайийлла хиннай Буро тӀа хьалхара балха говзал Ӏомаю юкъера дешар деша таро хулийташ йола хьехархой техникум. Из шедар накъадаргда Хьасана, кхувш воагӀаш цо хьабенача новкъа. Ишколе, хетаргахьа, цо Мужеча дийшад мотт сона, цу хьакъехьа цхьаккха хьоахадаь моттиг яц. Из ваьхача Алхасте юхьанцара ишкол мара, юкъера ишкол хиннаяле тамаш я цу хана. ДӀахо из деша вода Шолжа-ГӀалий тӀарча мехкдаьттахой техникума кийчон отделене. Патанаькъан Йоакъапа ший «ГӀалгӀай бӀаь йоазанхо» яхача книжка тӀа ма аллара, цо «къахьегама никъ дӀаболабаь хиннаб 1940 шера, Мужечарча юкъерча школан а, цул тӀехьагӀа Алхастерча юхьанцарча ишколан а хьехархо, Галашкарча районо инспектор волаш». Галашке а цигара нах а цунна дика бовзар мотташ ва со, зӀамига волча хана денз. Каст-каста Шолжа-ГӀалий тӀа а Наьсаре а кхийтача, эггара хьалха цо сога хоатташ хиннар дар: «Ӏумар-моллеи Дибар-моллеи хезабий хьона?..»

Уж ши саг, цо хьоахавилцца, вувцаш а хезавацар сона. Цунга малашб ала эхь хеташ, со зӀамига хиннав уж баьхача хана, аьле дӀадерзадора аз къамаьл. Сона цу хана хацар уж ши молла ши воша хиннилга, тхоай тайпан нах болга. Ганенаькъан аьнна тайпан цӀи язйой а, Ӏарчакханаькъан хиннаб уж. Бусалба дешар дийшачул тӀехьагӀа, Сурхо тӀара Галашка дӀа а баха, цига эггара хьалха маьждиг хьал а дайта, цу чу имамаш хиннаб вежарий. Гаргарча нахага гӀолла техкар аз уж нах, тӀехьагӀа бӀаргавайча, Хьасана юха а уж бовзий аьнна хоаттаргдолга ховш. Галашка дешара инспектор волаш къахьегача хана, царца цхьацца бувзамаш лоаттадаьчох тара вар из, цул совгӀа, царех дикача дагара а вар.

Вай Сибре дигачул тӀехьагӀа, Кустанайски областе тайп-тайпарча моттигашка къахьегаш хиннав Хьасан. Ховш ма хиллара, доккхача гӀулакхаш тӀа гӀалгӀай цу хана хьежабеш хиннабац, вай эггара дикагӀбола нах а е бане, е маьчеш хьаеча артеле, е пхьегӀаш хьаеча заводе, е тӀо боаккхача къахьегаш хиннаб. Ший тайпара нах тоӀабар, сийсаза бахар санна хӀама хиннад-кх из а. Масала, «Сердало» газета керттера редактор хинна Тебой Тухан дохкархочун курсаш яьха, тикан кулгалхо волаш болх баь вар, прфессор хинна Дахкилганаькъан ИбрахӀим, къона волаш, аьшка пхьегӀаш хьаеча заводе къахьийга вар, берригаш бийца варгвац. Махьмада Хьасана а болх баьбар ахархой учётчик, ишколан завуч волаш, кооперацена чуйоагӀача бе-беча моттигашка. Ше моллагӀа болх бойя а, хьехархочун никъ, цу лостамагӀа дола дешар цӀаккха дицдеш хиннавац из. Хетаргахьа, цу балхацара безам цӀийца болаш саг вар вай мехкахо. Аз лакхе хьоахаяь цун шаккха йоӀ а хьехархой балхаца айхха бувзам болаш яр. Кустанаерча хьехархой училище, цул тӀехьагӀа цигарча хьехархой институте, юххера а Нохч-ГӀалгӀай хьехархой институте этта хиннав хургвола журналист а йоазанхо а. Цига деша вагӀаш балха дӀаэц из вай цӀадаьхкачул тӀехьагӀа меттаоттадаь хиннача «Сердало» газете къахьега. Юххьанца Хаматхананаькъан Жабраилца, цул тӀехьагӀа Лаьнанаькъан Мустафайца, уж керттера редактораш болаш, къахьег цо 1963-ча шерга кхаччалца. Цу заман чухь культуран дешашца а партийни вахарца а ювзаенна цхьа отдел мара хиннаяц редакце, цу отдела керте лаьттав Галай Хьасан. Ала деза, цу хана эггара цӀенхаштагӀа а лоархӀамегӀа а йола отдел санна лоархӀаш хиннай из. ТӀехьагӀо вӀаший къоастайир уж шиъ, культуран отдел ше къаьстта, партийни вахара отдел ше къаьстта хургйолаш. ДӀахо телевидене къахьег Хьасана. Цу хана цунца цхьана болх беш хиннав вай халкъа поэт Янданаькъан Жамалда а. ДӀахо цун никъ лакхлуш хьабенаб. Цкъа цох хул радиокомитета крттера редактор, тӀаккха Нохч-ГӀалгӀай книжни издательствон директор. Из ха яр сона Хьасан вайзар а. Юкъерча дегӀара, Пайхамара ма аллара, дегӀа тӀа хила безачул совгӀа дулха хьоаса боацаш, сихо къамаьл деш, велавенна саг вар Махьмада Хьасан. Ӏа цунца къамаьл дича, цхьа ший тайпара самукъадоалар, цо оалача дешах теша безам хулар, иштта безаме нах дунен тӀа хиларах хоастам бора. Шийца къамаьл дер зӀамига вале а воккха вале а, цхьатарра цӀенхашта хулар цун уйлаш, дувцача хӀаман кӀийле. Иштта вар книжни издательствера юха а радиокомитете балха вахача, арахьа кхийтача, шун тӀа вагӀача, нах вӀашагӀкхийттача. Сий дора цун наха. Вай мехка цӀихеза хиннача журналисташца Чахкинаькъан Ювсапаца, Базорканаькъан Идрисаца, Пхьилекъонгий Ахьмадаца хьалхарча мугӀар тӀа вагӀа из, цу сурта тӀа тӀехьашка уралатт Котанаькъан Султангири, Маькенаьккъан Асхьаб, Ужахьанаькъан Тамара, Хамхой Мустафа, Мархенаькъан Роза, Ӏоахарганаькъан Мухьмад. Шоаш леладаьча балхашка диллача, цул а лакхагӀа лаьтта нах ба цунна уралаттараш. Из ше а вар боккхагӀчар сий деш, гӀулакхаца волаш. Цхьаькха сурт да Озанаькъан Салмана 65 шу дузача дийнахьа даьккха. Цига Шолжа-ГӀалий тӀара хьалбахабар йоазанхой а журналисташ а. Хьалхашка Ӏохайша багӀа Тебой Тухан, Пхьилекъонгий Ахьмад, Хамхой Ахьмад, Озанаькъан Салман, СулаевгӀар Мухьмад, Котанаькъан Султангири. ТӀехьашка уралатт Ведажанаькъан Ахьмад, Галай Хьасан, (?), АйдаевгӀар ЮшаӀ, со. Кхыча дешашца аьлча, миччахьа вале а, ший фу леладе деза ховш саг вар Махьмада Хьасан.

Журналистаца санна, тайп-тайпара нах хиннаб цунца болх беш: Лаьнанаькъан Мустафа, Овшанаькъан Мустафа, Малсаганаькъан Або, Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀид, Гаьгенаькъан Гирихан, Пхьилекъонгий Махьмад-Рашид, Шакренаькъан Батарбик, Абаьданаькъан Хьава, Беканаькъан Роза, Овшанаькъан Ӏалаудин, кхыбараш. Дуккхача шерашка царна юкъе лелаш, цхьан сага цох во дош оалаш е Ӏоттар яь, хаза дийзадац са. Цо а хьахайт Галай Хьасан кура-сонта воацаш, нахаца тарвала гӀерташ, цар мотт ховш саг хиннилга. Цу тайпарча сагах оал, эздий къонах вар, аьле.

Цул совгӀа, Махьмада Хьасан вовзар ишколе Ӏомадеча хрестомате автор, йоазанхо санна. Масала, тахан ялхлагӀча классе Ӏомадеш дола гӀалгӀай литературан хрестомати цо оттадаь да. Диазза арадаьннад из, эггара тӀехьара арадалар 2015 шера а долаш. Ше а, йоазанхо хиларах тарра, из хьежав цу классе дагӀача берий ханага хьежжа дола йоазош книжканна юкъедахьа. Цу тӀа гу вайна багахбувцам: фаьлгаш, мифаш, шира дувцараш, кицаш; «Бовза, беза хьай мохк», «Къаман сийле лораяьраш», «ГӀалгӀай йоазанхой произведенеш», «Классал арахьара дешар» яха доакъош. Царна юкъе вайна гургда роман яхача жанрагара дӀа мел ийккха литературан йоазув: байт, дувцар, кӀоанолг, повесть, поэма тӀара дакъа, пьеса.

Цо ше а даьд цхьаццадола йоазош: «Деха зоахалол», «Иштта хулий шучий?», «Дорхъенна ча», кхыдараш. ТӀеххьарчох кӀеззига дукхагӀа дувца ловра сона. Йоазанхочун дикагӀдола дувцар да аьнна хет сона из. Цул совгӀа, из духхьал дувцар хинна Ӏац, бокъонца хинна хӀама да. Ишколе Ӏомадеча ялхлагӀча класса лаьрхӀача гӀалгӀай литературах долча книжка тӀа да Галай Хьасана яздаь «Дорхъенна ча» яха дувцар. Цу тӀа бувца турпалаш ба Къоасами цун веший-воӀ Хьамзати. Ала деза, цӀераши цхьаццайола моттигаши хувцар мара, кхы башхало йоацаш, вахарера хьаийца, бокъонца хинна хӀама да цо довзийтар. Цудухьа берашта сакъердаме хургда аьнна хет, бокъонца йола цар цӀераш йовзар, уж мичара, малагӀча тайпан нах ба хар. Хьожаргда вай бокъонца из мишта хиннад.

«Аькхе ваха хиннав Ӏаьлий-Юртара кхо зӀамсаг: Йовлой вежарий ИсмаӀали ИмаӀали. Царца хиннав Налганаькъан Идрис. Цига лелаш, чан тӀакхаьчаб уж, из е дагахьа топ техай. Бакъда вож, чов яьяле а, едда кӀалхаръяьннай. ИсмаӀала аьннад ший новкъосташка: «Даьллахь, хьунагӀа венача сага из тӀакхоаче, саг лозавой а хац цо. Цунах фу хиннад а мича яхай а хьожаргва со». Ларах тӀехьавахав из. Лаьтта ӀотӀаовтташ ткъовронаш йолаш, га хиннай. Цунна кӀалхара ара а яьнна, юха чу а яха, шолха лараш хургйолаш, ший никъ кегабаьб цо. Ше дӀалечкъай ткъовронашта кӀалха, саг мо хенаца ура а этта. Ши-кхо метр мара ца юташ, дӀагаргаваха, гуш долча сурта уйла е эттав чарахь. ХьачуйоагӀаш цаӀ мара мича хиннай ер, дӀаарайоала лараш шолха хӀаний-те, цхьаькха ча хьакхийттий-хьогӀ укхох, яхаш, уйла еш ер латташ, цу кӀалхара хьаараийккха, хьатӀаеддай из. ДӀагаьнаваьнна, топ тоха дагахьа ер дӀаводдашехь, хьакхайда балам тӀара хьа а лаьца, шийгахьа юхатӀаверзаваь, тӀоамара мӀарашца бат лаьцай. БӀарга цӀацкъамаш хоададеш, тӀагӀолла Ӏохьекхай ший мӀараш. БӀаргашка цӀий Ӏочуухаш, хӀама ца гуш из хьувзача юкъа, шаккхе балам лаьца, чарахьа корта багабеллаб. Бакъда шийна из беррига бага ца хийшача, тӀагӀолла царгаш хьахьекхай аькхо. ТӀаккха лаьтта Ӏовиллав ший довхо. Че хьахеца гӀерташ, мӀараш хьекхаш, ший хур даьд цо зӀамигача сага. Каетташ, цунна тӀайоаллаш хиннай из. Цу хана тӀакхаьчав 1-2 шу зӀамагӀвола ИмаӀал. Вешех фу хиннад хьажа воагӀаш хиннав из.

— О, мьржа-яӀ-кха, кӀалвисар-кха хьо цунна, моастагӀчунна, — аьнна цӀогӀа техад зӀамагӀчо.

—ИмаӀал, — аьннад ИсмаӀала, — сох лораеш, меттахьа Ӏа укхунна топ ца тохе, са гӀулакх телха да хьона.

ХьаюхегӀерта, топ тоха кийчвеннача ИмаӀалийна тӀаеддай ча. Топ тоха кхийнад цун, амма из а меттахьа кхийттаяц. Хьакхайда укхунгара топ дӀа яьккха, кагьяьй бирсденнача аькхо. ХӀанз зӀамагӀволча вешийна тӀакхийтта, цун ворув багаеллай цо. ИмаӀал низ болаш саг хиннав.

Лакхереи лохереи мочхалаш хьа а лаьца, хьалъэзза, ший ворув хьаараяьккхай цо. ТӀавенав човнаш хинна ИсмаӀал. Латаш, цкъа ераш кӀалболхаш, тӀаккха ча кӀалйодаш боахкаш, тӀакхаьчав кхоалагӀвола новкъост Идрис. Ераш чан тӀабоахкаш хиннаб.

— Тхох лораеш, кертах тохалахь топ, — аьннад вежараша.

Бага дӀачуоттаяь, йожийта топ, аькхо бат оагӀора а яьккха, зуло кхийттай, царгаш яхар мара зе ца деш. Цу гӀулакхо кхы а корзагӀъяьккхача чано, шаккхе кхесса тӀера дӀавахийтав. Из топ а кагьяьй цо. Цул тӀехьагӀа, пхьарс хьа а лаьца, Ӏокатеха, динбехк бийнаб Идриса.

—Я АллахӀ — са Даьла! — аьнна дӀавежав из.

ЗӀамагӀча вешийга хинна шалта дагаехай доарахочоа:

— Ай, ва ИмаӀал, урс ма доаллий хьа цу хаьн, — аьннад ИсмаӀала. Цун хаьнара хьа а даьккха, из техад цо. Бакъда цӀеша диза кулгаш лувжа а лувжаш, пӀелгаш а кулга бедалаш а хоадаяь хиннай. ТӀаккха мукъ ший наькх тӀа а оттабаь, чан сомача цӀеках чакхдаргдолаш, дерригача дегӀа низаца дӀачутотташ хиннад цо урс. Цу гӀулакхо низ бохабир чан, оалаш хиннад чарахьаша. Кхы цунна де хӀама доацаш, дӀатӀабийше а, аькха кӀалдусаргдар де гӀерташ хиннав кхоккхе. Юххера, ча дӀаяха гӀерташ хиннай. Хетаргахьа, кхетадаь хиннад цо шийна качбаьхкараш атта эшалургбоацилга, юхабаргбоацилга. ДӀайоде, из дӀаяхийта лаьрхӀа хиннаб новкъостий, кхы цунна дӀаде шоай хӀама доацандаь. Селлара низах бохабаь хиннаб уж аькхо. Ча, дӀайолаенна, цкъа дӀагаьнаяьннай. ТӀаккха юхалестай акхаргахьа, цу хана духьала нийсбеннача баламах хьалтӀаяла ца могаш, йисай из. Цигга садаьннад тӀоамараш йолчун.

Маьженаш кагьяь цхьа Идрис мара хиннавац. Бакъда вокх шиннена, мӀараш а царгаш йийтта, човнаш яь хиннай. ХьунагӀа вахача сага оарц даьккха, юртахоша цӀабоалабаьб уж.

Из шедар сона хеза дукха ха я. Кхыметтел вай Сибре дигале арадаьннача «Охотник» яхача журнала тӀа кепа теха хиннад цох лаьца долча дукха доккха доацача йоазонна. Цул совгӀа, зӀамига волаш из ИсмаӀал сайна бӀаргавайна ва со, Ӏаьлий-Юрта цар йиший-виӀий саг йоагӀача моттиге. ХӀаьта ИмаӀал-м сона кӀезига кертах кулг хьийкха вац, дукхаза цар цӀагӀа хьоашалгӀа хиннав со бера хана. Со дикка воккха хилча мара валанзар из. Лоа санна кӀай модж йолаш, хоза воккха саг а вар. Геттара къавелча а, дегӀаца низ болаш, мурдашца чехка зикар деш, вар ИмаӀал.

ИсмаӀала ялх воӀ, цхьа йоӀ хиннад: Аюп, Асхьаб, Хьусен, Хьасан, Мухьмад, Хьанип, Кайпа. Уж берригаш карарча хана боацаш ба, бакъда цар тӀехье шоай даьй баьхача юрта ях.

ИмаӀала кхо воӀи йиъ йоӀи дар. Хьалхара сесаг Сурхо тӀарча Овшанаькъан хиннай цун. Цо ваь кхо воӀи кхо йоӀи хиннад: Мухьмад, Султан-Хьамид, Хож-Ахьмад, ПаьтӀамат, Хьава, Ӏашат. Мухьмад хьун хаьхо волаш болх беш хилар дуккхача хана. ШоллагӀа сесаг нохчо яр ИмаӀала. Цо яь йоӀ Хознаш яхаш яр.

Лакхе мел дийцар дагалаца а меттаоттаде а сона новкъостал даьд ИсмаӀала виӀий Хьусена воӀа Ӏалихана.

Из хӀама да Галай Хьасана ший дувцара кӀийленга диллар. Ший йоазош даь ца Ӏеш, эрсий классикий Толстой Л. Н., Чехов А. П. , Крылов И. А. йоазошта таражамаш даьд цо. Эггара тӀехьа Махьмада Хьасан сона бӀаргавайра Наьсрен-Шахьара гом болча, Оздой Абукара урам дӀаболалуча, автобусаш а таксеш а сецача латтар из. ЧӀоагӀа гӀелвенна а вар, вай къаманна цу хана тӀакхаьча хӀама моллагӀа къонах гӀелвергволаш дар. Хьалха мо хаьттар Хьасана:

—Ӏумар-моллеи Дибар-моллеи бовзий хьона?

ХӀанз аз дизза жоп делар цун хаттара:

—Бовз, бакъда сайна бӀаргабайнабац.

Галай Махьмада Хьасан кхелхав 2004 шера аьтинга бетта 2-ча дийнахьа.