«ГӀалгӀай ага» оалаш хезад вайна цох. Дукха ха яц ГӀалгӀайчено ше Россех дӀакхийтта 250 шу дизар дездаь. Из истори дувзаденна да, 1770 шера тушола бетта ялхлагӀча дийнахьа Онгушт яхача юрта йисте Барт-Босе яхача моттиге гӀалгӀай гулбаларца. Дукха адам хиннад цига вӀашагӀкхийтта вай къаман, гӀалгӀай ткъаь диъ тайпан эггара чӀоагӀагӀа лоархӀаш бола викалаш хиннаб уж. Цар лаьрххӀа чӀоагӀо яьй Российски имперех шоаш дӀакхеташ хилара тӀехьа. Къаьстта Онгушт бахьан долаш, эрсаша ингуши аьнна дӀаяхийта цӀи я вайяр. Вай къамах цу ханашка гӀалгӀай оалаш хиннад. Из да гӀалаш хьалъераш яхилга. Цигара дӀадодаш да вай истори, архива болхлоша беча хоамах. Цу юртара нах вахарах цкъа беха Ӏийнабац. Цу хана денз хьадоагӀача исторе оагӀонашка хьежача, вай къам мехкахдаьккхача хана а (1944 шера), вай лаьтташ дӀадийкъа хиннад цхьацца дакъа гуржашта, селашта, хӀирашта. ГӀалгӀай къам юха мехкадаьнначул тӀехьагӀа, гуржаша, селаша вай лаьтташ юха хьахийцад, хӀираша хьа ца луш дитад. Цудухьа ший тайпара истори долаш я Онгушт. 1992 шера, хӀираштеи гӀалгӀаштеи юкъе хатар хилалехь, Пригородни района чуйоагӀаш хиннача гӀалгӀай баьхача ялхайтта юртах цаӀ яр Онгушт.

Цу юрта хозленаш йийца варгвац. Къаьстта ахкан е бӀаьстан замах цига нийсвелча, ше ма ярра духьалъотт Ӏалама хозал. Хоза хета оалаш хиннадац цунах вай даьша, ялсмален чӀегилг я, аьле. Цун бочал вайна дика йовзаш хиннай даим.

Листача хьуно го баь, хьалхьежача бӀаргагуш латтача лоамаша хозъяьча юрта, эггара хьаьнагӀча лаьттан чӀегилга тӀа бах цигара нах. Цунга хьежжа беркат а барт а ба цар. Укх юрта воагӀаш хилча, ши никъ ба харжа йиш йолаш. Буро тӀагӀолла е Шолхе гӀолла. Онгушт ше улл тахан, шин даькъа екъаенна. Хил дехьа хӀирий бах, хил сехьа — гӀалгӀай. 1992 шера хатар хилалехь, шинна къаман нах цхьана баьхаб. Лоалаха бахаш, шоайла дика-во декъаш, эшача новкъостала боагӀаш, кхыметтел хьоалчагӀа долча е саг веннача дӀа-юха болхаш хьабаьхкаб. Бакъда сага дага дацар, иштта хатар юкъе нийслургда, аьнна. Хьо хӀире, со гӀалгӀа яха уйлаш керта чу йоацаш, дукхача хана денз цхьана дахаш, хьадаьхкача къамашта юкъе цатоам эттар. Цун бахьан вайна дика довзаш да.

Тахан кӀеззига кхыча беса да, укхазара вахара хьал а, лоалаха даьхача шин къаман юкъера гӀулакхаш а. Нах, юха цӀабаха, шоай фусамашка баха Ӏохайшаб. Берригаш бахабеце а, дукхагӀбараш цӀабахаб. ХьалхагӀа, хил дехьарча даькъ тӀа, хӀирашца цхьан урамаш тӀа баьха гӀалгӀай, керда лаьттан чӀегилгаш а ийца, хил сехьа цӀенош хьал а даь, берригаш а цхьана бах хӀанз. Бакъда атта дацар из вахар дита. Хала ханаш яр нах Онгушта цӀаболхаш хиннараш.

Укх юртара арабалалехь, гӀалгӀай биъ бӀаь шовзткъа итт дезал бар, хӀаьта къаьсттача нахага диллача, уж кхы а дукхагӀа бар, хӀана аьлча хӀара дезале 6-9 саг воацаш бацар. Таханарча ден цига цӀаваха вахаш ва цхьа бӀаь совгӀа саг. Диканга сатувсаш, халонаш тӀехьаюташ, толашагӀбола юртара къонахий хьалчугӀертар шоаш баьхача фусамашка, царна тӀехьа латтар кагирхой а. Сона дагайоагӀа из ха тахан санна. 1999 шу дар из. ДӀаювцарах саг ца тешшал чӀоагӀа халонаш яр кӀал бахача лоалахоша - хӀираша духьалйоахаш хиннараш. Иззал чӀоагӀа вӀаший цадезача даьккхадар политико, шоайла барт болаш даьха ши къам.

Мочкъий-Юртарча гон тӀа уж нах, ден а бийсан а дӀа-юха ца къасташ, лаьтта ханаш, хетаргахьа, сага йицъеннаяц. Нах юхабаргбоацилга хайча, кӀеззига кӀаьдделар из хьал. ЦӀабаха пурам делар наха, цига Ӏе моттиг ярашта. Моттиг яле а еце а, нах цӀабаха кийча бар, цудухьа хӀанз шоай юрта бахаш ба. Цу хана массанена хьалхалаьттарех бар Даскенаькъан Идрис, Буружанаькъан Ахьмад, кхы а боккхагӀбараш. Уж бар, 1959 шера Сибрера цӀабаьхкача хана денз, цу юрта баьха нах. Цу хана а иштта нийсделар. Сибрера юха мехка баьлча, хӀираша дӀалаьца хинна шоай фусамаш мукъайоахаш, дукха къахьийгар цар. Лучо хьалуш а ца лучо дохкаш а, юха лаьтташ хьа а лийца, баха Ӏохайшар. Укх наькъа а иштта дар этта хьал. ХӀара дийнахьа вай ГӀалгӀайчен Ӏаьдало, мах боацаш, царна лаьрхӀа Онгушта хьалъухийтар автобусаш. Цар таро хилар кӀезиг-кӀезига шоай йохаяьча фусамашка лостам бе, коа-карта кулг тоха. Цу юххьанцахьа нах цӀаболабеннача ханашка, цига цанийсвеннар тешаргвоацаш, унзара моттиг яр из. ТӀаяьнна йоархӀаш, Ӏохийрца цӀенош, деха наькъаш. Нах ца баха моттиг мишта хул кхетаде хала дац. Бакъда цу халонех кхерабенна юхабаланзар нах. Цу хана шоашта чубаха дезала цхьа вагончик елча, боккъал башха боахам шоашта Ӏооттабича санна гӀадболхар. Уж цӀакхувлаш хиннача ханашка, со а кӀезига нийсъяланзар цу юрта. Дукхача наьха уйла-нигат хайра сона. ЦаӀ вокхан тӀехьа цӀаболабелар уж. Цу хана юрта юкъе ши-кхо вагончик латтар. Цу чу дӀатарлора уж, сарралца шоай балхаш деш, сарахьа юхабоагӀар гӀалгӀай мехка. Даим цхьацца тӀахьожаш Ӏаьдал а хулар. ХӀара дӀаловзаш бола ког Ӏаьдала теркама кӀалха бар. Юрта хьалчувоаллача, лаьрххӀа йола салтий пост латтар. Цхьан дийнахьа, цу юртарча наха дехарах, юртара гӀалгӀай кашамаш дӀаязде эттар тхо съемочни тоабаца. Геттара чӀоагӀа гӀар яьлар тха, цу ханарча Ӏаьдала болхлошца. Цар тхогара дӀаяздеш йола камера хьая йоахар, тхо из дӀаяла йиш йолаш дацар. Къовсам баьлар тхона юкъе. Буро тӀарча милице отделе Ӏочудигар тхо дерригаш а: оператор, режиссёр, водитель. Унзара ханаш яр. Нах шоайла дорхеи даьреи бар цу хана. Цига цхьацца лоткъамаш деш тхо дагӀаш, мичахьара воагӀа ца ховш, гӀалгӀайчера цхьа хьаким чуваьлар.

Онгуштарча юртхоша, телефон теха, хьалвийхавар из. Бакъда цул тӀехьагӀа-м къамаьл кӀаьдагӀа дийрзар хӀирий хьакимий. Иштта хала ханаш яр Онгушта нах цӀаихараш. Дале а, дог ца эккхаш, кӀаьд ца луш, хӀара денна урамаш цӀендеш, ковнаш мукъадоахаш, къахьегаш бар нах. Буружанаькъан, Даскинаькъан, ГӀанажанаькъан, Эсамарзанаькъан, Тоачанаькъан, Хоаной, Котанаькъан, Мейренаькъан, кхы а дукхача тайпай нах бахар Онгушта, хатар хулача хана. Цу хӀара тайпан ше-ший къонахий бар, лоархӀаш а, цӀераш яьржа а, динах боахкаш а. Цар деналах, цар яхьах, цар дикалах хьалйизар еррига юрт юха а. Тахан доккха дика да, уж цига бахаш хилар. Вахара хьал а тоалуш доагӀа. Селхан хиннар кхоана доацаш, ха ма йий вайна латтар. Цунна тара да Онгуштарча наьха вахар. Селхан халонаш нийслуш хиннаяле а, тахан аттача даьннад ала йиш я цар вахар. Хьанна дагадар иштта хоза боахамаш юха Ӏодахка, урамаш хьалдузаш нах баха Ӏоховшаргба, аьнна. Цох кхетаду вай, ше ваьча, кхийнача моттигацара, ший Даьхенцара безам сага мел чӀоагӀа ба. Укх юрта хьалчуваьлча, доккхий хьалдаь керда цӀенош, лостам баь урамаш, урамашка гӀолла удаш, ловзаш лелаш бераш бӀаргадайча; дог паргӀатдоал. Самукъадоаккх укхаза ӀодоагӀача хин тоатоло, гобаьккха латтача хьунагӀара хьадоагӀача цӀенача фево, бӀарго хьа ма лоацца латташ долча лоамий кортоша... Фуд цул хозагӀа? Ханаш хувцалуш санна, вахара хьалаш а хувцалуш доагӀа Онгушта. Керда хьалъяь сийрда ишкола, ший ханнахьа лелаш нах хьал-Ӏо кхувлаш автобус я, гӀалгӀай мехкара хьалъухаш, юрта амбулатори я, доал деча даькъ тӀара администраци я. МоллагӀа шоашта хьалхашка нийслуш дола хаттараш дӀатӀадахьа моттиг а Ӏаьдал а да. Хьалха санна доацаш, хӀирашца а къамаьл хотталуш доагӀа. Буро тӀа баха а больнице, базар тӀа баха а таро я укхаза бахача наьха. Цатоамаш юкъедувлаш, хӀама дац.

Шоашка гӀолла цӀагӀа шоай дезарех боахкача наха-м из эшаш дацар е хьалха е хӀанз а. Наьха вахар дӀахододаш да. ТӀехьара тӀа дезалаш совбоалаш латт юрта. Тхьовра укх юртара беха арабоалача хана бераш хиннарех, хӀанз кхийна кагий нах, мехкарий хиннаб. Уж шоай аргӀах дикача балхаш тӀа ба. Лакхара дешар дийша, цхьацца хӀама каралаьца, наха дӀаде гӀулакх долаш ба.

Замо ше хувц уж гӀулакхаш. Тахан а Онгушта баха гӀалгӀай а хӀирий а шоайла гӀулакхаш дӀа-юха леладеш ба. Дукха ба юрта гӀалгӀай мехкара хьалбаьхка бахараш, шоай керда фусамаш хьалъяьраш. Ди тӀехьагӀа маьршагӀа доалаш латт цигара вахар. Иштта юха хьалйиза ловргдар кхыйола Пригородни района чуйоагӀаш хинна юрташ. Тахан дукхагӀа нах бахарех я Яндакъонгий-Юрт, Гадаборшакъонгий-Юрт, Мочкъий-Юрт, Шолхе. Юхейисараш, наха цӀа а баха, хьалйизарга сатувсилга мара яц хӀанз укх сахьате. Массадолча хӀаман ший ха я, из ха хьатӀайоагӀаргья, Дала аьннадале.