Исмейл-наькъанчо гулъяьча материала боккха мах ба, гӀалгӀай вахаре цунца нийсде хӀама дац.

Кхелхав Иcмейл-накъан вар 1932 шера.

Цун иллеш арадоал, «ГӀалгӀай иллеш» яха корта а болаш».

Иштта лоацца йоазув даьд Зархматах лаьца Малcаганаькъан Оарцхос.

Цул совгӀа, цо язъяь хиннача рецензе а цхьацца къайленаш гучайоах вайна. Цунна кепа техай 1998-ча шера арадаьннача «Мальсагов АртагӀа Оарцхо. Хержараш» яхача книжка тӀа. «Фольклора хьакъехьа» аьнна цӀи тиллай цох йоазонхочо. Цу тӀара деш вай: «Укх книжка тӀа яздаь арадоал Исмейла-къонгий Зархмата гулдаь «ГӀалгӀай иллеш». ХӀанзолца дӀаяхача хана, вайнаьха меттала цу тайпара вӀашагӀбелла, арабаьккха болх бац. Да-м дар вай яздаь а, арадаьнна а багах даьха къаьна иллеш, бакъда дукха дацар... Исмейла-наькъанчо гулдаь арадаьха иллеш дукхача наха пайда бала йиш йолаш да: Ӏилман болхлошта, йоазонхошта уж тахка, Ӏамо шо-шоай оагӀорахьа дукха хӀама короргда. Цу иллей чулоацам, цар форма малагӀа я, мишта хьаэца еза из къаьстта вай хьале, мишта хила еза царна еш йола критика, из масса хӀама ер иллеш дӀаяздалцца дувца йиш йолаш хиннадац... Исмейла-наькъанчо дӀаяздаь иллеш маца, мичахьа яздаьд хойташ яздаьдац. Из кӀеззига гӀалат а да цун. Цхьадола иллей дешаш дукха нах ца кхеташ да. Нагахьа санна Исмейла-наькъан вар дийна валаре, цунга хаьтта, маӀан дергдар цар. ХӀанз из дийна воацаш, е цунга а е уж иллеш дийцачунга а хатта йиш йоацаш, дисад уж дешаш. Цхьан хана къоастаде-м мег уж, хӀаьта а хӀанз хала да сиха цар маӀан де. Цхьадола бӀарчча иллеш да цу тайпара вӀалла кхето йиш йоацаш, дукха дешаш юкъе долаш».

Оарцхос дӀаболабаь из болх дӀахо дӀабихьаб цун воӀа Ахьмада. «Илле тамаш» яхача ше оттадаьча, 1990-ча шера Шолжа-ГӀалий тӀа арадаьннача книжканна юкъедихьад цо Зархмата дӀаяздаь иллеш гӀалгӀай меттала. Бакъда хьалхара хьалха уж дӀаяздаьр Тембота Зархмат хилар белгалдаьккхадац Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университета хьехархо хиннача Оарцхой Ахьмада. Из белгалде дезилга цунгара дӀа ца дехаш, Ӏийнав книжканна рецензи язъяь филологически Ӏилмай кандидат, профессор Дахкилганаькъан Ӏадрахьмана ИбрахӀим а. Дешхьалхенца массехк дош алар мара, ер ма дий аьнна Зархматах яздаь кхы хӀама дац цу книжка тӀа, бакъда цо дӀаяздаь иллеш-м дукха да. Хилар пайда бий, уж дӀаяздаьча сага цӀи яьккха ца хилча? Сога хаьттача, нийсагӀа хургдар Исмейланаькъан Зархмата иллеш, кхычар яздаьчарех дӀа ца а детташ, къаьсттача книжкаца арадаьхадаларе. ТӀехьа тӀайоагӀача хана а де мегаргда из иштта. ТӀаккха уж дешача студенташта, тохкача Ӏилманхошта, Зархмата вахар довза ловча кепайоазон болхлошта, дерригача къаманна гӀойле хургья цох. Аз лакхе ма аллара, Тембота Зархматах ховш дукха хӀама дац, хӀана аьлча цо дӀаяздаьча иллей книжка арадаьннача 1933-ча шера из ше воацаш хиннав. Из вовзийташ, цу книжканна дешхьалхе язъяь хиннай Муталиев Шовхала Хьажбикара. Цо Зархматах даь йоазув доацаш да, Хьажбикара ший хержарий книжка тӀа, цун иллеш кепа техача кхыдолча книжкаш тӀа. Лохаш хилча, из лаха деза лакхе хьоахадаьча, дӀаяха бӀаьшере йолалуш арадаьнна хиннача цун книжка тӀара, хӀаьта из, говра нувр тилла араваьлча а, корадоагӀаргдац тахан.

Зархмата вахарца дувзаденна цхьацца хӀамаш дийцар сона, цун тайпан воша хулача, Эккажкъонгий-Юрта вахача Исмейланаькъан Ӏалихана. Цунга гӀолла хайра сона вай Сибре дигале Тембота дезал хӀанз Наьсарера А. Газдиева цӀерагӀча урам тӀара маьждиг долча (хьалха «Берий дуне» яха тика хиннача) моттиге баьхалга. Ши воӀи ши йоӀи хиннад, Ӏалихана яхачох, цу дезале кхувш: Зархмати, Темарлани, Сакинати, Тамареи. Кхы дукхагӀа хӀама хацар царех Ӏалихана а.

1998-ча шера арадаьннача «Мальсагов Дахий Дошлакъа. Хержараш» яхача книжка тӀа деннад Зархмата дӀаяздаьча иллешта даь 25 таржам. Вешта аьлча, уж эрсий меттала даьха хиннад Дошлакъас. Исбахьален таржамаш-м дац цо царна даьраш, духхьал цар чулоацам дешачарна бовзийтар мара, тоадаь-хоздаь таржамаш дац уж. Цу книжка тӀарча эрсий таржамашка а хьожаш, меттаоттаде вӀаштӀехьадаьлар Тембота Зархмата гӀалгӀай меттала дӀаяздаь иллеш. Масала, царех да «Саг йодача даьха иллеш», «Ши мерза новкъост», «Ма кхерал, ва кӀанат», «Са уйла елахь», «Шовхала кӀанат», «Елха дог доагӀа са», «Саси-сани су», «Хьажиха-Тотиха», «БӀарг байнача сага», «Эраста», «Шун берте ухийла», «Ва Бугала».

ДӀаяхача заман чухьа, хӀанз мо хиннадац саг йоалаяр-яхар. Таханарча кагехбарашта из дика довзийташ да саг йодача-йоагӀача даьха иллеш. Наха са мишта къердаш хиннад, дог-безам мишта дуаш хиннад гу вайна царга гӀолла. Деша совле хьан йоаккх хьожаш, къовсалуш хиннаб замей мехкарийи фусамера мехкарийи, цар къамаьлаца хиннад бегбоахаш дола дешаш. Бакъда уж бегаш болга ховш, фухха аьлча а, эгӀазболхаш хиннабац шинна оагӀорахьара нах. Керттердар дош говзагӀа, ирагӀа алар хиннад.

Зархмата дӀаяздаь хиннача безам бувцача иллейх цаӀ дешаргда вай, ер йоазув чакхдоалаш. «Ва Бугала» яхаш да из:

«Араяла, ва Бугала,

Хьай даьсара сога йола!

Ий т1а отта, ва Бугала,

Хьай даьсара сога йола!

Сона нанас яьй хьо,

Аз Даьлагара ех хьо.

Дала лойла хьо сона,

Аз беттагара ех хьо!»