«Дошо бӀоагӀий»
ГӀалгӀай хьалхарча романа 60 шу дизад
Таханарча дийнахьа, гӀалгӀай исбахьален литература дикка дегӀадена да, цунна юкъе я массе тайпа жанр. Из доагӀаш да поэзена, прозанна, драматургена. Нагахьа санна дувцар, повесть яха жанраш хьалхагӀа кхоллаеннаяле, роман дикка ха яьлча мара юкъеденадац вай литературанна. Вай заман чухь из жанр дикка дегӀаенай, кхыметтел литератураца вӀалла бувзам боацача наха а тӀехьа язду романаш. Царех ба историкаш, журналисташ, Ӏилманхой, хьехархой, гӀишлонхой, кхыбараш. ХӀаьта а йоазанхочо кхелла роман ший композице, сюжета, керттерча уйлан белгалонаш ший тайпара йолаш, уж дика йовзаш, лораеш, кхычарех тара йоаца стиль йолаш хул. Иштта да вай литературе гӀорбаьннача йоазанхоша кхелла романаш: Чахкенаькъан СаӀида «Иштта мара», «Бертий бийсаш»; Базорканаькъан Идриса «Боадонгара»; Боканаькъан Ахьмада «Беке къонгаш», «ЦӀийенна сайре»; Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀида «Хала урхе»; Коазой Ӏийсай «ГӀалгӀай», «Хьув ястар», кхыдараш.
Эггара хьалха вай къаман литературе хьахинна роман хиннад Чахкенаькъан СаӀида «Дошо бӀоагӀий», цунгара дӀайолаеннай керда, роман яха жанр вай йоазанхошта юкъе. Цул тӀехьагӀа яздаьд аз лакхе мел хьоахадаь а ца хьоахадеш дита а къаман вахарах дувца романаш. Ер шу книжкаш дешача наха къаьстта белгала да аьнна хет сона, хӀана аьлча хьалхара роман яздаь, из нахалдаьнна 60 шу дуз укх шера. Чахкенаькъан СаӀид, вай Сибрера цӀадаьхкачул тӀехьагӀа, «Сердало» газета редакце литболхло волаш, къахьегаш хиннав. Цигара деша вода Москверча М. Горьке цӀерагӀча литературни институте. Цига ше яьккхача хана, роман яха жанр кхолла гӀерташ къахьийгад цо. Цу хьакъехьа дика яздаьд аьнна хет сона литературни критик хиннача Дахкилганаькъан Ӏадрахьмана ИбрахӀима, ший «Дуне довза сутара ва со» яхача йоазон тӀа. Уж дешаш а хьаийца да Чахкенаькъан СаӀида байта юкъера. Иштта яздаьд критика: «...СаӀида прозаическии поэтическии сборникаш арадувла даьлар из Литинститута студент волча хана, хӀаьта дипломни болх хилар цун – гӀалгӀай хьалхара роман «Дошо бӀоагӀий». Из яздаь воалача хана, СаӀид вар дикка литературни говзалах кхийна саг. Проза отделене кхоллама кулгалхо вар цӀихеза йоазанхо Лев Кассиль. ТӀех дикачарех лаьрхӀар роман. Цун чулоацам бувца валлац со, кастлуш из Ӏодеша таро хургья, аьнна, хет. Вай мехка а, цун цхьа дакъа хулача вай вахарца а хинна хала шераш да дувцараш – фашистски Германеца хинна тӀоми из дӀабаьнна шераши. Бакъда дувцаш дар кхы а чоалханегӀа дерз, хӀана аьлча цу тӀа дувц культ личностах советски цхьадолча къамашта даьнна доккха зе – къамаш шоаш даьхача моттигех а доахаш, кхычахьа дӀаахийтар. Из ха ювцаш, цхьавола йоазанхо харцахьа вала тарлора: массанена эгӀазваха хилар, беррига ший теркам наха хиннача халонашта тӀабахийтар, кхыдар а. А, иштта хиланзар. Говзалца вена ца Ӏеш, идейни а кхийнача йоазанхочоа хьахьокха мегар цу даьннача зулама бехке вай парти цахилар, советски къамашта юкъе цаӀаш вокхарца гоамал йолаш цахилар. «ГӀарагӀураш цӀайолх» яхача ший стихотворене тӀа алллегорически хьокхаш санна, романа тӀара нах ба шоай даьй мехка кхача гӀерташ. Хала да романа турпалхой вахар, бакъда фухха хиннадар аьнна, уж ба денал дола нах, уж ба бакъдар гайна-ганза котдаргхиларах тешаш. Из роман ший хана кепа теха хиннад «Лоаман Ӏуйре» альманаха йиъ номере, цул тӀехьагӀа дукхача шерашка из ха ювцаш йола произведенеш, кхыметтел хьоаха а яцар. Тахан из кхоачамбоацар а дӀадоалаш латт...»
ИбрахӀима хьоахаяь литературни альманаха йиъ номер араяьнна хиннай 1965-1966 шерашка. ДӀахора романа никъ хала хул, дуккхача хана къаьсттача книжкаца ара ца доалийташ, соцаду из, цу тӀа вайнах Сибре бахьар дувцаш хиларах.
1989 шера, демократе юхьигаш дӀайолаелча мара, арадалац из къаьсттача книжкаца. Нохч-ГӀалгӀай книжни издательствос гӀо ду йоазанхочоа, дукхача нахага из книжка дӀакхачийта. Вай къаман вахарера Ӏаьржа оагӀув я цу тӀа ювцар. 1944-ча шера, мехка тӀом латтача хана, беррига нах мостагӀчох латаш болча заман чухь, гӀалгӀай къам, цун хӀама лохдеш, мехках доаккх. МоцагӀа денз, шоай Даьхе лораеш, цун сий даккха гӀерташ, къахьегаш хьабаьхкача нахах халкъа моастагӀий лоархӀ. Граждански тӀем тӀа дакъа лоацаш хинна, воӀ тӀем тӀа ваха вагӀа Асхьаб а цӀенах вохаву. Советски Союза Турпал яха цӀи енна Элберд а тепча техе вув. МассагӀа хиннав уж царех тара, бӀеха цӀи ӀотӀайилла, низ беш, вахарах вохаваь лелаш?! Даьша-ноаноша мел лайна хало, Ӏазап, Сибре кхувш йоагӀача тӀехьенна эггара хьалха дӀайовзийтар Чахкенаькъан СаӀид хиннав. Хетаргахьа, из роман бахьан долаш цу ханарча Ӏаьдала къоабалвеш а вацар йоазанхо, цунна цхьацца хайра лоархӀам боаца премеш тийнаяле а. Из лочкъадеш СаӀид ше а вацар. ГӀалгӀай къаьстта республика хьаяьча хана дар из, СаӀид а цун дезал а бахаш бар Наьсрерча «ТӀаргим» оалача моттигерча коттедже. Цунна дӀадала аьнна, сурт ийца вахача, аз аьлар СаӀидага:
- ХӀанз-м хоза паргӀата моттиг я хьога кхаьчар а хьо вахар а.
- ВоллахӀий, кӀорда-м даьд ер, цхьан метте ваха ца вуташ, Ӏо мел хайначара вохавеш. ХӀанз-м кхы эккхавергвац хьона со акхар, - аьлар халкъа йоазанхочо. Цу дешай маӀан дар, со сай мехка, хьамсарча лаьтта кхаьчав яхилга. Иштта хила а хилар из, ше валлалца йолча хана, цига вахаш чакхваьлар Идриса СаӀид. Из валале, 5-6 шу хьалха, Сурхо тӀарча ийс шера дешача ишколе вийхар аз СаӀид, берашта хьалха къамаьл дайтар духьа. Цу хана из гӀалгӀай йоазанхой Союза правлене председатель вар. ВӀашагӀкхетар чакхдаьлча, ишколан музее а, тӀаккха библиотеке а чувахар йоазанхо. Цу чу гӀалгӀай исбахьален литература доацилга хайча, дикка юхь тӀара хувцавелар из. Сона хеташ, чӀоаггӀа новкъа хилар цунна, моттигерча йоазанхой кхолламаш цу чу цахилар. Цул тӀехьагӀа ши-кхо ди даьлча, книжкай массехк пачка яхьаш, ше лелавеча «газела» водитель вайтар цо. Цар чу доаллар «Дошо бӀоагӀий» яха книжка. Царел совгӀа, ше кулг яздаь, массехк книжка кхы а дайтадар цо. Уж дар байташ тӀайола «Дог-безам», романаш тӀадола «В тисках» яха книжкаш.
Ала деза, ший 60 шу даьннадале а, Идриса СаӀида яздаь «Дошо бӀоагӀий» яха книжка къалуш а наха дицлуш а доацилга. ТӀехьа тӀакхувш долча ноахалаша шоай къаман исторе оагӀонаш санна дешаргда из, из яздаьча сага баркал а оалаш.
