Эрсий-туркий тӀом болабенна 145 шу дизад
ГӀалгӀаша цунна юкъе лаьцача даькъах
1877-1878 шерашка хинна эрсий-туркий тӀом болабенна 145 шу дизад укх шера. Дуккхача гӀалгӀаша дакъа лаьцад цу тӀема юкъе, Россе гадоаккхаш. Царна юкъе хиннаб гӀорбаьнна тахан дерригача къаманна бовзаш бола нах. Малав Байсаранаькъан Бунхо цавовзар, цун деналерча гӀулакхех цадийшар? Из хьалха волаш, цунна тӀехьа лаьттаб дуккхача тайпаех хьабаьнна къонахий. Сурхо тӀа ваьхача Овшанаькъан Ахьмада Мусас цох лаьца даьча йоазонна юкъера цхьа дакъа доаладергда вай укхаза: «...1877-1878 шерашка хиннача эрсий-туркий тӀем тӀа подполковник Байсаранаькъан Бунхо Цун Сийлен ха деча лейб-гварде эскара XӀӀӀ корпуса Терско-горски дошлой полка чуйоагӀача ГӀалгӀай дивизиона командир хиннав. Цунга хьалхале йолаш, сотней командираш хиннаб подпоручик Ужахьанаькъан Батако, майор Далганаькъан Бунхо.
ГӀалгӀай дивизена юкъебихьа хиннаб: Аьлданаькъан Николай, подпоручик Новразанаькъан Маги, Джеминаькъан Бени, Боранаькъан Темаркъа, прапорщик Малсаганаькъан Даха (Малсаганаькъан Дошлакъий да), Малсаганаькъан АртагӀа, Бохтаранаькъан Керам, Сампенаькъан Ӏумар (Сурхо тӀара), Куркъанаькъан Дошлакъа, кхыбараш...»
Ала деза укхаза беррига тӀема доакъашхой белгалбаьхабац аьнна. Вайна хов цу тӀем тӀа дакъа лоацаш ДжабагӀанаькъан Ижи, Боранаькъан Анзор, Гойганаькъан Мудар, Элмарзанаькъан СаӀит, Бекботанаькъан Толхут, Арсамаканаькъан Ибиш, Черийнаькъан Жантамар, Ведажанаькъан Долтамарза. Хьаштаранаькъан Дударкъа, Ӏамарханаькъан Берд, иштта кхыбараш хиннилга.
Цу тӀем тӀа майрал-денал гойтарах гӀалгӀашта Георгиевски байракх енна хиннай, цу тӀа яздаь хиннад «1877 а 1878 а шерашка Туркий тӀем тӀа белгала хиларах» яха дешаш. ХӀаьта Бунахочоа енна хиннай подполковника цӀи.
Йоазанхочун, Граждански тӀема доакъашхочун, профессиональни артиллериста Малсаганаькъан Оарцхой да АртагӀа а хиннав бувцача тӀем тӀа дакъа лоацаш. Деш вай литертурни критик хиннача Малсаганаькъан Абос цу хьакъехьа фу яздаьд: «...1877-1878 шерашка хиннача эрсий-туркий тӀем тӀа дика дакъа лацарах, цигача доккха денал а, майрал а гойтарах, паччахьа Ӏаьдало кӀай жӀарг а, милице прапорщика звани а енна, белгалваьккха саг хиннав Малсаганаькъан Оарцхой да АртагӀа. Паччахьа Ӏаьдало ше иштта дика лаьрхӀавале а, из тӀом чакхбаьнначул тӀехьагӀа, дуккха кхыболча гӀалгӀашта санна. шийна эрсий йоазув-дешар цахарах, готахи мангалахи воаллаш, 1922 шера ше валлалца Аьлтий-Юрта вахаш хиннав из...»
Иштта профессор, йоазонхо хиннача Малсаганаькъан Дошлакъий да а хиннав цу тӀем тӀа хьинаре дакъа лоацаш. Цу хьакъехьа литертурни критика яздаьд: «...Белгалде доагӀа. Дошлакъа валехьа цун да Даха 1877-1878 шерашка хиннача эрсий-туркий тӀем тӀа дакъа лоацаш а, хӀаьта, цигача майрал а денал а гойтарах, прапорщика чин долаш а цӀавена хиннилга. ХӀаьта цу тӀем тӀа яь хинна човнаш бахьан долаш, из 1900 шера веннав...»
