Тутайнаькъан Аьсет

Царна юкъе ба геттара гӀорбаьннача дезалашка кхийна кагий нах а мехкарий а. Масала, гӀалгӀай хьалхарча этнографа Ӏоахарганаькъан ЧхьагӀа а Базорканаькъан Мочкхий йиӀий Ӏайше а воӀ хиннав Ӏоахарганаькъан Рашид-Бек. Ховш ма хиллара, Къилбаседа Кавказе дахача къамашта юкъе эггара хьалхара тӀема лётчик хинна саг ва из. Фашисташцарча тӀем тӀа, мохк лорабеш, ший са Ӏодиллад цо. Иштта берригача гӀалгӀашта а цул арахьа а йовзаш я Тутайнаькъан Идриса Аьсет. Ленинградерча 1-ча лорий институте балха йолчара тӀем тӀа йода из, ше болх баь гӀала лораеш хул юххьанца, ший Ӏоажал цу тӀем тӀа кораю цунна а.

Кхы кӀезигагӀа цӀихеза вац ГӀудантанаькъан Бориса Руслан а. Капитан вола из 30-ча гвардейски танкови бригада 546 батальона командира гӀонча хиннав. Ленинградски областа Арбузово яхача юрта лаьттача тӀем тӀа 1943 шера июль бетта 24 дийнхьа ший танка чу ваьгав из. Советски Союза Турпал яха цӀи енна хиннай цунна валарца, бакъда из цунна хьа хӀана еннаяц кхетаде хала да. Цунна из ялар бакъдеш долча каьхаташта кепа техай кхыметтел книжкаш тӀа. Иштта цу тӀем тӀа дакъа лоацаш хиннаб Ӏарчакханаькъан СаӀида Жабраил, Дзараханаькъан Жамбота Жабраил, Курскенаькъан ИбрахӀима Хьадрис, Мисловранаькъан ИсмаӀала Аюп, Паражанаькъан Ислама Ахьмад, Гайтанаькъан Дуге Ӏадрахьман, кхыбараш. Вай республикера тӀем тӀа бахача наха юкъе хиннаб эрсий: Губин Степан Фёдорович, Дижевский Александр Дмитриевич, Ефимов Николай Степанович, Иванова Нина Ивановна, Кузнецов Михаил Андреевич, Петрусенко Иван Николаевич, Полубояров Александр Иванович, Романцев Василий Семёнович, Руващенко Николай Ефимович, Статейкин Василий Петрович, Федотова (Губина) Вера Николаевна, Чечин Иван Игнатьевич, Щукин Фёдор Васильевич. Нохчо АлироевгӀар Цуге Нурди а вай мехкара ваха хиннав моастагӀчоа духьалъотта а ший мохк мукъабаккха а.

Ленинград лораеш хиннача нахах цхьабараш бӀаргаго а бовза а ираз хиннад са. Масала, Дидиганаькъан Сатой Илез Наьсаре, тхона дукха гаьна воацаш, вахар, кӀира цкъа-м, тешам боллаш, бӀаргагора сона из, цу хана дика лелалуш а водаш-воагӀаш а хулар тӀема ветеран. Цул совгӀа, цун воша Сатой Жабраил тха школе физрук волаш болх беш а хилар цхьан юкъа. 1941 шера сентябрь бетта 3 дийнахьа Ленинград лораеш волча Сатой Ильяса кога чӀоагӀа чов ю. Цул совгӀа, бӀаргавайна, сона вовзаш вар Зортанаькъан СаӀадалий Сайпудин. Буро кӀалха Ӏочуоттача вахаш хинна из юкъерча дегӀара, бакъвола инттеллигент санна къамаьл де а, барзкъанна кечвала а, наха накъавоалаш къахьега а ховш саг вар. ТӀом чакхбаьнначул тӀехьагӀа а, шоай юрта хьайбай лор санна вовзаш, хоатташ, юртахошта гӀо деш вар Сайпудин.

Тахан а Ленинград мел лораяьча наьха цӀераш вӀашагӀтеха, цхьана дӀаязъяь яьннац аьнна хет сона. Цунна дола тешал доаладергда аз. Халкъа йоазанхочун Боканаькъан Хаме Ахьмада я «Тиша цӀа» яха повесть. Из дӀайолалу укх дешашкара: «Сийлахь-боккхача Даьймехка тӀема шерашка Ленинград лораеш байнача Боканаькъан Хизарийи Ӏаьлийи сийна». Вешта аьлча, уж ши воша цу тӀем тӀа веннавале а, бакъда Т. У. Яндиевас юкъевихьавац Ленинград лораяьча а цига байнача а наха. Уж а уж санна дӀа ца язбеш битарех а «иштта кхы дуккхабараш» аьннад цо. Из нийса дац, цу тӀем тӀа веннача хӀара сага тайпан цӀи, ший цӀи, даь цӀи йовзаш хила деза вай.

ГӀудантанаькъан Руслан

Цу тӀема хетадаь дукха исбахьален литературан йоазош а да вай къаман. Масала, Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀида «Этии Вутии» яхача повеста тӀа дикка моттиг дӀалоацаш я из тема, цул совгӀа цун турпал вола капитан Городецкий Ленинградера ва. Ювца гӀала бахьан тӀом беш ла Боканаькъан Ахьмада «Тиша цӀа» яхача повеста турпал Гирихан. Гуйре тӀаеча Ленинграде деша ваха уйла йолаш вар из, бакъда рузкъан болх чӀоагӀа ба, из гӀала лорае а из бахьан вала а везаш хул. Цо наьнага дайтача каьхата тӀара мугӀараш деш вай: «Тхоашта чухьа синош мел да, духьаллаттаргда тхо моастагӀчоа, дӀалургьяц оаха Ленина гӀала. Ӏоажалах тхо кхерац, Ӏоажал оаха эшаяьй. ХӀаьта нагахьа санна, хиланза ца доалаш, валар хуле, вай Даьхе бахьан, Ленина гӀала бахьан хул — вӀалла сагота а дац».

«Бакъдолчох йола поэма» яхача сай йоазон тӀа аз а хьоахаяьй Ленинград а цунна баь хинна го а. Цунцара массехк мугӀ боалабе безам бар са укхаза:

«Са байт айлуш я хlара денна,

Воча адамий судхо хинна,

Харцлувр дlагlоргвац, кхаа бенна,

Цо еча кхелах къу мо тинна.

Са илли теш мо хургда латкъаш,

Нагахьа санна тахан, кхоана,

Дикача сага дега lаткъаш,

Зе е зулам хьадулой шоана.

Бакура комиссараш наха

Бицбиц, бакъдар котдоаккхаш байна,

Цар сий деш даим лаьтта даха

Мехко тlадиллад тахан вайна.

Ленинграде моцал лайнараш

Ба вайна цхьаькха гlайгlан оаса,

Вай-м дицдергдац царех хайнараш,

Дегlах боаллаш денала хьоаса...»

Ӏарчакханаькъан Жабраил