Шолжа-ГIалий тIарча А.Чехова цIерагIча библиотеке дездеш дар Российски Федераце гIорваьннача артиста, поэта, композитора, иллиалархочун Хамхой Элмарзий Ахьмада 70 шу дизар. Къаман ашарий дуне дезаш а довзаш а мел вола гIалгIа, ший хьатIава таро а ха а яр венавар цига. Со цу хана Сурхо тIарча №2 йолча юкъерча ишколе дIахьожаваь ши бутт совгIа ха мара яцар. Республикан столица гаьна яле а, цига Iо ца вахача Iеваланзар со, хIана аьлча тIеххьарча шин-кхаь шера Ахьмадаца болх беш, цунна новкъостал деш хиннавар со, цудухьа цунцара бувзамаш хьаллоаттадеш а вар.

Йоккхача зала чу Iаьдала викалаш, нохчий а гIалгIай а йоазонхой, журналисташ, культуран болхлой, иллиалархой бар. Цу хана къаманна юкъе дикагIа бовзаш хиннача иллиалархоех вар Ужахьанаькъан Уматгире Мухьмад. Цо оалаш хаза йиш яр тайп-тайпара жанраш а чулоацам а бола иллеш. Масала, царна юкъе яр, романсаш, оперни иллеш, эстрадни а халкъа а иллеш. Мухьмада цу бус ший воккхагIвола новкъост везвеш дIааьлар Янданаькъан Жамалдий эрсий меттала яьккхача «Слеза» яхача байта кIийлен тIа кхелла романс. Из байт дика йовз аьнна хет сона вай литература дешарашта а цунца чам барашта а. Цун чулоацамо яхачох, бохам баьннача кхалсага бIаргах баьнна хи тIадам хьалаца дагахьа кулгаш кIалъоттадаь хиннад поэта, бакъда цун кулгаш, цун дог доагадаь, хи тIадам лаьтта бежаб.

Зале баьгIарех цхьа саг висанзар аьнна хет сона, иллиалархочун оаз, илле дош дегах хьокха ца луш. Дешаш, мукъам, иллиалархочун оаз шоайла барта долаш, вIаший товш даьккха илли дар из. Илле мах бе ховш хиннача Ахьмада а хоза хийттадар мотташ ва со говзача, цIенхаштта дийша волча сага ваьча денца шийна даь совгIат. Уматгире Мухьмада цу хана хьахайтадар, шийх воккха иллиалархо хургволга, нийсагIа аьлча, хинна ваьннилга. Цун оаз хозача хана «тIап» аьле ювшар гIараш, радио чугIолла уж деке, из дIа ца йоаеш, кхы тIа чIоагIйора, цунга юха а юха а ладувгIар духьа. Хамхой Ахьмадаи Ужахьанаькъан Мухьмадаи юкъе цхьацца гаргалолаш а йоахкар, аьнна, хет сона; хIана аьлча Ахьмада цаI мара йоаца йиша Либи маьре яр Ужахьанаькъанга, из тайпан цIи язъеш ши воI а вар цу кхалсага.

Ваь ди дездеш, библиотеке дукха къамаьлаш дича, совгIаташ делча; ЦIеча Фронтовикий урам тIа хиннача поэта квартире гулбелар йоазонхой а, гаргара нах а, Ахьмад вовзаш-везаш бола нах а. Из той бийса яххалца хилар, сои Угурчанаькъан Азмат-Гирии, Шолжа-ГIалий тIарча Дудаева цIерагIча бульвара тIа хиннача цун фусаме бийса йоаккхаш хилар, цигара даьлча. Азмат-Гири а вар Уматгире Мухьмадаца цхьацца маза болаш. Цун хьалхара фусам-нана Ужахьанаькъан Залихан хиннаяр.

Цул тIехьагIа дукха шераш даьннадар иллиалархо сона ца гу а ца хоза а. Аз лакхе ма аллара, газета редакце вера Мухьмад, дукха ха йоацаш, тхона цох боккха кхаъ хилар, кхы вIалла деце а, цунца къамаьл де, мичахьа вах ха, телефонаш дIа-хьа яла вIаштIехьадаьлар, бувзам кхы боабергбоацаш. Карарча хана МагIалбика кхален Махьмада-Хи тIа из вахилга хайра. Кабинете багIача газета болхлошта совгIаташ дир хьаьшо. ЗIамига а доккха а ши блокнот кхаьчар сона. Цул совгIа, цо шийца денадар Къилбаседа Кавказе дахача къамий дIадахар, культура, Iадаташ довзийташ дола массехк книжка.

- Хьахаржал хьайна дукхагIа дезараш, - аьлар артиста, дерригаш сога хьа а кховдадаь. Царна юкъе дар хIирашта, селашта, аьдагIий мехка хетадаьраш. Сона эггара кIезигагIа бовзача мехках бар цу юкъе аьдагIий мохк. Цудухьа аз хержар Бетрозов Руслана яздаь «АьдагIий хьабалари цар къаман культуран бувзамаши» яхар. Мухьмада сона деннача цхьан блокнота тIа маьхаца (скрепка) IотIачIоагIъяь йоаллар Угурчанаькъан Азмат-Гире язъяь, Леончик Элеонарас эрсий меттала яьккха «Лаьтта» яха байт. Из кепа теха хиннаяр 1997 шера ардара бетта 16-ча дийнахьа арадаьннача «Сердало» газета тIа. Фу маIан долаш хIама дар, иллиалархочо из байт, газета тIара кIодаца хьа а яьккха, блокнота тIа IотIайоллар? Цхьа бахьан хила ма дезий цун. Лаьттах ший нана хеташ ва поэт цу байта мугIараша яхачох; ше а из а даьхача дика хет цунна. Бакъда, валанза ца воалаш ше велча, юха цунна мархIахьерчаргва ше, йоах Азмат-Гире. Хетаргахьа, Мухьмада дукха безабеннабар цу байта чулоацам.

КIеззига цун вахарах, иллиалархочун наькъах дийцача нийса хургда аьнна хет сона хIанз. Хургвола иллиалархо ваь хиннав 1959 шера маьтсела бетта тIеххьарча 31-ча дийнахьа, Ужахьанаькъан Уматгиреи Куркъанаькъан Iайшетеи дезале. Ше-ше хьахулаш бац поэташ, иллиалархой, кIоарга хьаькъалаш дола нах. Оалаш ма хиллара, буц ший овлан тIара йоагIа. Иштта хиннад вай мехкахочун вахаре а, цун нана Мамата Iайшет чIоагIа хоза пандар локхаш саг хиннай. Хетаргахьа, халха а иштта дика яла ховш хиннай из. Мухьмада яхачох из халхаяьнна хиннай Сийлахь-боккхача Даьймехка тIема доакъашхочунца, 28-ча дошлой полка командир хиннача подполковникаца ВисатовгIар Мовладаца. Наьнагара хьадоагIаш да аьнна хет сона Мухьмадага кхаьча начIал, илли аллал говза оаз хилар, ашарга ладувгIа хар, цунца безам хилар, из никъ харжар. МоллагIа говзал, Iа цу тIа къахьегаш ца хуле, дегIайоагIаш, сага накъайоалаш, гонахьарчарна салоIам беш хургьяц. Цудухьа оал из, начIал долча сага къахьега харах боалл ах аьттув. ЗIамига долча хана денз, моллагIа бер шийна езалургйола моттиг, вахарера дакъа лехаш хул. Сона дагадоагIа, нанас тха безам сенна тIабода гучадаккха гIерташ цкъа дахчан пандар ийца, тIаккха боксёрий кулгахйоахкоргаш ийца, радиоприемники ашараш тIайола пластинкаши ена, «Сердало» газет, «Лоаман Iуйре» яха альманах хьаяздайта. Цу хIамашта юкъера са дукхагIа безам тIабодаш хилар газеташта, журналашта, кепайоазонна, литературанна. Иштта говза хьагучаяккха йиш я беро шийна Iалашъеш йола моттиг. Цу тайпара хиннад аьнна хет сона Мухьмада вахаре а. Цунна тешал деш моттигаш хиннай хургволча иллиалархочун вахаре. Дунен дуккха гIорбаьнна иллиалархой бовзаш а безаш а хиннав из. Мухьмадаи сонеи юкъе цхьа шу мара юкъеденнадац, из сол цхьа шу зIамагIа ва. Вай заман наха къаьстта чIоагIа безаш хиннача иллиалархоех цаI вар МагомаевгIар Муслим. Цу ханара дуккха бераш цун цIи тилла а из лелаеш а дар. Цо мо илли ала гIертараш-м геттара дукха бар. Муслима дIаоалаш хинна «Саг йоалаяр», «Къонах» яха иллеш даха гIерташ, оаза низ баьрех вар со-се а. Студент волча хана, Наурски кхале комсаш тIа дигача хана, комсий мугIарашта юкъегIолла хьалволалора со, уж иллеш доахаш. Сона-м айса бокъонца Муслимо санна уж доах аьнна хетар, цхьа ха яллалца. Из деррига МагомаевгIар Муслима оаз, иллеш дукха дезарца дувзаденна дар. ХIаьта Ужахьанаькъан Мухьмада-м хоза оаз яр, цун иллеш дезадала а тарлуш. Дукха къахьегар цо, цIихезача мехкахочох а цхьаболча доазол арахьарча иллиалархоех а тара хила гIерташ. Мухьмадах еза, Пайхамара цIи тилла хиннай. Ужахьанаькъан дукха кагийнах байзаб сона, тамаш йолаш хIама да, царех дукхагIа мел бараш Мухьмад яха цIи лелаеш ба. Масала, соца цхьан классе вагIар цу тайпан из цIи йола кIаьнк; Шолжа-ГIалий тIа университете дешаш вар цхьаькха Мухьмад; из, Наьсаре книжкай тика хьайийлла, къахьегаш хилар; университете физкультура хьехаш вар кхоалагIвар; виълагIвар вай вувца иллиалархо ва. Беррига Мухьмадаш ба-кх... Укхаза дагадох сона 90-гIа шераш долаш, Наьсаре Лоза Юрий яха иллиалархо вар. Цунгара интервью эцаш, аз хаьттар:

- Фуд хьона укхаза, тамаш хеташ, бIаргадайнар?

Юре аьлар:

- Аз тамаш яьй укхаза дукхагIа мел бараш Мухьмад яха цIи лелаеш хиларах...

Уж дешаш ала мегаргда аьнна хет сона Ужахьанаькъан тайпан нахах а.

Ший лоIамагIа кхувш воагIаш вола артист вар Ужахьанаькъанвар. Оалаш ма хиллара, гале чу лечкъайойя а, юв тIаяланза Iергьяц. Иштта да сагага кхаьча начIал а, шийна никъ ца баьккхача, нахал ца даьлча Iац из. Цу тайпара моттиг хилар Мухьмада вахаре а. Шолжа-ГIалий тIа Шолжа юхе, цхьа сатийнача моттиге яр ашарий училище. Дукхаза цун корашта кIалха латта вийзав са, цу чу дешаш бола бовза нах арабаларга хьежаш. Чура хьахозаш хулар вIашагIъийна чIондарга, яшкапандара, дахчан пандара, каьхата пандара оазаш. Царна юкъегIолла ека йолалора иллиалархой оазаш. Хетаргахьа, цу хана цига деша багIар тIехьагIа гIорбаьнна хургбола иллиалархой Ужахьанаькъан Мухьмад, Охценаькъан Хадижат, ТокаевгIар Сулейман, ЯсаевгIар Мухьмад, кхыбараш. Цхьабола гIалгIай а бар цига болх беш, масала, дирижёр Янданаькъан Мадинат, вокал хьехаш хинна Меданаькъан Элберд. Вешта аьлча, ашархой оазаш тоаю пхьоалле яр из. Цхьачар ала тарлу, Мухьмад цига цаховш нийсвеннавар, аьнна. Амма, сона хетачох, из моттиг кIаьнк воккха хиларга хьежаш лаьттаяр. Цун кхел, рузкъан болх цунца бувзабенна хиннаб. Сих ца луш, кога тIехьа ког боаккхаш, лагIа тIехьа лагIа доаккхаш, ший уйланга водаш хиннав из. Цу тайпарча наьха новкъа, царна гIо дергдола нах бетталу массаза. Хетаргахьа, кхолламо ше вIашагIбетт уж нах, леха ца безаш. Иштта дика нах беттабеннаб цох а. Царех цаI хиннав цунга ладувгIа, иллиалархо хургвий хьажа раьза хинна ашарий училищен хьехархо Земсков В. М. ЛадувгI, везалу, хоаставу. ДIахо а цунна чIоагIа накъавоал из саг, хIана аьлча цо могавар бахьан долаш, Гуржий мехка деша вода из. ХIанз Мухьмад вар Тбилиссерча паччахьалкхен консерваторе студент. Къахьега дезаш, шийна хоза дIаала могаргдола иллеш къоастаде дезаш дар гIулакх. Цхьабола иллиалархой хул, шоашка той а ца той а иллеш дIаоалаш, амма Мухьмада оамал царех тара яцар. Из кхетадергдар вIалла из ца вовзача сага, кхоачам бар цо доахача иллешка ладийгIача. Царна юкъе дикка моттиг дIалоацаш дар халкъа иллеш. Укхаза дагадох сона цо дIаьнна «Еза йоI» яха илли. Цо санна из хоза дIааргдацар аьнна хет сона кхыча сага, мел йоккха говзал йолаш из вале а. Лоацца аьлча, Мухьмада илли дар из. Къаьстта хоза дек, массанена дезалу цу илле юхаалар (припев):

«Аз чIоагIа дехар ду,

Наьсархой, оаш бехк ма баккхалаш;

Еза йоI йигача,

Сийдоацаш саг ва, ма алалаш».

Тайп-тайпара чулоацам болаш да артиста дIааьнна иллеш. Царна юкъе да граждански лирика я ала мегаргдараш. Ишттачарех да Чахкенаькъан СаIида дешаш яздаь, революционер хиннача «Iоахарганаькъан ГIапурах» дола илли; Вешкаранаькъан Мухьмада дешаш яздаь «ГIалгIайче» (поэта ше «ГIалгIай гимн» аьннад цох). Безаман лириканна чудоагIаш да Хамхой Ахьмада «Йола сога» яхача байта кIийлен тIа даьккха «Лорса Лида», кхыдараш. Къаьстта дезалу цо дIаоалаш дола «Наьсарен вальс» яха илли. Цун дешаш яздаьр ва Наьсаре хьалкхийна, ваьха, укхаза къахьегаш хинна, ший тIеххьара денош укхаза даьха поэт Гаьгенаькъан Гирихан. Са ханара болча нахах хIаранена хIана хац аьнна ховра цу илле дешаш. Дицденнарашта юха дагадохийта лов цунна юкъера цхьадола мугIараш:

«Боало са белаж тIа

КIай зиза тувс;

Наьсаре, Наьсаре -

Бос лепа кIувс.

Хьо я са сердало,

Хьоца сакъердалу,

Хьо йоацаш висача,

Лир доацаш вус...»

Мухьмад духхьал иллеш даьха Iийнавац, цо Iаьдала балхаш а даьд, из хиннав Нохч-ГIалгIай АССР паччахьалкхен филармоне солист, цига цо вIашагIъелла хиннай «Илли» яха ансамбль, культуран даькъе къахьийгад Шолжа-ГIалий тIа, Аргуне. ТIехьарча хана, цу лостамагIа дешар дийша веце а, мехктохкама болх беш ва из. Цу хьакъехьа цо яздаьд: «...Таханарча дийнахьа дизза дола къаман истори хIанз хьаде доладеш мара дац, кирпишка тIехьа кирпишк юллаш, цхьа ха йоагIаргья из цIа хьалдаь даьнна, тIаккха дизза таьрахьий цхьанкхетар хьахургда гIалгIай, къаьстта цунца дувзаденнача дешашка диллача. Аз, мехктохкам дукха безача сага санна, деррига хьадаьд хIама тоаде гIерташ а Даьла духьа а. Цу тайпара болх хьалхарчарех беш хиннача сона, сакъердаме а цунца цхьана дикка хала а дар дагалаттар кхоачашде. Къонача мехктохкамхочун аьттув балар а, укх проектах болх беш, цо тайпан книжка вIашагIдоллар а лов сона».

ДIахо Мухьмада еннай 28 хIама чудоагIаш йола тайпан книжка оттаде гIо ду проект. Цунна юкъе я укх тайпара моттигаш: чулоацам; дешахьалхе; болх язбар; дича-хилча ловр; адама юкъара хьадалар; гIалгIай овла; тайпан юкъара хьадалар; тайпан хьадалар а цун автобиографи а; герб; илли (гимн); тайпа хьадаьннача сага сурт; тайпа даьхача лоаман моттига - гIалай, малхарча кашамий - сурташ; тайпа шаьрача даьхача моттигий топографе планаш-карташ; ханашка а моттигашка а хьежжа доакъошта декъар; Iадатага а шараIатага а диллача, къаман белгалонаш; даьйх дола лоархIаме дагалоацамаш, цар васкеташ; гIалгIашта юкъе лоархIаш бола гаргара нах; доттагIала тIагIолла нахаца а гаргарчарца а леладу гIулакхаш; тайпо лелабу къахьегама никъ бувцар; лоархIаме а теркам тIаоза а дезала, тайпан сурташ; дика бовзаш боацача наьха сурташ; дерригача тайпанца дувзаденна таьрахьаш; гIалай лоне даьха сурташ а вахарера моттигаш а хьехаеш дола тайпан ханорг; гIорбаьннача тайпан нахах бола дагалоаттама кхоллар; тайпан сийлен грамоташца белгалбаьха нах; тайпан архив ГIР паччахьалкхен моттигашка, паччахьалкхен архивашка лелаяр, уж чулаьца хила йиш я тайпан книжканна юкъе. МоллагIа хIама довза беш бола хоаттам шийна тIехьа каьхата тIа дIаяздаь жоп долаш хила беза, багах хьааьнна дош кхоачам болаш дац исторена тешал де.

Цу тайпарча проектах оттаде деза аьнна хет Мухьмада моллагIча тайпан вахар, нах тохкаш дола книжка.

ГIалгIаша эггара хьалха деча хаттарех цаI да: саг йоалаяь, дезал болаш вий? Из хаттар аз дир Мухьмадага. ЦIаккха йоалаяь хиннавац, цудухьа дезалах хIама дац цун. Вай мехкахо Нохч-ГIалгIай халкъа артист ва. Цун керттерча уйлаех цаI я, ший къаьстта альбом арахецар. ХIаьта Ужахьанаькъан тайпах дола книжка-м цо арадаьккха 10 шу даьннад.

Артисташта юкъе сий долаш, лоархIаш ва дукха ха йоацаш 65 шу диза вай мехкахо. Цунна тешал деш да, из ваьча денца даькъалавувцаш, паччахьалкхен филармоне директора Куштов Руслана даь йоазув. Цу тIа аьннад: «Хьамсара Уматгире Мухьмад!

Пурам да сона Хамхой А. цIерагIча Паччахьалкхен филармоне цIерагIа а къаьстта сайгара а ваьча денца хье даькъалавувца! Хьа цIи айхха ювзаенна я ГIалгIайчен культуранца.

Хьай начIалца, кхоачалуш доацача хьинарца, дукха довзаш хиларца, сага хьалхашка латта декхар дика кхетадеш хиларца; Iа доккха дакъа юкъеденад гIалгIай къаман культура лораяра а дегIакхувлара а.

Бокъо я, хьайна ловца баккха: могаш, ираз долаш, аьттув болаш; хьамсарча мехка культура а искусство дегIакхувлача толамаш доахалда Iа!»

Тхона а, «Сердало» газета болхлошта, лов; Мухьмад ваьча денца даькъала вувца, аьттув болаш хилда цун хIара ди.