Эггара хьалха цу новкъа баьннарех хиннаб Маькенаькъан Асхьаб, Хамхой Мустафа, Гадаборшакъонгий Ӏусман, Овшанаькъан Мустафа, Сагов Ӏалихан, ЦӀолой Руслан, Колой Халат, кхыбараш. Царгара Ӏомалуш, шерагара шерага шоай балха боарам лакхбеш хьабаьхкаб царна гонахьа къахьегаш хинна итташ а бӀаьш а бола вай къаман кагий нахи мехкарийи. Царех дукхагӀбараш кепайоазон а керда хоамаш вайна довзийтача а наха керте лаьттаб, беш болча балха нийса лостам телаш. Цу мугӀарерча нахах вар эггара кӀезигагӀа тахан вувцаш вола Овшнаькъан Мустафа. Из кӀезига вувцар бахьан цо болх во беш хиннилга дац, «со» яхаш дола хӀама ца дезаш, сабаре саг вар из. ЦӀаккха цӀерахозама хӀама деш, ший баьччал даккха гӀерташ вацар. Уж санна бола кулгалхой наха юкъе масахьат де ховш, шоаш мел дер наха юкъе барт хургболча тайпара деш хул. ЦӀогӀанца, охцалца, къовсамца оарцагӀбахац, тӀахьехац цар шоашта уллув къахьегаш бола нах дика болх бара; шоашкара гойтача масалга гӀолла кхетам а хьехам а лу цар.

1976-ча шера денз, хӀара кӀира цкъа-шозза яхар санна Шолжа-ГӀалий тӀарча Нохч-ГӀалгӀай радиокомитете ваха везаш гӀулакх нийслора са: е передача йора, е байташ ешар. Дзержинске урамагӀа № 21 йолаш, ши гӀатт долаш, йӀаьха, лакха кизга уйче йолаш, кердача хьисапе хьадаь хоза цӀа дар из. Цигара телефонаш а тӀехьа йисай са каьхаташ тӀа, уж яр:3-39-81, 3-40-64. Цига ухаш аз яьккхача итт шу гарга йолча хана, уйча араваьнна латташ е воагӀаш, из цкъа е шозза мара вовнзар сона. Балха хьавари, кабинете чувахари, къахьегари. Иштта дӀаухар цун балха денош. Цун вахаре дегагӀоз дукха ярий хац сона, бакъда болх-м кӀезига ца хиннилга белггала ала йиш я. Радиокомитето кхаь къаман меттала кийчйора ший передачаш, концерташ, керда хоамаш: эрсий, нохчий, гӀалгӀай. ХӀара меттаца болх беш массехк редакци яр. Сона белггала дагадоагӀа берий передачаш, кагирхошта лаьрхӀараш, литературнияраш, промышленностаца а юртбоахамца а ювзаеннараш, керда хоамаш, ашарий программаш кийчъеш редакцеш хинна. Йоккха а тайп-тайпарча къамех болча нахах латташ а коллектив яр из. Цудухьа цунна кулгалде атта а дацар. Цхьа моллагӀа мугӀарера нах хинна ца Ӏеш, цунна юкъе бар доккхий хьаькъалаш дола а, гӀорбаьнна а нах. Цар цӀераш яьхача а кхоачам ба аьнна хет сона. Шоай хана цига къахьегаш бар Малсагнаькъан Або, Гаьгенаькъан Гирихан, Пхьилекъонгий Махьмад-СаӀид, Галай Хьасан, СаракаевгӀар Хьамзат, Тебой Тухан, кхы массагӀа вар уж. Цу тайпарча наха кулгалде, хьехам бала атта хиннад аьлча бакъхургдац, хӀана аьлча уж шоаш а мехка даллал хьаькъал долаш нах бар. ХӀаьта Овшнаькъан Мустафа цар хьаким вар. Нохч-ГӀалгӀай теле-радиокомитета председатель вар цу шерашка Лагутин Сергей яхаш эрсе. Телевидене гӀолла вола цун заместитель нохчо вар ХаджиевгӀар Рамзан, хӀаьта радиокомитете гӀолла вола заместитель гӀалгӀа вар — вай вувцаш вола Овшнаькъан Мустафа. Вешта аьлча, телерадиокомитета балхаца дувзаденна нийсса ах дукъ цунна тӀалаттар. Цу гӀулакхе кхачале цо хьабена никъ мишта хиннаб а, цунца малагӀа халонаш нийслуш хиннай а, хьожаргда вай.

Овшнаькъан Махьмада Мустафа ваь хиннав 1939 шера, бакъда из дӀаязваьв 1938 шера ваьв аьнна.

-ХӀана нийсденнад из иштта? —аьнна, аз даьча хаттара жоп луш, цу хьакъехьа дийцар сона цун фусам-нанас ГӀуденаькъан (Гудиев) Ӏадрахьмана Мадинас.

-Мустафай цхьа йиша Довхан маьре хиннай парте Нохч-ГӀалгӀай обкома шоллагӀа секретарь волча Чахкенаькъан Османага. Цо йоӀ яь хиннай Тамара аьнна цӀи а тилла, хӀаьта цунца, цхьа кӀира мара юкъе ца долаш, ваьв Мустафа а. Уж кхоаччара гаргара нах цхьан шера дӀа ца язбар духьа, Тамара 1939-ча шера яьй аьнна язъяьй, хӀаьта Мустафайна цхьа шу дукхагӀа ха оттаяьй, 1938-ча шера ваьв аьнна дӀаязваьв из. Иштта да сона цох ховр.

-Из Ӏа ювца Тамара йолаш йий? — хетт аз Мадинайга.

-Цун нана Довхан дӀаяьнна дикка ха я, Тамара ше йолаш а я, Крыме яхаш а я, Ялта яхача моттиге.

Цу тайпара Мустафа ваь хинна ха мишта нийсъеннай гучадаьккхар вай. ХӀанз хьожаргда вай из мичахьа ваьв, малагӀча Овшнаькъанах хьаваьнна ва. Цар шоаш оалаш ма хиллара, Овшнаькъан дукха ма бий. ЦаӀаш Сурхо тӀа бах, вожаш Эккажкъонгий-Юрта бах, кхоалагӀбараш Наьсар-Керте бах. Дукха ха йоацаш цхьа гӀулакх нийсденна, Наьсарерча «Фемида» яхача адвокатий кабинете чувахар со. Цу чу ягӀар Овшнаькъан Ӏаддал-Салама Люба яхаш йола кхалсаг. ДӀа-хьа хаттар дича:

-МалагӀча Овшнаькъан я хьо — Сурхо тӀа бахачар е Эккажкъонгий-Юртарчар? — хаьттар аз.

-Е царех а е вокхарех а яц, — аьлар цо, со цецвоаккхаш.

-МалагӀчар я хьо тӀаккха? — хаьттар аз юха а.

-Со ТӀой-Юрта бахачарех я, — аьлар адвоката.

Уж сона вӀалла дага а мича бехабар, баха а ма бахий ТӀой-Юрта Овшнаькъан. Махьмада Мустафа цар шоаш йиллача Сурхо тӀара хиннав. Аз Сурхо тӀа болх бу 25-гӀа шу да, школе музей еш а ваьллав со, цхьан сага из шоай юртара вар, музее хьалтоха везар цааларах чӀоагӀа цецваьннав со. Цун дай белггала малашб хар духьа, Мустафай йиший Фасимана воӀага, журналистага (из а ва профессиональни журналист) ЦӀолой Ӏаьлий Русланага телефон техар аз.

-МалагӀча метте бах цун кхоачарагӀа бола нах? — хетт аз цунга.

-Сурхо тӀарча къаьнарча маьждига юхе бахарех ва из, цун да Ӏаддалий Махьмад яхаш хиннав. Цун кхоаччарча гаргарча нахах дукха саг висавале тамаш я. Мустафай фусам-нана Магасе ях, воӀ Москве ва, — аьлар Руслана, уж мишта лаха беза сона никъ а хьехаш.

Вай мохк бохабеча хана, Мустафа пхи шу даьнна кӀаьнк хиннав. Ӏаддалий Махьмадеи Ювсапанаькъан Анзора Тазретеи (из ше Буро кӀалхара хиннай) дезале кхы а цхьа воӀ, йиъ йоӀ хиннад. Вешта аьлча, ялх бер хиннад цар. Мустафайл воккхагӀа хиннав Абукар, йижарий Довхан, Фасиман, Лейла, Радимхан яхаш хиннаб. Уж карарча хана берригаш боацаш ба.

Мехках баьхача хана цар дезал нийсбеннаб Казахстана Алма-Атински района Весёлая жизнь яхача юрта. Цу юрта Ӏеш хиннаб Чахкенаькъан СаӀидар дезал а, ЦӀолой Ӏаьлий дезал а. Шозза Социалистически Къахьегама Турпал керте а латташ, И. Мичурина цӀерагӀа колхоз хиннай цига, эггара толашагӀдола Ӏажий фу кхедеш. Сона хезар бакъдале, тӀехьагӀо, цигара дукха гаьна йоацаш, космонафташа дачаш яь хиннай цига, из моттиг хоза хеташ. Цудухьа дешара аьттув кхычарел дикагӀа хиннаб аьнна хет сона Сурхо тӀарча зӀамигача сага. Школа цига йоаккх цо. Хетаргахьа, дика дешаш а хиннав, хӀана аьлча дийша воаллаше, юртбоахама институте ший каьхаташ дӀачуделе, экзамен толамца дӀалу, цига чакхвоал. Бакъда дукха ха яккхац цо цига. Из болх безабенна, цунца дог дӀаувш хиннавац из. Цудухьа ах шера дийшача цигара хьа а ваьле, Москверча паччахьалкхен университета журналистий факультете деша отта вода. Цун йоазонца, дешарца чам хиларах вӀалла цецвоалилга дац. ЗӀамигача сага наьна-воша Юсупов Ӏумар Петербурге лорий дешар дийша; дувцараш, пьесаш язъеш, кхоллама саг хиннав. СибрегӀа вига саг, Казахстане 13 шу даьккхачул тӀехьагӀа мича вода хьажал? Иштта уйла хинна хургья Мустафа вовзаш хиннача дуккхачар. Цунна шийна дика ховш хиннад ше мича вода а, сенна вода а. Кастта из мел везарашта кхаъ хул цо бихьача наькъах, дунен ялхлагӀдола дакъа дӀалоацаш болча мехка столицерча эггара дикагӀйолча вузе деша дӀаотт, кхыметтел СССР карта тӀа йоацача Сурхо тӀара зӀамига саг. Тахан вай тамаш ца йой а, цу хана тамаш е мегаргйолаш хӀама хиннад из. 1964 шера из факультет чакхйоаккх вай мехкахочо. Цунна тешал деш да цу факультето арадаьккха «Маховой тӀара тха цӀа» яха книжка.

1952 −2002 шерашка цига деша баьгӀа нах дӀаязбаьб цу тӀа. ХӀаьта 1964 шера дийша баьннача эрсашта, гуржашта, жугташта, кхыча къамех болча викалашта юкъе я гӀалгӀачун Овшнаькъан Махьмада Мустафай цӀи а. Цудухьа, Мадинас яхачох, дукха новкъостий хиннаб цун кхыча къамех хьабаьнна.

Юха шоай мехка баьнначул тӀехьагӀа, кӀеззига Сурхо тӀа а баьха, Шолжа-ГӀалий тӀа дӀабаха, цига бахаш хиннаб цар дезал цу хана. Цу заман чухьа Ӏаьдал мишта хиннад аьлча, хьо гӀалгӀа вале, хьона эрсий меттаца болх булургбале а, «Сердало» газете балха дӀахьожавеш хиннад журналист. Иштта моттиг нийсъеннай Мустафай вахаре а. ТӀаккха саг йоалае ха а тӀаэттай. Шолжа-ГӀалий тӀа бахача ГӀуденаькъан Ӏадрахьмана Мадина ех цунна. Из ха дагалувцаш, Мадинас дувц:

-1967 шера йийхар со. Да цамогаш волаш хӀама нийсделар цу юкъе. Из а саг йодача вагӀаргволаш, верзалцца сабарде аьлар, бийса ца юллаш. Иштта яьгӀар со цхьан шера. Да верзанзар. Из кхелхачул тӀехьагӀа, кхы а ах шу даьккхар йийха ягӀаш. Цу ерригача хана, Мустафай даьша тхоца леладаь эздел дийца варгвац.

Газета редакце балха волаш, цунна гӀалгӀай меттала язлургдар аьлча бакъдац. Цо а иштта кхыболча журналисташа а (наьна меттала йоазув цаховраша) эрсий меттала яздеш хиннад, хӀаьта таржамхоша гӀалгӀай меттала доахаш хиннад цар даь йоазош. Цхьан юкъа иштта къахьийгачул тӀехьагӀа, Овшнаькъан Мустафа хьожаву Нохч-ГӀалгӀай радио керттерча редакторалла. Сона дагадоагӀачох, цул тӀехьагӀа цу балха тӀа хилар Тебой Тухан. Галай Хьасан, эггара тӀехьара цу гӀулакха тӀа хинна гӀалгӀа вар Малсагнаькъан Або. Сога хаьттача, хала а бехктокхаме а болх бар из. ХӀанз мо, микрафона хьалхашка Ӏо а хайша, шоай безам мел бар хьадувца йиш яцар цу хана. ДукхагӀа мел йола передачаш каьхата тӀа кепа теха, цул тӀехьагӀа керттерча редактора кулг яздаь, тӀаккха студе магнитафона тӀа дӀаязъяь мара чакхъялацар. Цаховш цига политически гӀалат чакхдоале, гӀулакх телха дар. Передачаш ший ханнахьа оттаяь, кулг яздаь, кийча хилийтар а дар, редакцешка болх беча наха тӀалатта везаш хӀама. Лоацца аьлча, атта дацар керттера редактор хила. Цул совгӀа, цхьацца къовсамаш къестаде дезаш а хулар, журналисташ а мичаб берригаш цхьатарра, цхьабараш гӀар-тата дезаш а ма хулий. Ший балхаца аспирантурера дешар а тарду Махьмада Мустафас. Из деша отт Россе Ӏилмай Академе Дагестанерча филиала чуйоагӀача аспирантуре. Цига деша вагӀаш, Ӏилман кандидата диссертаци язъю цо, кулгалхо исторически Ӏилмай доктор Вагапов волаш. 1974 шера ноябрь бетта 1-ча дийнахьа (протокол № 1) В. И. Ленина цӀерагӀча Дагестански университета Совета соцамах Овшнаькъан Махьмада Мустафайна лу исторически Ӏилмай кандидат яха сийдола цӀи. Кулг яздаьр вар цу Совета председатель Абилов. Иштта из вар Нохч-ГӀалгӀай культуран гӀорваьнна болхло.

ДӀахо Ӏилмай доктора болх язбе аьнна дехар даьдар Вагаповс, духхьала Мустафайга шийга даь ца Ӏеш, цун фусам-наьнага Мадинайга гӀолла а. «Кхыметтел цхьа запятой оттае ца езаш, сел шаьра, гӀалат доацаш, болх цо мо язбаь саг цхьаькха хиннавац са», — оалар йоах цун Ӏилман кулгалхочо. Бакъда из дехар Мустафас хьатӀаэцац. Тайп-тайпара бахьанаш хинна хургда цун а: е кӀаьдвеннавале а, е кӀордадаьдале а, е дезал хьахиларца дувзаденнадале а. Из хӀанз вайна ховргдац. Кастта балха тӀа лакхлу журналист. Из хьожаву Нохч-ГӀалгӀай телевидене, радио председатела радио гӀолла волча заместитела балха тӀа. Цига волаш вайзар Махьмада Мустафа сона а. 1978 шера апрель бетта 3 дийнахьа дар из. Со университета кхоалагӀча курсе деша вагӀар Шолжа-ГӀалий тӀа. Цхьа-ши шу хьалха волавеннавар со радионна цхьацца передачаш кийчъе. ХӀаьта цу балхах дола ахча хьаэца радиокомитетерча бухгалтере дӀачуаха везар белггаларча дийнахьа. Цхьан дийнахьа со дӀакхаьчача:

-Хьона ахча дӀадала йишъяц тха, — аьлар бухгалтера.

-ХӀана? — цецваьлар со.

-Хьо радио штате воаца корреспондент ва аьнна каьхат хила деза хьакимашкара.

-МалагӀча хьакимашкара? — хаьттар аз.

-Председатела заместителгара.

-Мегаьд, — бухгалтерга а аьнна, хьалтӀаваьлар со шоллагӀча гӀата тӀа. Тетта, чувахар Овшнаькъан Мустафа волча. Со цецвоалаш, дика тӀаийцар цо. Лакхарча дегӀара, кӀи бос болаш, шеро, бакъда вахаро дикка хьийша белаж йолаш, хьайзано корта болаш, къонах вар сона хьалхашка ураэтта лаьттар. Со Ӏохайча, магӀахьара ӀотӀадерзадаь латтача истола тӀа Ӏохайра ше а. Фуд-малад, дешаш мичав, мичара ва ше хаьтта ваьлча, аз денача гӀулакха дух тӀа ваьлар.

-Аз ер каьхат язду хьона бухгалтерга, хьона ахча хьале аьнна. ТӀехьагӀа хьайна цу тайпара моттиг нийслой, дӀахьокха мара ца езаш, справка а хьаязъергья хьона. Иштта моллагӀа передача кийчъе хье вахача; малав, мичара ва хоатте, цига а дӀахьокха мегаргья хьона, — ьлар цо. Радиокомитетера аравалале ахча а справка а — шаккхе сога долаш дар. Из справка хӀанз йолаш я са. Цу тӀа яздаьд: «Справка еннай Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен университета студента Ӏарчакхнаькъан Я. С-С., 1976 шера денз из Нохч-ГӀалгӀай радио штате воаца корреспондент хилара тешал деш. Цо даь йоазош белгала хул тайп-тайпарча жанрашка даь хиларца, дувцаш дола дешаш наьха теркам тӀаозаш хиларца, гӀалат доацаш хиларца...» ДӀахо кулг яздаьд НГӀАССР Министрий Совета чуйоагӀача телевиденех радиовещанех йолча комитета председатела зам. Овшнаькъан Мустафас. Цу хана дукхагӀболча хьакимаша Ӏаьржача шаькъаца яздора, цунца яздаь да Мустафай кулг а.

Мустафа духхьала ший балха чухьа къовлавенна вагӀаш саг вацар, цо яздора дукхача къамий викалашта юкъе халача ханашка хулаш долча доттагӀалах дола йоазош. Иштта Нохч-ГӀалгӀай книжни издательствос арахийцадар «Вежарий хула цхьоагӀо» яха цун книжка. Ший гӀулакхашца а вар из бе-беча къамех болча нахаца товш, царца хоза гӀулакх леладеш. Радиокомитете яр Ляува Роза яхаш къаьна журналист. Эрсий меттала берий передачаш кийчйора цо. Къамах черсе йолча цо Мустафай эзделах дувцаш хеза ва со. Ше волча мугӀарера радио болхло чувеча а, ураэтте, цунна гӀулакх де гӀерташ, къамаьл кӀаьда дувцаш, даим истола тӀа кофе лоаттадеш вар из, оалар Розас.

90-гӀа шераш тӀакхаьчача унахцӀено хьалха мо дика хиннаяц журналиста. Хьалхара инфаркт хул, дега цӀенхаштта лазар долга хьа а хайташ. Фусам-нана а ше а Москве бахе, цхьан бетта дарба деш хиле цӀабоагӀа. ДӀахо а ший балха аравоал из. Республике латта хьал чӀоагӀа кегалуш латтар белгала гуш дар Шолжа-ГӀалий тӀа. Йохаш латтар Нохч-ГӀалгӀай республика, дуккхача къамех бола нах арабоалаш латтар городера, балха хьалуш алапеш дацар, яьсса латтар кхачан тикаш, базараш. Кхы а массагӀа дар уж. Деррига из сай бӀаргашца бӀаргадайна ва со. Мадинас яхачох, 1991-ча шерара из Ӏуйре а кхыяраш санна дӀайолаеннаяр. Уж бахар драматически театранна духьаларча шозза вӀаштӀардаьча цӀеношка. Балха ваха кийч а венна, машен а хьаена, ераш боахкаш; цӀаьхха маьнге тӀа дӀатӀавож фусам-да. Лораш хьабийхача, шоллагӀа инфаркт аьле диагноз оттаю. Иштта хиннай Махьмада Мустафай вахара тӀеххьара миноташ.

Ше цунна уллув мел йолча хана, цун тешаме новкъост хила гӀерташ, чакхъяьннай Ӏадрахьмана Мадина. Из а дуккхача студенташта накъаваьннача сага йоӀ я. Цун да Ӏадрахьман Нохч-ГӀалгӀай университета столове директор хиннав. Истолаш тӀа студенташта даим маькх лоаттаяйтар йоах цо, мах боацаш. Дукхача хьал доацача дезалашкарча студенташта гӀо-новкъостал хулаш хиннад цох. Из хӀама цо деш хиларах, дукха везар из дешаш болча кагийча наха, яхаш, дагалувц Мадинас. Ший да санна кхача лоаттабеча моттигашка болх беш хиннай Мадина а Шолжа-ГӀалан Ленински а Октябрьски районашка. ДукхагӀа цо болх баьб бераш долча учрежденешта кхача лоаттабеча даькъе. Цуни Мустафайи йоӀ-воӀ да. Микаила чакхъяьккхай Москвера мехкадаьтта института механически факультет, из экономически Ӏилмай кандидат ва. Вахаш а къахьегаш а мехка столице ва. Заьзгнаькъан Мухьмада Мурад президент волча хана, цӀа а вена, цхьан юкъа моттигерча Ӏаьдалца болх баьб цо. ЙоӀ Тамара а Москвера РУДН яьккха я (Халкъий доттагӀала Россе университет), из бокъонах а менежментах а йола юрист я. Из а я Москве Ӏеш.

1992-ча шера Шолжа-ГӀалий тӀара арабаьлар Мустафай дезал. Уж берригаш вӀашагӀбетталуш йола керттера фусам Магасе я, хӀана аьлча цига ях дезала нана Ӏадрахьмана Мадина.