Ӏуйрийна бархӀ сахьат даьннача хана, ийслагӀа выпуск йолча «Жигулеца», дийлла кораш а долаш, хьекхаш цӀогӀарч а долаш, тӀехлийлхар кагирхой ала мегаргдолаш бола нах. Сона юххе латтар цар ханара хургвола зӀамига саг:

— Миштай молодежь? — аьлар аз.

ЗӀамига саг велавелар, бакъда сона ховра из цох сакъердам баьнна ца велилга, цун веларца гуш дар, дӀабахача ший нийсархоша леладер цунна новкъа а чов еш а долга. Цу тайпара моттигаш кхы а нийслу вай вахаре. Цкъа, цхьа 10-15 шу хьалха да из, хьехархой говзал лакхъяра курсашка ваха волаш, университета хьехархо йолча, къоаналгахьа лестача цхьан кхалсагага ладийгӀар аз. ГӀуденаькъан яр из. Ше лекци йийша яьлча, аьлар цо тхога:

— Цхьаккха хаттар дий шун?

— Са дар цхьа хаттар, — аьнна, хьалъайвелар со. —Аз а дийшад укх университете, Шолжа-ГӀалий тӀа йолча хана. Миштаб хӀанзара студенташ?

— Бакъдар ала яхий Ӏа? — аьлар хьехархочо. —Аз царга фу оал хой хьона? Даьле хьалгӀолда вай къаман къа, оаш доал де дезаш из дале, оал аз. Мехкарий кочамаш хьахьокхаш лел, кагий нах лерттӀа деша хьаахац, хьабаьхкача а, деша хьачу ца боагӀаш, ара лийле, цӀаболх.

Цу чу мел баьгӀача хьехархошта вас хилар цох, сона хӀанз а дицде магац цо, дог лазаш, аьнна уж дешаш. Уж дагадийхача, дукха хаттараш увтт сона хьалхашка, царех да: фу хургда-хьогӀ са къамах кхоана? гӀалгӀай мотт лергба-те, ца дезаш дола хӀама санна? сенца уйла йолаш, фу лехаш хургба-те са къаман мехкарий? эхь-эздел шерашкара шерашка тӀакхетаргда е юкъера дӀадаргда?.. Кхы а массагӀа да уж. Сона чӀоаггӀа новкъа да таханарча сийрдача, хозача, паргӀатача ишколашка дагӀача бераша во дешаш хилар. Иштта новкъа да телефон, машен, вӀаштӀара даь цӀенош мара кагийча наха дагадоаллаш хӀама цахилар.

Цхьан эрсий классика аьннача беса, рузкъа а ца Ӏоадеш, хьаькъал цар Ӏоадича дика хетаргдар сона. Ба-м ба цу тайпара вай заманхой, бакъда уж кхы а дукхагӀа хилийта ловргдар сона. Цар лехамаш къаманна пайда баргболча гӀулакхашца хулийтаргдар, сай кара даларе. Цу хьакъехьа я аз язъяь «ГӀалгӀайченах» яха цхьа байт:

«Цхьанне ахча доалл,

Вокхан бохча доалл ГӀалгӀайченах;

Цхьанне къонал йоалл,

Вокхан къоанал йоалл ГӀалгӀайченах.

Са-м дог доалл цун хӀара цӀенах,

Са-м дог доалл вай ГӀалгӀайченах».

Нагахьа санна вай массаболча кагийча наьха, мехкарий дог доалларе вай къамах, мехках, меттах; тӀаккха паргӀата хила мегаргвар, гӀалгӀай кхоане тешшаме сийрда хургйолга ховш; вай мохк дикача наьха каракхаьчалга ховш.

ХӀаьта а вай таханара кагирхой берригаш во ба ала йиш яц. Са ноахалах болча наха шоаш балхаш тӀа бола моттигаш во лелаяц, шоаех бенна тешам боабац, ала йиш я. Масала, соца цхьан классе баьгӀача нахах къаманна накъабоалаш, бе-бе гӀулакхаш леладу бизза къахьегамхой хиннаб. Царна юкъе ба загса болхлой, журналисташ, йоазанхой, ашархой, гӀишлонхой, хьехархой, водителаш, юртбоахама болхлой, иштта кхы дӀахо а. Ший мехка накъавала президент хила везац, моллагӀа болх беш вале а, из Ӏа цӀена, дика хьабойя, тӀаккха хьо накъаваргва эггара хьалха хьайна а, наха а, иштта мехка а.

Каст-каста хоз сона, вай кагий нах наркотикаш, къаракъ мелаш, во гӀаьле увзаш ба, яхаш. Цхьабакъда тӀеххьарча 20-30 шера (аз цох доаккхал ду) къаракъ менна, веха лелаш, цхьа зӀамига саг вайнавац сона, наркоманаш-м хӀаьта а байнабац, байча а сона бовзарг а бацар уж, цар шоаш хьа ца аьлча, гӀаьле увзараш а кагий нах бац, дукхагӀа ха яха, из йита ца могаш лела нах ба. Из хоастам бе мегаргдолаш хӀама да. Цхьайолча хана вӀалла йоацаш йола бӀеха цӀи ӀотӀаюлл вай зӀамигача сага, воашта цох хӀама ца ховшше. Дукха ха йоацаш «триколорага» хьежаш, цхьан дешара моттиге баха, наркотикех къамаьл деш бар Магаса имами цунца иштта кхы нахи. ЛадувгӀаш мел баьгӀараш мехкарий бар. ГӀалгӀай мехкараша наркотикаш лелаю, мел аьнна хезадац сона айса даьккхача 65 шера. Цудухьа цкъаза доацаш дола хӀама а хьатӀаувз вай воай къаманна, дикадар дац хьатӀаувзар а, водар да. Цхьан сага, дукха ха йоацаш, телефона чура видеоролик гойтар сона. КоанаӀарга, лохха тӀаяьннача баьцашта юкъера цхьа хӀама лехаш ва кхо зӀамига саг. Цхьанне дехьара, лакхера ӀотӀахьежаш, дӀаязбаьб уж.

— Фуй цар лехар? — ях аз.

Уйла ца еш:

— Наркотикаш я-кх, — йоах телефона дас.

Айса цунга хӀама аьннадеце а, дагахьа со тешанзар цо яхачох. Кхоъ зӀамига саг фу деш лел цу лохача баьцашта юкъера наркотикаш лехаш, лаьттах баьцаца хьалтӀаювлаш а мичай уж? Цул совгӀа, уж Ӏокхайса е Ӏолийга хилча, селлара леха а езаргьяцар уж, маха корабергбар цу юкъа-м. Вахаре тайп-тайпара моттигаш хул. ДӀоагӀаш дайна хила мегаций цар? Са-м яйра кхо-диъ дӀоагӀа доалла гурмат, мича яйра ца ховш, сага хьа а яланзар. Ахча Ӏодежа хила тарлой цар? Тарлу. МассагӀа нийслу? Цкъа мангал хьокхаш воаллаш, баьца юкъе Ӏобежа ков кора ца беш, дикка ха яьккхар аз, юххера кора а банзар. Цудухьа цу кагийча наха кӀийленна хайна, уж телефона тӀа дӀаязбаь, царех наркоманаш ба алар нийса хетац сона, цар белггала фу леладу а ца ховш.

Вай республике тайп-тайпара кагирхой цхьанкхетараш а тоабаш а я. Масала, царна юкъе я Россе кагирхой цхьанкхетара моттигера тоаба; «ЦаӀ йолча Россен къона гварди», «Ӏалама гӀончий», «Коталон гӀончий», «ГӀончий — лораш». Ерригаш а пхиъ я уж. Дикка цӀенхашта болх ба цар беш бар, дуккхача моттигашка пайда хьабоал цар хьакъалах, къахьегамах, Ӏомаеча говзалех. Царца массанеца къамаьл де дага хиннавар со, бакъда цхьачар телефонаш е болх беш яцар, е дӀатехача, жоп луш яцар. ХӀаьта а цхьачарца къамаьл де вӀаштӀехьадаьлар са. Эггара хьалха атта а цхьаккха новкъа хӀама доацаш а са къамаьл де вӀаштӀехьадаьлар Пхьошанаькъан Зоврбикаца. «Коталон гӀончий» яхача кагирхой тоабанна керте латт из. Аз цунга даь хаттар дар:

— Шоай тоабан Устав йий шуга?

— Я, — дар сона хеза жоп.

— Масса саг чувоагӀа Ӏа кулгал деча кагирхой цхьанкхетара?

— Таханарча дийнахьа цунна юкъе 300 саг ва.

— МалагӀа декхараш да шоана хьалхашка латтараш, сенца бувзабенна ба дукхагӀча даькъе оаш беш бола болх?

— ДукхагӀа тха теркама юкъе нийслу дешаш да кагирхошта эхь-эзделца, гӀулакхаца бувзабенна хьехам балар; цул совгӀа, оаха дикка ха дӀалу истореца, вешта аьлча, дӀадахачунца дувзаденна дагалоацамаш дийндара; тӀема ветеранашта гӀулакх дара, царга хьажара, царна эшар кхоачашде а хьож тхо.

— Бий вай республике тӀема ветеранаш?

— ЦаӀ ва-кх, Медаранаькъан Мухьмад.

Заурбека вувца Хьамзата Мухьмад, гӀашлой бӀун 47-ча тӀема бригаданна юкъе а волаш, Москва лораеча нахаца хиннав. Цул тӀехьагӀа Белоруссе дӀа а ваха, партизаний болам кхоллаш, цу юкъе тӀом беш хиннав. Москва лораярах цунна еннай Даьймехка тӀема хьалхара дозал дола орден, Белоруссе баьча тӀемах «Майрал гойтарах» яха майдилг а еннай цунна.

Зоврбика яхачох, цар иштта дакъа лоац «ЧС гӀончий» яхача болама юкъе а. Укхаза цар еш тайп-тайпара лекцеш, царга гӀолла довзийт моллагӀа хатар деча хьалхарча аргӀагӀа фу де деза шоаш а, мишта гӀо де деза наха а. Цул совгӀа, лорий гӀо эшарашта новкъостал деш хилча, ха дезаш дола хӀамаш а дагадохийт ладувгӀарашта. Къаьстта а пайдане болх ба аьнна хет сона «Барта лагерь» хьаяь, цига тайп-тайпара бераш вӀашагӀдетташ, царна юкъера доттагӀал, машар чӀоагӀбеш хилар. Масала, цу тайпарча лагере хьех вахара хьалаш дика доацача дезалашкара, полице дӀаяздаь хала бераш; цу лагере салаӀа хьех царца болх беча Ӏаьдала болхлой бераш. Царна юкъе барт хургбола наькъаш, уж шоайла къовсам тӀа даргдоаца болх бу. Цу тайпара хьаяь эггара тӀехьара лагерь хилар ГӀажарий-Юрта. Харцача новкъа дала тарлу бераш а, царца къовсам лоаттабе безаргбараш а бар цига вӀашагӀкхийттараш. Царна корабир юкъара мотт, шоайла гаргабахар, байзар, машара тӀехьа дукха гӀулакхаш чакхдаьхар. Иштта чӀоаггӀа мехкарча берашта а кхувш боагӀарашта а накъадаргдола гӀулакхаш дагадохаш а, уж вахаре чакхдоахаш а хьавоагӀа Пхьошанаькъан Зоврбик а цун тешаме новкъостий а.

Цхьаькха кагирхой тоабан хьалхле лелеча сагаца къамаьл хилар са, ер йоазув кийчдеча юкъа. Из вар Республикан гӀончий тароний керттерча моттига кулгал деш вола саг. Цунна чуйоагӀаш я из хьалха керте лаьтта «ЦаӀ йолча Россе къона гварди» яха тоаба. Ах шу хиллал ха я из кердача дарже къахьегаш вола. ХӀаьта а къонача гварде болх дика бовзаш ва Гоамакортанаькъна Мустафа. Цунна юкъе а ва 60-70 хиллал саг. Юкъара-политически къахьегамца бувзабенна ба цар хьабахьаш бола никъ. Карарча хана уж дакъа лаца кийчлуш ба моттигерча муниципальни хоржамашка. Цар тоабан юкъера 16 саг райсоветий, горсоветий депутаталла харжа оттаваьв. Юхебисараш хоржамаш кийчдеча а чакхдоахача а гӀо-новкъостал деш ба. Цига хулача хоржамашка цар викалаш чакхбоале, царех депутаташ хуле, дика а лорахӀаме а гӀулакхаш цар дергда аьнна хет сона, шоаех тешам а бенна, шоаш хьахержача моттигашка бахача наьха хьашташ кхоачашдеш. Республикерча кхыча кагирхой тоабашца бувзамаш лоаттаду къонача гварде викалаша. Иштта дакъа лоац цар донора ден юкъе. Вайна ховш да-кх из мел лоархӀаме а эшаш а гӀулакх да. Дукха унахой хиннаб, ба укх тӀехьарча шерашка, вай мехка хинна ца Ӏеш, дерригача дунен тӀа а. Царна дарбаш деча, хиланза даргдоацарех да цӀий. Шоаш из дӀалуш а наха юкъе из дӀадалар могадеш а къахьег къонача бӀухоша.

Хьо дӀа мел вахача моттиге, нувхаш гу вай республике. Эккажкъонгий-Юртарча ФОКа гонахье къоарза я Ӏокхийсача каьхатех, шушаех, целлофана тӀормигех. Наьсарерча Ӏама юхе а да цу тайпара сурт. Цу нувхаша дегазбоаккх из. Къахьегама шоатта деш а ха йоагӀа къонача гварде доакъашхоша, цар гулъю, наха хоза моттигаш бӀехъеш, Ӏокхийса нувхаш. Къаьстта а са теркам тӀаэзар Мустафас ювцача «Дикача гӀулакхий ишколо». Шоатта деношка вӀашагӀкхийте, чай молаш, дӀахо дича бакъахьадар, пайдане хургдар фуд дувцаш, ха йоаккх цар. Цига вӀашагӀделлар, де лаьрхӀар чакхдаккха а хьож.

«Ӏалама гӀончий» яхаш я вай республике цхьаькха а кагирхой тоаба.

Цун кулгалхочунца Галай Назираца къамаьл хилар са. Из я ахча доаккхаш йоаца ГӀалгӀай Республикан гӀончий тароний керттера моттиг (Центр). Цар дакъа лоац гаьнаш дӀайогӀача, хин йистош, туристаш уха моттигаш, наха салоӀа моттигаш цӀена лоаттаеча балха юкъе. Масала, дукха ха йоацаш, Шолжа бердашка яда нувхаш гулъеча дакъа лаьцар цар. Ӏалам лорадеча тоабанна чувоагӀаш 420 саг ва, сога хаьттача, из боккха низ ба, царна дукха хӀама карагӀдала тарлу, вай мохк хоза а цӀена а лоаттабеча даькъе. Цул совгӀа, Назира яхачох, цар бу цхьацца наха лекцеш ешаш, царца къамаьлаш деш бола болх, цох дикка пайда боал, нах шоаш лоралу Ӏалама зе дарах.

Белагалдаккха деза, вай республикера кагирхой гӀорбаьннача «Машук» яхача боламе дакъа лоацаш хул, аьнна. Духхьал дакъа лаьца ца Ӏеш, цар йовзийт болама доакъашхошта вахара бе-беча оагӀонашца ювзаенна йола шоай проекташ. Царех цхьаяраш котйоалаш а нийсъеннай. Масала, дӀадахача шера цига дакъа лоацаш хилар вайцигара 35 саг. Гранташ яла аьнна лаьрхӀадар дикагӀволча 13 сага. Царна юкъе нийсвелар ГӀалгӀайчера виъ саг: кхо зӀамсаг — Малсаганаькъан Мухьмад, Дзейтанаькъан Шамал, Дзовранаькъан Ӏамархан; цхьа йоӀ — ГӀулой Амина. Цу тайпарча боламашка белгалбаьнна хиннаб Йовлой Фатима, Чахкенаькъан Анжелика, кхыбараш.

Вайцига а хул цхьацца кагирхой цӀихеза боламаш, царех бар «ТӀаргам — 22» яхар. Дунен халкъашта юкъерча кагирхой цу боламе дакъа лоацаш хилар 150 саг, уж бар Россера а СНГ мехкашкара а. Цо ший болх дӀабихьар Мужечарча спортивни-унахцӀенон гӀишлон чу.

Иштта сакъердаме а пайдане а вахар да вай кагирхой тоабай дар. Царех дӀакхетаргба аьнна хет сона кхыбола вай хьаькъал, хьинар дола кагий нах, мехкарий.