Поэман 90 шу дизад
Къаман бӀарчча истори довзийта йоазув
Вай дай лоамашка атта а баьхаб, хоза а баьхаб яхача сагага аргдар аз: «Ӏоеша дукха йоккха йоаца Малсаганаькъан Дошалкъас язъяь «Ӏарамхи» яха поэма. Цо дукха ха йоаергьяц хьа, бакъда дукха хӀама довзийтаргда хьай къамах, цун ширача вахарах лаьца. Цул совгӀа, сурт кхоллара гӀирсашца хозбаь наьна мотт мишта хул а ховргда». Укх шера нийсса 90 шу дуз из йоазув хьехархочо, Ӏилманхочо, поэта даь. Уж кхоккхе а балха говзал накъаяьннай аьнна хет сона, дувцаш дола йоазув кхеллача сага. Цкъа-дале, Ӏилманхо хиларах тарра, цо техкад ший къаман вахар, цун дӀадахар; шозлагӀа-дале, хьехархочо санна къаманца къамаьл ду цо, поэман гӀонца; кхозлагӀа-дале, ший еррига уйлаш, царна поэтически кеп енна, бӀоагӀилгаца дӀаязъе вӀаштӀехьадаьннад цун.
Дуккхача наха тахан а тӀехьа хац аьнна хет сона, фу маӀан долаш дош да Ӏарамхи. Цу хьакъехьа, хӀама къайла ца хьош, дийцад Ӏилманхочо. Из дош хьахиннад хьарам хий яхача дешаех. ХӀана аьннад цу хих сел дего тӀаэцаш доаца дешаш? Укхаза Малсаганаькъан Дошалкъас дувц вайна шира легенда. Цхьан хана лоамашка бахача гӀалгӀаша лелавеш лай хиннав. Цунца харцахьа лийнна, берагӀа хинна ший йиша йийнай вошас, тӀаккха лоаман хи чу кхессай. Цу кхалсага цӀий дӀаийнача хих аьнна хиннад Хьарама хий. Ха дӀаяхарца, метта юкъе хулаш долча хувцамаша Ӏарамхи хьадаьд цох.
Лоамашка ягӀаш йола гӀалаш хӀана еш хиннай, вайна ховш да. Лелаш гӀаьраш хиннай, нах боабеш, бовхаш хиннаб цар. Цудухьа шоаш а шоай дезал а лорабар духьа, уж еш геттара хала дале а, массехк гӀат дола гӀалаш яьй цар, хӀаьта тӀема лаьрхӀа яь вӀовнаш, 25 метрага кхоачаш, лакха а хиннай. Уж хиннаецаре, хетаргахьа, вай къаман фу хоададаь хургдар. Цу хьакъехьа дувца а вицвеннавац поэт. ГӀаьрхоша беррига нах боабачул тӀехьагӀа, ага илла бер а урсаш Ӏийтта хила кхесса хиннад, йоах цо, дувцаш долча йоазон тӀа. Бакъда хиво къахетам баьб берах, цун човнаш йила, цӀенъяь, берда гӀомар тӀа Ӏовиллав талгӀено из кӀаьнк. Цох циск аьнна цӀи тилла хиннай, Ӏоажала сел чӀоагӀа духьалъоттарах. Цу кӀаьнках хьаболабеннаб, яхаш дувц поэма тӀа, таханара гӀалгӀай.
Кхы а хиннай вай къаман вахаре, хала а ийрча а моттигаш. Из лоал оттаде гӀерташ тӀаухаш гонахьарча къамий аьлий а хиннаб. Амма цох хӀама хиннадац, хӀана аьлча кортамукъале езаш, цун хам ховш къам да вайдар. Дошлакъа говза поэт волга хов вайна, гӀалгӀай истори дӀаязде а наха из довзийта а цо хержача наькъах. Цо из историко санна деккъа дӀаяздаьдаларе, хӀанз мо безаме хатаргдацар из, дешаш волча сага. Хий а дувцаш, цунна юхе хинна ширача заман хӀамаш а довзийташ, дӀаяздаьд цо вай даьй вахар, лоамашка баьхача цар истори. Цудухьа ала йиш я, наьха дег тӀа бода никъ мишта лаха беза хайнад автора.
Къаьстта езалу поэта стиль, вешта аьлча, цун метта таронаш. Цунна юкъе я дукха эпитеташ, дистараш, метафораш, хӀама дийндар, кхыдараш. Эпитеташ хьоахайича сона дагаух цунна юкъера укх тайпара дешаш: сийнача бӀаргех, алмаза бос, кӀай чопаш, лакхача лоамий, шийла шовда, кӀайча кхерех, лоаман чхараш, лоамара лаьчаш - ерригаш йийца а варгвац. Поэман мотт къаьстта а хозбеш да дистараш: саь Ӏаса санна, кӀай дак мо йола, жима дой къесто майрахой санна, мела догӀа санна, лоам тӀара уха Ӏаьржа хий санна, хьалдетташ уда йоӀ-йиша санна, сийнача цӀерах лотаелча санна, циск санна вала ца тугаш волча; ди детташ санна, мажар топ етташ, и.кх. дӀ.
Поэма чакхйоалаш, вайна гу революцен сердало эргадаьха лоамаш, цига бахача наьха вахар, хьун юкъе хьалъяь курорт, цига йоага лампаш. Таханара цигара сурт, хувцамаш го йиш яларе, чӀоагӀа тамаш ергьяр аьнна хет сона Дошлакъас, боарам боаццаш гӀад а гӀоргвар. Цига уха нах духхьал дарбаш де иха Ӏац тахан, вай къаман истори довза, гӀалашка, ердашка, малхарча кашамашка хьажа ух, къаман ширача заман архитектурах тамаш еш, юха а берз туристаш.
Ювцаш йола поэма эрсий меттала яьккха хиннай. Мартазанаькъан Арсмака оттаяьча «ГӀалгӀай поэзен антологе тӀа» (2006) таржам даьр Поделков С. ва аьнна яздаьд. ХӀаьта Патанаькъан Йоакъапа оттадаьча «ГӀалгӀай 100 йоазанхо» яхача книжка тӀа (2019) таржам даьр Слободской М. ва аьнна белгалдаьккхад. Эрсий меттала шозза яьккха хила а тарлу ювцаш йола поэма, уж книжкаш оттадаьрашка ладийгӀача.
