Барзкъо куц мара даккхац, хӀаьта хьакъало сий доаккх. Хьалхарча заман чухьа хӀара дийнахьа вай маӀача наха а кхалнаха а дувхадаьрех тара дац таханара вай къаман дувхар. Юрист а хьехархо а хиннача Беркен-Хаев Шахмарзий Жабраила  вайнаьха барзкъанна хетадаь йоазув дийшад аз. Из эггара хьалха  кепа теха хиннад, 1991-ча шера арадаьннача  «Комсомольское племя» яхача газета тӀа. МаӀача наьха барзкъашца хьоахадаьд цо чокхи, бустамаш, гӀовтал, шарбал, тӀехкар, пезгаш, ферта, палчакх, дарза кий, маьхьсеш, нахьара маьчеш. Царех цхьадараш леладаь дагадоагӀа сона. Масала, вай Сибрера цӀадаьхкачул тӀехьагӀа, гӀалгӀай боккхийча наха юкъе палчакх лелаеш наггахьа мара саг вацар. Геттара зӀамига волаш из лелаеш яйнай сона Сурхо тӀа ваьхача тхоай тайпан воккхача сага, Аьсамарза яхаш вар из. Овкъарча беса петарах яь, кий йоаллаш, бӀаьха ши ткъам болаш барзкъа дар из. Тахан артисташа лелаерашца хьалха хиннарий куц, хьисап мара дац, царех цхьаяраш хьаяь хул моллагӀча кӀадах, хӀаьта бокъонца йола палчакх петарах еш а хьахьоарчайича накха бӀайха лоаттабеш, кий тӀатиллача корта шелалах, тӀоадалах лорабеш хиннай. Иштта, са бера хана, долаш дар пезгаш а. Уж наггахьа нийсдала тарлу вай деношка а. Лохера тӀоарсках, бертигашта юкъе ферта е бӀегӀинг яхийта даь хулар уж. Из Ӏан гӀирс бар аьлча, нийсагӀа хургда. Боккхийча наха-м бӀаьсти а гурахьа а леладора уж, шоаш боккха хиларца а шеллуш хиларца а дувзаденна. Иштта вай боккхийча наха лелайора ичигаши цар тӀа йоахка калошкаши. Ший йиша йолча хьоашалгӀа вена хинна воккха саг, цӀаккха вицлуц сона. Коа ламаз эцаш вагӀар Лоалахой Хьаьсбик яха къоано. Ичигаш тӀа ира бовхьаш дола калошкаш йоахкар, таьма деш, уж Ӏо ца йоахаш, цар тӀагӀолла тӀаьда кулгаш цо хьалхьийкха, кулгаш ӀотӀаэгадеш, цицхаш ӀотӀалегадаь, дагадоагӀа сона.

Мел хала вахар хиларах, рузкъанна бӀаьхий беце а, хӀаьта а тӀабувхабеча гӀирса дикка теркам тӀабохийташ хиннаб вай кагийча наха. Вай Сибре дигача хана, хала боахккашехь, цар леладаь барзкъа зийнад аз, цу хана даьхача  дуккхача сурташ тӀара. Шоаш мехкахбаьхабале а, дуккхачар къаман гӀирс, цунца дувзаденна эздел дицдеш хиннадац. Масала, цига даьхача сурташ тӀа гу ах элтара кийнаш, тӀоарска полтош, галифе хачеш, кога тӀа ювхаю, бертигех «пандар» баь, кизга мо къаогаяь  азиатски иккаш. Уж хӀамаш царга хоза товш а хиннай. Цул совгӀа, дуккхача сурташка гӀолла го йиш я, барзкъан эздел цар мишта леладаьд. Тахан хьо дӀакоа вахача, фусам-да хьааравала тарлу геттара тӀатеӀа, дегӀаца мел йола маьже хьабелгалйоаккхаш йола спортивни костюм ювхаш, берзанча когашта бухье маьчеш йоахкаш, коча качмат даьста, керта тӀа кий йоацаш, иштта кхы дӀахо.

Уж хӀамаш чӀоагӀа лорадеш хиннад вай кагийча наха, кхыметтел Сибре бигача хана. Укхаза дагабох сона «Хьаькъал дола йоӀ» яха цхьа фаьлг. Хьоашал баха багӀача вежараша, фусам-да араваьлча оал, дика саг вар цӀен-да,  лаьна ваь мара. ХӀана оал цар иштта, сенах хов царна цун нанас чулатташ волча сага из ваьлга? Вежарашта хьадухьалвенача хана, юкъага тӀехкар доацаш,  качмат (фетингаш) даьста из хиларах;  гучадоал фусам-да лаьна ваь хилар. Иштта чӀоагӀа лоархӀаш хиннад берзкъан эздел, бакъда кӀезиг-кӀезига доалаш, дӀадоалаш, довш хьаденад из, таханарча денга кхаччалца. Се зӀамига волаш, Наьсаре хиннад, яхаш, дийца  хӀама дагадоагӀа сона. КӀезигагӀа дале а, цхьа ах бӀаь шу хьалха хинна хӀама да из. Цхьа юкъ яр кхалнаха лоаца а геттара дегӀа тӀатеӀа а барзкъа леладеш. Царех цхьабараш, сов готта из барзкъа долаш, халла мара дӀабохалацар. Цхьан дийнахьа автовокзале автобуса тӀа тӀаховш йола йоӀ, юбка готта хиларах, ког хьалъайбаь, автобуса  тӀа ца хоалуш йисай, тӀехьашка латташ нах а болаш. Цхьан воккхача сага, мукх хьал а даьккха (цу хана боккхийча а кагийча а наха мукхараш леладора), уллувра юбка хьалйоаттӀаяь хиннай, яхаш, дувцар, йоӀ машина тӀа аттагӀа тӀахоалургйолаш.

Цул тӀехьагӀа дукхаза хувцаеннай модаш, шерача хаче гӀонашта меттел, готтадараш даьннад; зипа, кремплина костюмашта меттел, гата хачеш, курткаш яьннай; маьша полтошта, кетарашта метта, дублёнкаш, ах полтош, ювсаенна латта курткаш а полтош а яьннай, кийнаш йолаш а йоацаш а. Вай къам сиха дӀаӀам моллагӀча модага, атта тӀаэц фуннагӀа. ДукхагӀа дола цун бахьан да, вай кхалнах-базархой дерригача дунен тӀагӀолла лелаш хилар, базара йохка хӀамаш тӀакхухьаш. Эггара хьалха цар яхь керда яьннача моданна чуйоагӀараш, уж къаман юкъе йоаржаю. Вай базар тӀара короргда туркий, ингалсий, ченкий, ференгий, испаний, желтий, кхыча мехкашка хьадаь барзкъа. Из, шера массайолча ханашка  дувхаргдолаш, тайп-тайпара хул. Цудхьа цхьа кеп йолаш дац вай къаман кхалнаьха а маӀача наьха а барзкъа. Цхьа 30-40 шу хьалха вай кхалнах барзкъанна шоайла тара бар бӀаьсти, аьхки, гурахьа – керта тӀа тулладу дайга йовлакх, лохо кӀоажув бола туфлеш е маьчеш, гонна ӀотӀехйоалаш, дӀаьха пхьош дола коч, плащ. Цу ханарча гӀалгӀай кхалсага сурт, цун гӀирс геттара дика хьагойтаб Заьзганаькъан Бахьаудина «ГӀожа дегаш» яхача ший дувцар тӀа, Тамарай барзкъанга гӀолла.

Иштта кхеллад цо цу кхалсага сурт-сибат: «...Тамара хьатаро бос а болаш, гӀийлача дегӀара яр. Цхьабакъда дегӀа хи лакхеи нийсеи лелабора цо. ТӀадувхача барзкъанна кхыча кхалнахал ше эргаш хилар лацар Тамарена. Къамаргага кхаччалца дӀакъовлаш качматаш а дӀаьха пхьошаш а долаш ахдаьре коч, керта тӀа туллаш крепдешина йовлакх, кога ювхаш лоха кӀоажув бола ахкан яйга туфлеш. Тамара йоӀ йолаш  яцар басар хьокхаш. Цхьабакъда ший дегӀаца цӀена а хоза а лела ховра цунна. БӀаргаш Ӏаьржа, сатийна, уйлане дар. Ший оамал санна сабаре а сатийна а дар Тамаре яхар...» Нагахьа санна гӀалгӀай кхалсага барзкъа белггала мишта хила деза ца ховш нах бале, из дувцар Ӏодийшача кхоачам ба. Йоазанхочо ший дувцар тӀа кхеллар къаман кхалсага юкъара сурт-сибат да. Кхыдола барзкъа вай къаман барзкъа дац, арахьара чудена хӀама да. Из ала йиш я маӀача сага барзкъах а. Лакхе йийцача хана, маӀача сага барзкъа, нагахьа зӀамига саг вале, костюм (пиджаки хачии), ира е шера бовхьаш дола туфлеш-ботинкаш, вайнаьха е гуржий ӀаьдалагӀа («аэродром») хьаяь фурашка, плащ е куртка яр. Юкъера ха йолчар дукхагӀа лелайора шляпаш.

Китель, галфе хачи, герга, лаба йола фурашка лелаераш а бар.  Тахан чӀоагӀа хувцабеннаб кагийча наьха а къонахий а гӀирс. ДукхагӀа бола кагирхой пазата кийнаш тухкаш ба. Хана боккхагӀчар, локъамах тара йолаш, лабилг хьаягӀаш йола фурашкилгаш тухкаю. Цхьа «Швандаь» хьахул царех тӀаккха. Аз-м яхац, лакха элтара кийнаш керте йолаш хила веза уж шевар, когаш тӀа калошкаш тӀайоахка ичигаш ювхае еза. Вай къаманга товргбола гӀирс лелабе беза, ала гӀерт со. Нагахьа санна индейцаша санна бедаргаш а тӀаегӀа, африканцаш санна сибазаш а качъэхка, вай дӀадоладелча, хьанах тара хургда вай? Из кхетаде хала дац, гӀалгӀай къаман викалех тара хургдац вай.

ХӀара барзкъан ше-ший моттиг, ше-ший никъ ба. Вай дукхагӀа бола хьакимаш, хоза кийчлуш, костюмаш ювхаш, галстукаш ухкаш хул кхыметтел дӀайхача аьхки а. Кхохкаденнача дийнахьа иштта лела хала да. МугӀарера нах иштта лелалургбац ахкан хана, уж хьоцара ӀогӀоргба, латтача йӀовхалах. Цудухьа шоашта аттагӀа хургдола барзкъа дувхаду цар, кӀада йиткъа коч, йӀовхал аттагӀа ловргйола хачи, кога гӀирс, фо чукхетаргдола шляпа, и. кх. дӀ.

ХӀанз моллагӀа барзкъа кийчча хьаэца йиш йолаш да. Хьалха иштта дацар. ЛаьрххӀа ательеш яр костюмаш, хачеш, полтош тегаш. ХӀанз а я уж, хьалха санна дукха еце а. ХӀаьта а вай дукхагӀа, кертера когашка даллалца, базаро кечду. Со кхувш воагӀаш, дукхагӀа болча гӀалгӀай кагийча наха шоай барзкъа тегийтар Буро тӀарча е Шолжа-ГӀалий тӀарча модай цӀеношка. Наьсаре бахараш дукхагӀа Буро тӀа ухар цу гӀулакха. ЦӀаккха дицлац сона Буро тӀарча «Модай цӀагӀа», хетаргахьа аьлча, 1974 шера хӀирий кхалсага-закройщицас хьаденна хинна, хачена заказ даь, квитанци. Из сона диццадалара бахьан да, са тайпан цӀи «Арчегов» аьнна язъяьяр цу тӀа. Со хӀире ва мотташ хинна хургьяр из, беса хӀире мо цӀе веце а. Керта тӀа техкаю кийнаш, фурашкаш-м Наьсаре а хьае йиш йолаш яр. Из гӀулакх дика Ӏомадаь а, наха могабеш а бар ГӀаппархой мар-сесаг. Ӏа аьннача беса, керта тӀа туллабу гӀирс хьабе вӀаштӀехьадоалар цар. Бакъда хьона безаш бола бос бола кӀада массаза хилацар царга. Цхьан шера, студент вар со цу хана, университете деша вагӀаш, фурашка хьае аьнна заказ дир аз, бакъда бос малагӀа хила беза белггала дӀааланзар. Хьаяь фурашка пограничникаяр санна, баьццара бос болаш яр. Сона-м бе-башха хетацар цун бос, бакъда цхьан йоӀа саг кхетийтар сох; са фурашка бос шийна хоза хетац, аьнна. Дукха ха ялале, хувца йийзар са из, йоӀацара эгӀа йиш мича яр са, фурашка бахьан долаш. Цудухьа гонахьарча наха а фу хет хьежача харцахьа хургдац, Ӏайха эца е леладе лаьрхӀача барзкъан хьакъехьа. Масала, хиджаб тӀаювхале, даьца-наьнаца, нешашца, хьехархошца, везача зӀамигача сагаца  дагаяьлча вӀалла харцахьа дац. Джинсаш ишколе кхахьа мегаргья е мегаргьяц класса кулгалхочунга хатта мегаргда, кхы а массагӀа да уж.

ХӀара хана чухьа эттача сага,  ший даьннача шерашка хьежжа хила беза тӀабувхабу гӀирс. Масала, къаеннача йоккхача сагага товргьяц спортивни стиль, кхувш боагӀача ондаргашка хоза тац классически стиль. Къаьстта а хьаэца масал долаш хила деза хьехархочун барзкъа. Цхьаккха совлен хӀама хила йиш яц цунца, хӀана аьлча цо фу ду хьежаш да берий итташ, бӀаьш дола бӀаргаш, цо даьр хьаде кийча долаш.  Хьехархочо  гӀалат дергдац, цо даьр  нийса да, аьнна, хет царна. Шоаш а хьож цо даьр хьаде. Цудухьа чӀоагӀа лоравала веза берашца болх беш вола саг, гӀалат хургдола хӀама шийгара бӀарга ца дайташ, къаьстта бувхабеча гӀирсаца дувзаденна. Нагахьа санна хьехархо классе джинсаш йийха урок яла чуухе, кхоана дешархочун а догьоттаргда джинсаш йийха ишколе ва. Цу тайпара масалаш хинна а хиннад вай юрташкарча дешара моттигашка. Дешархочун барзкъа ший кеп йолаш хила деза. Цудухьа чакхйоах вай мехка хӀара шера «ишкола базараш», цига бохкаш хул дешархочун хила беза гӀирс: кочамаш, тӀолгаш – йиӀигашта; баьде костюмаш, кӀай кочамаш - кӀаьнкашта.

Сага барзкъа вахаре  чӀоагӀа лоархӀаме долга хьахайтад вайна дуненна цӀихезача йоазанхочо Чехов Антон Павловича. Цо аьннад: «Сагаца деррига хоза хила деза: дог а, уйлаш а, юхь а, барзкъа а». Вешта аьлча, саг хозвеча, наха везаволийтача керттерча диъ хӀаманна юкъедихьад цо барзкъа а. Из цаховш нийсденна хӀама а дац. Цкъа, балха хинна цӀавоагӀаш, сай хинна дешархо кхийтар сох. Из хӀанз дикагӀа йолча машина тӀа вагӀаш вар. Ишколе вагӀача хана, дика дешарца сел белгала а вацар из. Новкъа доагӀаш: «Хоза, цӀена костюм тӀайийхача, наха хьаькъал долаш хет саг...» - аьлар цо. Из а нийса хила тарлу. Амма дицде мегаргдац вай даьша кхелла хьаькъал дола  кица: «Барзкъанга хьежже магӀаваккха, кертага хьежже эгӀаваккха».

Сибре лелабаь кигийча наьха гIирс

Вай цIадаьхкача хьалхарча шерашкара кагийча наьха барзкъа

Вай заман гӀалгӀай  мехкарий барзкъа