Цига ворхӀ класс яьккха вола вай мехкахо (1952), эрсий ишколе 2-ча классе мара дӀаэцац. Ишкол яккхале, из деша вода Житогора яхача шахьар тӀа, трактористий курсаш яха дагахьа. Цига баьхараш, 22 эзар хиллал нах, берригаш хӀана бац аьнна, мехках баьха Ӏобахкийта тайп-тайпарча къамех хиннаб. Цхьан юкъа кочегара болх беш а хул вай мехкахо. Сайранарча ишколе дӀаотт из, дийнахьа курсашка аха везаш хилар бахьан долаш.

1957 шера Наьсаре кхоач Мухьмад. Цу хана кӀалха доал деш хиннар хӀирий милици хиннай. Къаьнарча автовокзале чувуг цар цӀавена зӀамига саг. Дукха ца говш, Шолжа-ГӀалий тӀа вода из. Баритон оала оаз йола зӀамига саг цу сахьате балха дӀаэц «Вайнах» ансамбле. 

Ленинградерча театраи, ашарийи, кинони институте деша  вода из дӀахо. 1962-ча шера  институт яьккха воал. Дешача хана актёра говзал ма йий цо Ӏомаяьр, режиссёр мишта хиннав цох? «Ленфильме» болх беча юкъа цо чакхйоах режиссёра Г. Козинцева курсаш. Мухьмада  даьхача исбахьален фильмашта юкъе да «Къахетама цӀермашен» («Поезд милосердия»), «Ӏовожара оагӀув» («Угол падения»), «ДоттагӀийи шераши» («Друзья и годы), «ЦӀера юкъе никъ бац» («В огне нет брода»), «Катерина Измайлова», «ГӀомара арара кӀай малх» («Белое солнце пустыни»). ТӀеххьардар даккхарах дукха дийцад тайп-тайпарча йоазошка. Цудухьа лоацца аргда аз цох. Духхьал белгалдоаккхаргда вай цун шоллагӀвола режиссёр волаш цо къахьийгалга. Массехк шу да Даканаькъан Мухьмад воаца.

Цирк

Ӏарчакханаькъан Берснакъ сона вайзар 80-ча шерашка. Со цу хана «Сердало» газета культуран отдела корреспондент вар. Радакце кхаьчар Нугзаров (Хабренаькъан) Тамерлана кулгал деш болча говраш хехкача цирка артисташта заслуженни артист яха цӀи яларах дола Нохч-ГӀалгӀай Республикан Лакхехьарча Совета президиума указ. Цун председатель цу заман чухь Боканаькъан ХьакӀаьша Хьажбийкар вар. Указа тӀа хьоахаваьча массехк сага юкъе вар Ӏарчакханаькъан Берснакъ а. Цец а ваьлар со, дика а хийтар тайпан саг цӀихезача говрбаьрешта юкъе хиларах а, цун къахьегама лакхара мах беш, из еза цӀи яларах а. Дукха тӀехьа ца тетташ, из вовза, цунца вӀашагӀкхета лаьрхӀар аз. Сона хезар, из а цун новкъостий а Шолжа-ГӀалий тӀарча цирка балха юкъе дакъа лоацаш ба, аьнна. Вахар со цига. Хаьттача, Берснакъ лаха гӀо дир сона, дукха хала де дезаш хӀама хиннадацар из. Ший говрага хьожаш, из Ӏалашъеш вар зӀамига саг, сона гуча хана. Балха дувхаду барзкъа а, йӀайха кетар а ювхаш, цох дӀахьерчаш, вар юкъерча дегӀара, гӀийло зӀамига саг. Иштта хила беза, хетаргахьа, говрбаьреш. Тенна, дегӀа беза нах шоашта а говра а хала хул. Цу хана, даггара даьннадале а, 27 шу мара даьнна хургдацар цун. Велавенна тӀаийцар цо со, ший вахара а кхоллама а наькъах дийцар. ТӀой-Юртарча юкъерча ишколе дешаш, артиста никъ харжа безам болаш хиннав из. Къаьстта а дукха дезаш хиннад цунна халхараш. Дезар пайда бий, цӀагӀара боккхагӀбараш цу гӀулакха раьза ца хилча. Цунга кхы тайпа вахара никъ харжийта лерхӀаш хиннаб уж. Фу дергда? Шийна деза гӀулакх хержача бакъахьа да е дац? Цу шин хаттаро дикка уйла яйт цунга. Ший классан кулгал деш йолча хьехархочунца дагавала лоархӀ цо. Вокхо могабу цун никъ, наькъа водаш эшаргдолча ахчанца а гӀо ду. Иштта дӀаболалу артиста никъ. Эскаре ваххалца цо болх бу  «Вайнах» оалача Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен илле а халхара а ансамбле. ТӀема гӀулакх деча хана а, артистий тоабанна юкъе волаш, вайнаьха халхараш деш хул из.  Цигара цӀавеча, кхел хувцалу. Из дӀакхет цирке говраш хехкаш болча кагийча нахах, царна керте латтар лакхе хьоахаваь Нугзаров. Духхьал говр хахка хар кхоачам болаш дацар укхаза. Чоалхане хӀамаш кхоачашде дезар, эккхаяь йодача говран доал а деш. МалагӀаш дар уж? Берснакъ кастта Ӏомавелар, мух санна хьийдда йодача говран тӀера Ӏо а вувлаш, юха тӀахувша; цун чукӀийлен кӀалгӀолла чакхваьнна, юха нувра чуха; хаьхка йодача говра тӀа уралатта, иштта кхы дӀахо а. Вешта аьлча, артиста де мел деза хӀама Ӏомадаь ваьлар из. Укхаза цунна чӀоаггӀа гӀо деш дар говраш дукха езаш хилари, халхара ансамбле болх баь хилари. Ала деза, говрбаьрешца мел бола кагий нах хьалхагӀа халхарчаш хинна нах болга.

Берснакъ сона гуча хана, дукха ха йоацаш саг йоалаяь, дезал болаш вар. Цун фусам-нана яр Гатенаькъан Мадина. Цо даь воӀ-йоӀ да Берснакъий, уж Москве бахаш ба. Шийца лелаеча хӀамашца дар цун гостролашка бахача даьха тайп-тайпара сурташ. Царех цхьадараш «Мосцирка» артисташ латташ дар. Газета лаьрхӀа аз хьахержар Берснакъ а, кхы массехк зӀамига саг а цӀихезача артистаца Попов Олегаца латташ хинна сурт. Кастта газета оагӀонаш тӀа ара а яьлар цох йола дукха йоккха йоаца очерк. Пугачёва Аллайца даьккха а сурт да вай мехкахочун.

Дунен ялхлагӀдола дакъа дӀалоацаш хинна вай мохк боха баьлча а, цул тӀехьагӀа а  дуккха нах доазол арахьарча мехкашка дӀааха баьлар. Иштта дӀаваха, цу хана денз Палермо яхача шахьар тӀа вахаш  ва Нуреда Берснакъ а. 

 Хореографи

Наьсарен кхале  70-ча шерашка дикка бовзача нахах цаӀ вар  ГӀаппархой Мухьмад. Эггара хьалха халхара ансамбль хьа а яь; цунца, гӀалгӀай къаман сий доаккхаш; лийннарех вар из. Мухьмад ваьвар 1940 шера ГӀаппархой Хьамидеи Арсаной (Кхоартой) Фадиманеи дезале, бакъда паспорта тӀа из дӀаязваьвар 1942 шера ваьв аьнна. Ши вошеи кхо йишеи хиннад цар дезале. Хьанифа, Лейла, Райхьант яхаш бар йижарий, Ахьмад яхаш хиннав воша. Дезала да  дийша хиннавац, из ваьхав ГӀаппи яхача юрта, цу лоаман юртара хьабаьнна ба ГӀаппархой тайпан нах, цига ягӀа цар гӀала а.

Вай мохк бохабеш, Мухьмад диъ шу даьнна мара хиннавац. ЦӀадаьхкачул тӀехьагӀа, из деша вахав Наьсарерча №2 йолча юкъерча ишколе, из дар 1959-ча шера. Юххьанца иллеш доахаш хинна Мухьмад, Нохч-ГӀалгӀай паччахьалкхен иллеи халхареи «Вайнах» яхача ансамбле балха дӀаэц. ХӀанз цун иллеш даха безам бацар, дог дукхагӀа халхарашкахьа латтар. Уж Ӏомадергдола оагӀув лехаш, цу балхага кийчлуш, дикка ха йоаккх цо. Цхьан шерá иллеш даьхачул тӀехьагӀа, из сцена тӀа воал халхарча санна. Цу хана цо дакъа лоацаш хиннача халхарех дар «Кагирхой халхар», «Джигитий халхар», «Говрбаьреш», лоацца аьлча, дерригача халхарашта юкъе го йиш яр вай мехкахо.

Цигара из дӀавода Казахстана иллеи халхареи паччахьалкхен ансамбле.  Казахий а татрий а халхараш дора цо ший новкъосташца, хӀаьта лезгинка халхавувлаш из цаӀ мара саг вацар. Алма-Ате шин шера болх бийя, 1964-ча шера цӀавоагӀа зӀамига саг. ТӀаккха эскаре гӀулакх де вода. Цу хана цига дикка ха яккха езар. Кхаь шера ракеташ миштай тохкача полигоне гӀулакх дир.  Цигарча тӀема ансамбла кулгал деш хилар, ше мел яьккхача хана.  Инарал-лейтенант хьаким а волаш, 75 саг чувоагӀача ансамбла керте лаьттар из. 1967-ча шера эскарера цӀавоагӀа Мухьмад. Дуккхача къамий халхараш Ӏомадь, уж де ховш вар из цу хана. ДӀахо хьехархо санна къахьега волалу, Наьсрерча кхален культуран цӀагӀа. Цул совгӀа, цу хана Тбилисера хореографически училище яьккха а вар из заочно. Кхаь шера деша дийзар цига. Иштта дуккхача шерашка ше Ӏоаяь поалхам юххера накъайоал цунна гӀалгӀай ансамбль хьаеш, цох цӀи тиллаяр «Асса» аьнна. Наьсархой каст-каста хулар, республикал арахьарча концерташка дакъа лоацаш. Масала, «Тха адрес Советски Союз» яхача Останкинерча телестуде кийчъеча перадачанна юкъе дакъа лаьцар цар, съездий Двореца концерта юкъе хилар. Юхерча республикашка, Пятигорске, Соче, Ростове, Ставрополе ихар дуккхаза.

1977 шера ансамбла кулгалхочунна лу «РСФСР культуран заслуженни болхло» яха цӀи.   Карарча хана воацаш ва Мухьмад, бакъда цох бола хоза дагалоацам даимленна бисаб. 

Ашараш

Со ишколе болх беш вола дукха ха я. Хьехархочоа къаьстта тоам хул, геттара хоза, цӀена, гӀалатах хӀама доацаш дола дешархочун йоазув бӀаргадайча. Цу тайпара тоам хилар сона, Къоастой Микаила  ашарашка ладувгӀаш а. Шийна мархӀабоаллача пандара дозал вӀалла хоалуцар цунна.  Дайга лелар лакаш тӀагӀолла цун пӀелгаш. ХьеӀа, цӀена шовда санна, шийца  совлен хӀама доацаш бола цӀена мукъам  бар цо пандара кер чура боахаш хиннар.  Юха а юха а цунга ладувгӀа догдоагӀар. Дукха ха йолаш санна, хетар сона цу тайпара говзанча гучаваларга айса сатувса. Мукъамца товш яр илле оаз а. Ха дӀа мел йода из вовза, цунах  ма хулла дукхагӀа ха ловра сона: мичара ва, малагӀа дешараш дийшад, хьангара Ӏомаяьй из тамашийна говзал.

Микаил ваьв 1967 шера Аьлтий-Юрта, Къоастой Османа Або-Муслимеи Албохчанаькъан Ӏаьлий Яхеи дезале. Дезала да массаза ашарашца хьоашал долаш, цӀагӀа дахчан пандар лелабеш а локхаш а хиннав. Ӏийсаи Мусаи  яхаш ши воша ва Микаила. ЗӀамагӀа шоаш болча хана, дахчан пандар, гитара шаьрра дӀалакха ховш, каст-каста локхаш бар уж. Бакъда боккхий артисташ хиланзар царех. Муса дин гӀулакх караийца дӀавахав. Ӏийсас хӀанз а шийна болча сакъердама  а салоӀама а цӀагӀа дахчан пандар локхаш нийслу, арахьа ца локхе а. Каьхата пандар лакха мича, хьангара Ӏомавеннав Микаил?  Бокъонца бакъдар аьлча,  цо,  эггара кӀезигагӀа яле а, ашарий ишкол, цул тӀехьагӀа училище яьккха хургья мотташ вар со. ХӀаьта царех цхьаккха дешар цо дийша хиннадац.  Цун йижарех шиъ – Ӏашати Аьсети – каьхата пандар локхаш бар. Уж ба цун хьехархой а цо масал ийца нах а. Кхыча дешашца аьлча,  царгара Ӏомаяьй цо пандарча говзал.  Ишколе итт класс яккхарал совгӀа, кхыдола дешараш цо дийшадац.

Горчхананаькъан Мухьмада кулгал даьча къаман инструментий тоабах дӀакхет из. Йоккхача сцена тӀа Микаил  аравоал 1993 шера, цу хана денз, наьха безам шийцара дӀа ца боалаш, хьа а воагӀа.  Цу ханах геттара хоза хеташ дувц зӀамигача сага. 1997-ча шерга кхаччалца цига болх беш хул из.  Цул тӀехьагӀа, балха моттиг хувц.  «Магас» цӀи йолча халхара ансамбле дӀаэц пандарча. Цу хана цунна керте латтар Йовлой  Раяи Шадажанаькъан Абабукари. Тахан уж шаккха боацаш ба. Цига а геттара йӀаьхача заман чухь къахьегац цо. Из балха отт, «ГӀалгӀайче» яхача халкъа халхара паччахьалкхен ансамбле. Гастролашка гӀолла из лийнна моттигаш дукха я вайцига а доазол арахьа а.  Масала, Микаил хиннав Москве, Питере, Пскове, Ростове, вай лоалахой республикай столицашка, кхычахьа. ХӀаьта доазол арахьа из хиннача мехкашта юкъе я Итали, Польша, Турци, Франци, Германи, кхыяраш.  Микаила яхачох: «Кхыча паччахьалкхенашка бахача наха хоза хет вай къаман тӀабувха гӀирс. ТӀа а баьхке, хийла хетташ хул ашарашца, барзкъанца дувзаденна дешаш. Цхьабараш бӀаргашка хий этте а болх». 

Театр

Дуккхача  шерашка театре болх беш хьаена, ах вахар журналиста балха дӀаденна Коазой Дугурхан ца йовзаш саг хуле тамаш я вай мехка. Цо дакъа лаьцад дукхача спектаклашка а кинофильмашка а. Ленинградера театра институт яьккхачул тӀехьагӀа, цо дукха а тайп-тайпара ролаш ловзаяьй. Масала, царех я Н. Гогола «Ревизор» яхача комедена юкъера Анна Андреевнай, Чахкенаькъан СаӀида «Къонгаш бовча хана» яхача пьесанна юкъера наьна, Ж. Мольера «Ца воалаш йоалаяь саг» яхача пьесанна юкъера Дорименай, Боканаькъан Ахьмада «Беке къонгаш» яхача романах оттаяьча «ЦӀий кхайк» яхача пьесера Кайпий, Р. Ибрагимбекова «ГӀаш лела Махьмуд» яхача пьесера секретаршай йовхьамаш. Кинофильмашка а къахьийгад Дугурхана. Царех да Музалёва Ольгас даьккха «Тха коа -2», Ӏамархананаькъан Амура даьккха «Сайти – Зоуле воӀ».

Ахьмада Дугурхан яь хиннай 1962 шера, дуккхача йоазонхой а, цӀихезача тӀемхой а, хьехархой а юрта. Ишттачарех хиннай, хӀанз а я ТӀой-Юрт. Юртарча бархӀ шера йолча ишколе дешаш, толамаш доахаш, из хьайоагӀча хана, цхьанна хӀамо дицдергдоаца хатар доагӀа цунга. Ший шийтта шу даьннача хана, эггара хьамсарагӀа вола саг – нана йоацаш юс йиӀиг. Наьнах къастар мел хала да ховргдац, бокъонца из йоацаш висача сага мара. ХӀаьта а халонашта, гӀайгӀашта ка ца луш; хьабенаб цо ший берррига вахара никъ. Кхыметтел цӀен-да дӀаваьлча а, вахарах дог ца дуллаш, ший йоӀ кхееш, цунга дешийта гӀерташ, мехка а къаманна а накъаяргйолча тайпара из ураоттае гӀерташ, къахьийгад Ахьмада Дугурхана. Цудухьа, цун дог деладеш, хьалкхийнай из. Ами Амер яхаш йола журналист, Магасерча НТРК болхло каст-каста го йиш «Довзаш хургда вай» яха передача дӀахьош. Цо чакхъяьккхай ГИТИС.

ГӀалгӀай Республикан гӀоръяьнна артистка, ГӀалгӀайчен искусствай цӀихеза болхло, актриса, сцена говзанча, журналист, сценарист, документальни кинон рижиссёр я Дугурхан.